در میان آثار به‌جای مانده از دوران تاریخی گذشته در ایران، مساجد تاریخی از برجسته‌ترین نمونه آثار هستند با بررسی و دقت در نشانه‌های تاریخی به جا مانده در این مساجد، میتوان اطلاعات قابل‌توجهی از فرهنگ و تفکر حاکمان اسامی در ایران به دست آورد. مساجد در گذشته جایگاهی فراتر از کاربرد امروزی‌شان داشته‌اند و در مساجد تاریخی ایران، نشانه‌های قابل تامل از آثار هنری وجود دارند که سبب علاقه‌مندی بیشتر گردشگران به بازدید از این بناها می‌شوند. مسجد کبود نیز با معماری زیبا و تزیینات داخلی‌اش، از جمله زیباترین مساجد تاریخی در ایران است.
از برجسته‌ترین مکان‌های دیدنی تبریز، مسجد کبود در این شهر است مسجد کبود تبریز با معماری بسیار زیبا و منحصربه‌فردش متعلق به قرن نهم هجری قمری و باقی مانده از دوران پادشاهی قراقویونلوها است و در یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین محله‌های شهر تبریز قرار دارد. گرچه تبریز پایتخت فرمانروایی قراقویونلوها بوده است مسجد کبود تنها اثر تاریخی باقی مانده از این دوره تاریخی در تبریز به شمار میرود. این بنا را به دستور سلطان جهانشاه فرمانروای مقتدر قراقویونلوها ساخته‌اند با دقت در جزئیات بنا و نگاره‌های داخل مسجد کبود میتوان بخشی از هویت تاریخ و تمدن اسلام در تبریز کهن را دید. مسجد کبود یکی از چهار مسجد تزیین شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان به شمار میرود. نام مسجد کبود نیز بر اساس رنگ نمای این بنا انتخاب شده است.
معماری زیبای مسجد کبود را میتوان نمونه‌ای قابل توجه از معماری اسلامی ایران دانست کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی از خصوصیات برجسته در معماری مسجد کبود هستند. این بنا در گذشته کاربری گسترده‌تری داشته و با وجود آسیب‌های فراوان در طول سالیان دراز هم چنان شکوه و زیبایی خود را حفظ کرده است، علاقه‌مندان به بناهای تاریخی اسلامی از مسجد کبود با عنوان نگین فیروزه بناهای اسلامی یاد می‌کنند.
در گذشته مسجد کبود را با نام‌های دیگری مانند گوی مسجد، مسجد شاه جهان و عمارت مظفریه می‌شناختند. عنوان عمارت مظفریه از این رو است که در گذشته مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای بزرگ با کاربری‌های متفاوت بوده است. آرامگاه سلطان جهانشاه و نزدیکانش نیز در انتهای شبستان و در سرداب مسجد این مطلب را تایید می‌کند، گرچه امروزه این قبرها خالی هستند به همین دلیل این مسجد را با نام مسجد جهانشاه نیز می‌شناختند. نام مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز قدمتی ۶۰۰ ساله دارد. این مسجد که در اصل بخشی از عمارت وسیع مظفریه بوده است در زمان حکومت سلطان ابوالمظفر جهانشاه قدرتمندترین پادشاه دوره قراقویونلوها در سال ۸۷۰ هجری قمری و ۸۴۵ هجری شمسی در تبریز و به دستور او ساخته شد. بنابر روایت‌های تاریخی موجود همسر جهانشاه، «جان بی‌گم خاتون» یا «صالحه» دختر او نقش موثری در ساخت مسجد کبود داشته‌اند، سال ساخت مسجد کبود بر کتیبه‌ای در سردر ورودی مسجد به چشم میخورد؛ اما بنا بر شواهد موجود مورخان این تاریخ را متعلق به زمان پایان ساخت کاشی‌کاری‌های مسجد می‌دانند و به این ترتیب میتوان زمان ساخت مسجد کبود را کمی قبل از این تاریخ دانست.
برخی از مورخان مدت زمان ساخت این مسجد را نزدیک به ۳۰ سال تخمین میزنند. ظرافت معماری و تزیینات منحصربه‌فرد مسجد کبود این بنای تاریخی را به یکی از زیباترین مساجد تاریخی در جهان تبدیل کرده است. هماهنگی رنگ‌ها در نمای بیرونی و تزیینات داخل مسجد نیز از خصوصیات برجسته مسجد کبود به شمار می‌روند. مسجد کبود در زمان ساخت بخشی از مجموعه‌ای با کاربری گسترده بوده است در قسمت انتهایی شبستان و در سرداب مسجد مقبره‌هایی برای سلطان جهانشاه و خانواده‌اش ساخته بودند، گرچه امروزه این مقبره‌ها خالی هستند.
از بخش‌های دیگر مسجد کبود در گذشته میتوان به صحن خانقاه و کتابخانه اشاره کرد، متاسفانه امروزه این بخش‌ها از میان رفته‌اند. در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری یعنی در حدود ۳۰۰ سال پیش بخش‌های زیادی از مسجد کبود آسیب دید. پس از زلزله گنبدهای مسجد نیز ریختند و جز سردر ورودی و پایه‌های مسجد بخش دیگری باقی نماند. از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی کار ترمیم گنبدها و بخش‌های دیگر مسجد کبود آغاز شد، بازسازی بنا تا سال ۱۳۵۵ ادامه داشت و نوسازی تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های خارجی هم چنان ادامه دارد معمار برجسته ایرانی رضا معماران مرمت مسجد کبود را انجام داده است.
مسجد کبود تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانیان در قرن نهم هجری به شمار میرود همان طور که پیش‌تر نیز گفتیم بنای مسجد کبود در گذشته بخشی از مجموعه‌ای گسترده بوده است که در بعضی منابع تاریخی از آن با عنوان عمارت مظفریه یاد کرده‌اند در عمارت مظفریه سبک معماری آذربایجانی بود و مسجد خانقاه، صحن کتابخانه و مقبره‌هایی ساخته بودند.
به لحاظ معماری بنا و تزیینات میتوان مسجد کبود را با مسجد گوهرشاد در مشهد قیاس کرد، زیرا هر دو این بناها به یک دوره تاریخی تعلق دارند، در ساخت بنای مسجد کبود به شکل آب و هوایی منطقه توجه کرده‌اند و به همین دلیل بنای مسجد کبود تطابق کامل با اقلیم تبریز دارد و در تمام فصل‌های سال صحن و شبستان مسجد قابل استفاده هستند.
بیشتر قسمت‌های بنای مسجد کبود با آجر ساخته شده و در قسمت‌هایی نیز از سنگ مرمر استفاده شده است. آجرهای بنا با گچ بندکشی شده‌اند و بنای اصلی چهارگوش و مربعی شکل است وسط صحن مربع شکل مسجد نیز یک حوض وجود دارد و دو طرف صحن شبستان‌ها قرار گرفته‌اند در کل بنا تلفیقی از آجر و کاشی کاری معرق به چشم میخورد و در سطوح خارجی طراحی‌های پر نقش و نگار دیده می‌شود.
بنای اصلی مسجد درست مقابل صحن و رو به قبله قرار گرفته است. ستون‌های مسجد با یکدیگر فاصله‌هایی ۱۲ متری دارند و این پایه‌ها در چهار سوی سقف دیده می‌شوند. گنبد آجری بالای سقف مسجد بعد از زلزله تخریب شد و اثری از گنبد قدیمی وجود ندارد در صحن اصلی راه پله‌هایی دیده می‌شوند که به ایوان‌های مشرف بر صحن می‌رسند. تحمل وزن گنبد عظیم مسجد به وسیله پایه‌های چهار طرف صحن از برجسته‌ترین نکات معماری مسجد کبود در زمان ساخت آن در قرن نهم بوده است در سفرنامه‌های قدیمی از گنبد کوچکتری داخل بنای مسجد و بین گنبد اصلی تا مقبره‌ها یاد شده که بسیار از گنبد اصلی زیباتر بوده و روی صحن کوچکی قرار داشته است.
در گنبد کوچک‌تر مسجد کبود از داخل دری مرمرین تعبیه کرده بودند که بعدها مفقود شده است. این گنبد کوچک را برای بخش مقبره‌ها در انتهای مسجد ساخته بودند. تمام جزئیات بنا در قسمت‌های از بین رفته مسجد کبود از روی اسناد به جا مانده از طراحی این بنا به دست آمده‌اند./خ میراث آریا
مطالب جالب
مقبره سنگی روستای خانقاه ترگور، جاذبه‌ای گردشگری در غرب ارومیه
«باغ شیخ» ساوه بزرگترین کاروانسرای باستانی ایران
روستای تاریخی صور روستایی با قدمت ۳ هزار سال