روستای تاریخی صور در ۲۴ کیلومتری شهرستان بناب با قدمتی نزدیک به ۳هزار سال از روستاهای تاریخی و زنده استان آذربایجان‌شرقی است که خانه‌های اهالی آن به وسیله کلنگ و ابزارآلات بدوی در دل کوه ساخته شده است. این روستا با معماری کم‌نظیر و منظره‌ای بکر جزو اماکن گردشگری استان آذربایجان‌شرقی‌ست که در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
هر گوشه و کنار کشور پهناور ایران سرشار از آثاری است که بیانگر هنر و نبوغ ساکنان آن در همزیستی با محیط پیرامونی است. هنری که طی سالیان متمادی و با استفاده از ابزارهای ابتدایی شکل گرفته و با گذشت زمان تبدیل به آقار فرهنگی شده‌اند. در واقع میراث فرهنگی روستایی بیان‌کننده پیشینه تاریخی، تمدن و فرهنگ روستایی هر کشوری است که شامل ویژگی‌های خاص جوامع روستایی مثل عادات محلی، آداب مربوط به خوراک و پوشاک، سبک معماری، وجود بناها و ابنیه‌های تاریخی، موسیقی، هنر، زبان‌های محلی و ارزش‌های اخلاقی و معنوی است.
از جمله روستاهای تاریخی ایران، روستای صور است که جزو محدوده سیاسی شهرستان بناب، بخش مرکزی و دهستان بناجوی شمالی در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این روستا در دامنه‌های جنوبی کوه سهند و از سمت شمال به روستای گردشگری توتاخانه و از سمت غرب با روستاهای شهرستان عجب شیر قرار گرفته است. فاصله روستای تاریخی صور با مرکز شهرستان بناب ۲۵ کیلومتر است. از نظر موقعیت طبیعی، روستا در یک وضعیت کوهستانی و دره‌های تنگ پای کوهی قرار گرفته و این توپوگرافی روستا منجر به احداث ساختمان‌ها به صورت پلکان و همچنین ایجاد معماری صخره‌ای شده است.
قدمت تاریخی روستای صور
از نظر باستان‌شناسان و تاریخ‌دانان قدمت این روستا به حدود ۳۰۰۰ الی ۳۵۰۰ سال پیش می‌رسد و یکی از شاهکارهای معماری صخره‌ای ایران محسوب می‌شود. خانه‌های این روستا دارای ساخت دوطبقه‌ای است؛ چنانکه خانه‌های سنتی فعلی این روستا روی غارهای دست‌کنده صخره‌ای گذشته بنا شده‌اند. در حقیقت این روستا در گذشته یک روستای زیرزمینی بوده است که به‌مرور زمان اهالی آن به ساخت خانه‌های روی زمین پرداخته‌اند. در حال حاضر ۲۷ خانه زیرزمینی متروکه در این روستا باقی مانده است که امکان اسکان در این خانه‌ها همچنان وجود دارد.
غارهای باستانی و دستکند روستای تاریخی صور
این نوع معماری بیشتر در دوران قبل از اسلام رواج داشته است. دلیل این کار به نوعی، استتار در دل کوه برای فرار از دشمنان و یا حیوانات وحشی بوده است. مجموعه صخره‌ای صور با توجه به فرم معماری و حالت غار مانند آن، به معابد مهری شباهت دارد. معابدی که همگی در سینه کوه کنده می‌شدند و جزو یک مدخل کوچک راه دیگری برای رفت و آمد نداشتند.
پراکندگی فضاهای مجموعه از قبیل اتاق‌ها، طاقچه‌ها، تالارها، آخورها و سکوهای ویژه هر یک از خانه ها، به آن‌ها فرم معابد مهری بخشیده که از هر قسمت برای مراسم خاص استفاده می‌شده است.
هر واحد صخره‌ای شامل اتاق نشیمن، آغل، انباری با پلان‌های مدور و بعضاً بیضی است که در وسط اتاق نشیمن سکویی با ارتفاع ۸۰ سانتی‌متر تا ۱/۲۰ سانتی‌متر تعبیه شده که بالای این فضا گنبدی شکل مرتفع با نورگیری در بالا قرار دارد.
آغل‌ها دورادور سکوی اتاق نشیمن قرار گرفته است. آغل‌ها را در کنار سکوی نشیمن در داخل سنگ به شکل ماهرانه‌ای کنده‌اند که حتی جای بستن حیوانات را نیز در کنار بازوی آغل به‌صورت حلقه‌های تراشیده‌اند. در گوشه‌هایی از این مجموعه‌ها فضاهایی نیز به‌عنوان انباری تعبیه شده است. در دیواره‌ها و پایه‌های سنگی حفره‌هایی دیده می‌شود که بیانگر محل‌های پیه‌سوز است. همچنین سوراخ‌هایی وجود دارد که به‌عنوان قلاب برای آویزان کردن یا بستن وسایل قرار داده شده بود.
علاوه بر این، معماری غارها به صورتی است که از هر غار به غار کناری راه ارتباطی وجود دارد تا در مواقع اضطراری مانند حمله دشمن و یا برقراری ارتباط با سایر خانواده‌ها بتوان رفت و آمد کرد. بنابه گفه اهالی، برخی از این غارها به صورت دو یا سه طبقه کنده شده است و راه ورودی غارهای طبقات زیرین از داخل غار است.
گاهی برخی عوامل انسانی می‌تواند در ایجاد چنین فضاهایی دخیل باشد، مانند جنگ‌ها، قتل و غارت‌ها و غیره. انسان‌های تاریخی برای پناه گرفتن و در امان ماندن از حیوانات وحشی یا دشمنان خود نیاز به مخفیگاه داشتند که گاهی به جز خود اهالی از وجود آن خبر نداشتند و حتی روستا در دره‌ای واقع شده است که به راحتی در معرض دید نیست؛ اما به‌طور کلی نمی‌توان تاریخ دقیقی برای این معماری بنا کرد. در حال حاضر این روستا جزو روستاهای زنده کشور محسوب می‌شود و خانه‌های اهالی آن به وسیله کلنگ و ابزار انسانی در دل کوه ساخته شده است. چیزی که این غارها را برجسته و حائز اهمیت می‌کند پیچیدگی در ساختار معماری آنهاست و ساختار معماری غارهای تاریخی صور بسیار پیشرفته‌تر از کله‌قندهای کندوان است. غارهای کندوان به گونه‌ای ساده ساخته شده‌اند در حالی‌که در داخل غارهای صور گودال‌های کوچکی وجود دارد که برای ذخیره‌ی آب استفاده می‌شد.
در ایران بعد از اسلام ایجاد بناهای مذهبی در دل صخره‌های سنگی ناشناخته است، ولی در مقابل استفاده از این اماکن در مقطعی از تاریخ ایران باستان که آئین مهر رواج داشته، معمول بوده است. تشکیلات صخره‌ای صور با توجه به فرم معماری و حالت غار مانندی که دارد، بیش از هر بنای دیگر به معابد مهری شباهت دارد. معابدی که همگی در سینه کوه کنده شده و جزو یک مدخل کوچک راه دیگری ندارد.
سایر جاذبه‌های گردشگری روستای صور
با توجه به اهمیت تاریخی و جاذبه‌های طبیعی و همچنین اهمیت معماری بومی این روستا، در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۰۸۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در سال ۱۳۹۹ به عنوان پایگاه ملی انتخاب شده است. علاوه بر غارهای دستکند، روستای صور دارای جاذبه‌های متعددی است که این جاذبه‌ها عبارتند از: شکل پلکانی خانه ها، تپه‌های باستانی، قبرستان‌های تاریخی، ورزش‌های زمستانی، طبیعت بکر، غارهای طبیعی و باستانی، محصولات تولیدی زراعی و باغی ارگانیک، صنایع دستی، فرهنگ و شیوة زندگی سنتی، چشمه طبیعی در دیوار مسجد، چشم‌انداز به دامنه‌های جنوبی کوه سهند و محور توریستی قلعه چای و سد قلعه چای.
گزارش از علی مجنونی، پژوهشگر، مخترع و مسئول پایگاه روستای تاریخی صور شهرستان بناب / میراث آریا
مطالب جالب
مروری بر تاریخچه مسجد کبود تبریز
مقبره سنگی روستای خانقاه ترگور، جاذبه‌ای گردشگری در غرب ارومیه
«باغ شیخ» ساوه بزرگترین کاروانسرای باستانی ایران