ائل اوبا – مولانا حکیم ملا محمد فضولی ، معروف ترین شاعر سده ی دهم هجری نه تنها در تاریخ ادبیات ترکی آذری بلکه در تمامیت ادبیات ترکی در جهان اسلام جایگاه والایی دارد.
او فرزند مفتی معروف حلّه نامبردار به «ملا سلیمان» است. زندگی گزاران در تراجم احوال ، از او به عزت یاد می کنند و به عشیره ی «بیات» های آذربایجان از عشایر 24 گانه اوغوزان یا ترکان غُز منسوب می دارند.
خود در آغاز «حدیقة السّعدا» نیز خویشتن را «ترکی زبان» می نامد و از زبان ترکی به عنوان زبان اصلی و مادری خود نام می برد.
وی در دوران کودکی ، تحصیلات خویش را با تحصیل مقدمات عربی و ادب ترکی و فارسی پیش پدر خود آغاز کرده ، سپس – به تصریح خویش – سال های جوانی در نجف اشرف در جوار تربت پاک امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام به خدمت و تحصیل معارف ادامه داده است.
در منابع اسلامی ، «مولانا ، سلطان الشعرا ، شیخ الادبا ، افضل الفضلا ، حکیم ملا محمد بن سلیمان البیاتی البغدادی الملقب بالفضولی» نامیده شده است.
فضولی مذهب شیعه داشت و کلیه علوم عقلی و نقلی رایج زمان خویش را به خوبی آموخته بود و در اغلب زمینه های دانش بشری قلم زده است. استعداد شاعری را در خود ، احسان الهی می شمارد و در مقدمه دیوان ترکی می گوید : «علم سیز شعر اساسی یوخ دیوار اولور و اساس سیز دیوار ، غایتده بی اعتبار اولور».
وی در سه زبان ترکی ، عربی و فارسی شاهکارهای اندیشگی چندی برجای گذاشته است که برجسته ترین آن ها «دیوان اشعار ترکی» وی است.
از ایشان است :
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
قَد اَنارَ العِشقُ لِلعُشّاقِ مِنهاجَ الهُدا ،
سالک ِ راه حقیقت عشقه ائیله ر اقتدا.
عشق دیر اول نشئه ی کامل کیم آندان دیر مدام ،
مِی ده تشویر حرارت ، نِی ده تاثیر صدا.
وادی وحدت ، حقیقتده ، مقام عشق دیر ،
کیم مشخص اولماز اول وادیده سلطاندان گدا!
ائیله مز خلوت سرای سّر وحدت محرمی ،
عاشقی معشوقدان ، معشوقو عاشقدن جدا.
ای که اهل عشقه سؤیله رسن ملامت ، ترکین ائت ،
سؤیله کیم ، ممکن مؤدؤر تغییرِ تقدیر خدا ؟
عشق کلکی چکدی خط ، حرفِ وجود عاشقه ،
کیم اولا ثابت ، حق اثباتیندا نفی ماعَدا !
ای فضولی انتهاسیز ذوق بولدون عشقدن ،
بؤیله دیر هر ایش حق آدیله قیلسان ابتدا.
منبع : دیوان اشعار ترکی حکیم ملا محمد فضولی بیاتلی ، مقدمه ، تصحیح و تحشیه : دکتر حسین محمدزاده صدیق ، نشر اختر تبریز
مطالب جالب
ضرب المثل های ترکی – الف
آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (2)
بایاتی – دو بیتی ترکی آذربایجانی