مرحوم دکتر جواد هیئت
فضولی
١٦ اينجي عصرين ان بؤيوک و گورکملی آذری شاعری فضولی دیر. ناپل دانشگاهينين ،تورك فارس و عرب دیللری استادی پرفسور آلسیو بومباسی ( Prof. Alessio. Bombaci ) فضولی نین شاه اثری صاییلان لیلی و مجنونون انگلیزجه ترجمه سی نین مقدمه سینده بئله یازیر:
فضولی اگر تورك شاعر لری نین آن بؤیویی اولماسادا ان بویوکلریندن بیری دیر.
فضولی نین آدی محمد وحله مفتی سلیمانین اوغلو دیر . فضولی عراق تورکلریندن دیر بيات بويونا (بيات بویو اوغوز تورکلریندن اولوب سلجوقیلرله اورتا آسیادان ایرانا عراقا و آناطولیه گلمیشلر .) منسوب اولوب حله ده دنیا یا گلمه سی محتمل دیر شهرتی فضولی بغدادی دیر.
فارسجا دیوانی نین مقدمه سینده فضولی دن شعر قوشماغی ایسته ین دوستونا بئله دییر:
از من سودازده توقع این فن عجب است که مولد و مقامم عراق عرب است. فضولی شاعر لیکه مشهور اولماقدان قاباخ او عصرده بؤيوك عالم معناسيني وئرن ملا مقامينا يوكسلميش (ترفيع) و بوآدلا مشهور اولموشدور. سچدیگی فضولی تخلصی ایچون فارسی دیوانی نین مقدمه سینده بئله یازار :
در ابتدای شروع نظم هر چند روزی دل بر تخلصی می نهادم و بعداز مدتی بواسطه ظهور شریکی بتخلص دیگر تغییر میدادم. بنابر رفع ملابست التباس (فضولی) تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد که بیم شرکت او بمن تشویشی بتواند دارد.
کرد بدنامی مرا از اختلاط خلق دور
عزلتم شد موجب مشغولی کسب هنر
منت ایز درا که شد نيك آنچه بد پنداشتم
خار من گل خاك من زر گشت سنگ من گوهر
فضولی شرق و اسلام عالمینین اوچ اساسی دیلی یعنی عربی، فارسی و تورکی دیللرینده شعر یازمیش و دویغولارینی، فکر و عقیده لرینی گوزل و یتگین بیر دیلله بیان اتمیشدیر. تورکجه دیوانی نین مقدمه سینده دئیر کی:
علم سیز شعر قالب بی روح و یا اساسی یوق دیوار کیمی اولور و اساس سیز دیوار غایتده بی اعتبار اولور. فضولی شاعر و عالم اولدوغو قدرده ظریف و خوش صحبت بیر رنددیر. فضولی تمام عمرونده نه لایق اولدوغو حضور و رفاهی الده ائده بیلمیش نه ده کافی درجه ده بیر شهرت قازانمیشدیر.
شیعه اولوب شاه اسماعیلی تائید و اونون آدینا بنگ و باده اثرینی یازدینی حالده صفوی لردن ده حرمت و التفات گؤرمه میشدیر. اساساً فضولی پادشاهلارا قوللوخچو و مداح اولان شاعر لردن دگیلدیر.
فارسجا یازدینی انیس القلب قصیده سینده بئله دئیر:
چرا باید نهادن سر بتعظیم کی و کسری
چرا باید کشیدن منت ازفغفور وخاقانش
بحکمت خالی از غیر خداکن خانه دل را
امین کعبه ات کردند بتخانه مگردانش
فضولی ترکی و فارسی دیوانلاری نین مقدمه لرینده و ئردیگی معلوماتا گوره بوتون عمرونی حله و کربلا و بغداد دا کچیرمیش و عراق عربدن قیراغا چیخمامیشدیر.
دوغوم تاریخی قطعی بیلینمه دیگی حالده (١٤٩٤-١٤٨٩). عهدی بغدادی تذکره سینین یازدیغینا گوره 1556=963 داطاعون خسته لیگیندن اولموش و کربلادا حضرت سیدالشهدانین حرمی جواریندا دفن ائدیلمیشدیر. (کچدی فضولی) جمله سی فضولی نین وفات تاریخینی گوستریر.
فضولی نین فضلی آدیندا شاعر اوغلو اولوب تورکجه و فارسجا و عربجه شعر یازمیشدیر، فقط شعر قدرتی با باسی قدر دگیلدیر.
او زمانین موداسی اولان شعر ایله معماجیلیق و تاریخ یازمیشدیر. فضولی فارسی دیوانی نین مقدمه سینده اوغلو باره سینده بئله دئمیش:
در حله دو شاعرند اکنون
فضلی پسر و پدر فضولی
عکس اند جميع كار عالم
فضلی پدر و پسر فضولی
فضولی نین مذهبی شیعه اثنی عشریدیر. یازدیغی قصیده و مرثیه لرده (آل عبا مرثیه سی) وحديقة السعدا دا بومسئله آیدینجا اؤزونو گوستریر، فقط فضولی شعر و فکر جهتیندن نسیمی و جیبی نین تأثیری آلتیندا قالمیش و نهایت وحدت وجود فلسفه سینه اینانمیشدیر.
ادبی شخصیتی و اثرلری : فضولی نین ادبی شخصیتی رومانتيك بير دوره ده و اجتماعی رمانتیزم ایچینده تشکل اتمشدير.
بغداد محیطی نین عصر لر بویی معروض قالدینی تاریخی و اجتماعی بحران لاردان باشقا امام حسین (ع) نین شهید ائدیلدیکی یرلرده دو غولوب بؤیون فضولی بو منطقه ده پاشایان تاریخی اضطراب میراثینی صانکی (ائله بیل) تنفس اتمیشدیر.
شاعر بویله بیر محیط ده آن چتین حیات شرطلری ایچینده یتیشمیش و علم و ادبیات و تفکرده درین بیلگی (معلومات) و يوكسك (اوجا) عرفان و انسانلیق سویه سینه چاتمیشدیر. فضولی نین ادبی شخصینی باره سینده اثرلری نین تدقیقی گوستریرکی اوز دئیش ایله آنادیلی ترکی اولان فضولی عراق دا بؤیودوغی ایچون اوشاخلیقدان عربجه و فارسجایی و بودیللرین ادبیاتینی اورگنمیش و عینی زماندا علم کلام و معقول و منقول و حتى فلسفه وطب داحی تحصیل اتمیش و بو وادی لرده سوز صاحبی اولموشدور.
فکر و هنر ساحه سینده عطار، مولوی ، جامی، نسیمی و حبیبی دن الهام آلمیشدیر. مثنوی لرینده ،نظامی جامی و هاتفی و غزللرینده و قصیده لرینده سلمان ساوجی و جامی نین تاثیرینی گورمك ممكن دير.
فقط بؤيوك شاعر مختلف الهام منبع لریندن الديني مختلف عنصر لاری اور شخصیتی ایله بیرلشديريب تماماً خصوصی و شخصی هنر اثرلری یاراتمیشدیر.
فضولی ده وحدت وجود ادایانان تلقی لر، الهامی نین منبعینی تشکیل ائدر لاهوتی غزل لرینده و شاه اثری اولان لیلی و مجنونوندا تقدیس و ترنم ائتدیگی عشق الهی و یا افلاطونی عشق دیر شاعرین احساساتی ایله فلسفی صوفیانه ماهیت ده فکری تربیتی بیر بیریله چوق هم آهنك بير طرزده امتزاج اتمیشدیر.
الم له متصف اولان بو الہی عشق فضولی نین روحوندا ياشاميش و اثرلرینی پاراتمیش و یاشاتمیشدیر. ایشته بوندان او تورو دیرکی احساساتی نی بیان اندركن احتشام و صمیمی لیگینی محافظه ائدن شاعر قصیده لرينده كلمه اویونلارينا (بازی الفاظ) باش وورور و الهی هنرمندیرینه چوخ ماهر بیر متفکر و هنرمند کسوتینده ظاهر اولور.
فضولی لیریزم (تغرل) شعرین استادی اولدوغو حالده غزل قوشماخلا اكتفا اتمه ییپ مثنوی و استعاره ای اثرلرده یازمیشدیر آیریجا آذری تورکجه سینده نثرین نمونه لرینی ورمیشدیر.
فضولی تین عقیده سینه شاعر الهى بير موهبته مظهر اولماسا بي عيب شعر قوشاماز فقط بو الهی موهبتی علم ایله بزه مك وكامل لشديرمك لازمدير، زیرا علم سیز شعر روح سیز جسمه بنزر حقيقى شعر عشق دو يغو (احساس) لارینی ترنم ائدن شعر دير.
بئله بیر شعرين ان اويغون (موافق و مطابق) شکلی غزل دير. فضولی نین اوز دئیشینه گوره ترکی دیوانی نین مقدمه سینده فضولی دن ترکی غزل ايستيدن بير ترك گوزلينين دیلیندن بئله دئير.
غزل دیر صفابخش اهل نظر
غزل دیر گل بوستان هنر
غزال غزل صیدی آسان دگیل
غزل منکری اهل عرفان دگیل
غزل بیلدیریر شاعرين قدرتين
غزل آرتوریر ناظمین شهرتین
گونول گرچه اشعاره چوق رسم وار
غزل رسمين ائت جمله دن اختیار
که هر محفلین زینتی دیر غزل
خردمندلر صنعتی دیر غزل
غزل دی که مشهور دوران اوله
او قومقده يازمقده آسان اوله
فضولي شاعرين سس وئرن بیرساز بير موسيقى التي اولدوغونا اينانير. شاعر بيرساز اولونجا، بیرسازین محصولی بیر نوا، بیر خوش صدا اولاجاقدير. شعر بو سازدان چیخان گوزل سس دیر.
فضولی شعر لرینده اوز وجودونی (نی) یه و چنگه بنزتیر :
نی بزم غمم ای ماه نه بولسان یله ور
اودایانمیش قوری جسمیمده هوادان غیری
بزم عشق ایچره فضولی نجه آه ایله مه ییم
نه تمتع بولونورمنده صادان غیری.
نی کیمی جسميم اولدى اوخوندان دلوك دلوك
دم ووردوغوجا ير لویریندن صدا ورير.
بو ده مکدیر که فضولیه گوره شعر کلمه له سویله نن بير موسیقی دیر. داها قاباخ جان دند یکلریمیزی ده حساباقاتساق بويوك شاعر شعرين احساس و فکر و موسیقی دن عبارت اولدوغونا ايناير. فضولی نین شعرینده دقتی جلباندن تم لر (موضوع) عشق، اضطراب، رندليق وفا، دینی و فلسفی فکر لردیر.
فضولی ده کی عشق الهی عشق دیر و انسانی ابدیته قاووشدورور. (واصل الدر) فضولی عشق دردیله خوشدیر بودرده دوا ایسته ،مز، بونو مجنونون ذیلیندن بئله سویلر :
يا رب بلای عشق ایله قیل آشنا منی
بیردم بلای عشق دن اتمه جدا منی
عشق وادی سینده حتی مجنونی داهی اوزوندن ایره لی گوره بیلمز :
منده مجنوندن فزون عاشقلیق استعدادی وار
عاشق صادق منم مجنونون آنجاق آدی وار
بويوك عالم عشق باره سینده بئله دئير :
عشق ایمیش هرنه وار عالمده
علم بیر قیل و قال ایمیش آنجق
فضولی ده کی عشق حزن و الم و اضطرابله عجين اولموش و شاعرين روحونون غذاسی حالینه گلمیشدیر :
جفا وجورايله معتادم آنلار سیز نه او لور حاليم جفا سینا حد و جوروینه پایان اولماسین يارب.
بو احساس بغداد محیطی نین تاریخی و اجتماعی رمانتیز میله آسیلی دیر
گرفتار غم عشق اولالی آواره دهرم
غم عشقه منی بوندان بتر یارب گرفتار ائت
فضولی رندلیگینی و عارفلیگینی و دنیا وارلیقلاری قارشیسیندا (مقابلينده) دورومونی بیان اتمك ايچون لیلی و مجنونون نه دیر قافیه لی غزلی چون مناسب دیر:
اویله سرمستم که ادراك اتمه زم دنیانه دور من کیمم
ساقی اولان کیم دور می وصهبا ندور
گرچه جاناندان دل شیدا ایچون کام ایسته رم
سورسا جانان بیلمه زم کام دل شیدا ندور
حکمت دنيا وما فيها بيلن عارف دگول
عارف اولدور بيلميه دنیا و مافيها ندور
اه و فریادون فضولی اینجیدیبدور عالمي
گر بلای عشق ایله خوشنود ایسن غوغا ندور
فضولی نین انسانلاردا آرادینی (اخدار دینی) بیرینجى فضيلت وفادير فقط بونو تا پمادیغیندان چوق متاثر دیر انسان وفاسیز لیغینین دنیانین وفاسیزلیغینا اويغون بير طبيعت اولدوغونو بیلیر و بو فکرینی بئله بیان اندیر وفا هر کیمسه دن کیم ایسته دیم آندان جفا گوردوم کیمی کیم بی وفا دنیاده گؤردوم بیوفا گوردوم فضولی اثرلرینده دونه دونه پاخیلاردان نانجیب و یارا مازلاردان چکدیگی عذا بلاری خاطر لا دير سادا عدالتين وانسانيتين صون غلبه سینه محکم اینانیب و همیشه بو ایناملا ياشاياراق دئیر :
حسود صورت احواليمه نظر قیلماز
جفا قيلير من بیچاره یه حذر قیلماز
صانیر که ناله و زاریم اونا اثر قیلماز
اونو مرور ایله عالم ده در بدر قیلماز
زمانه ایچره مجر بدور انتقام زمان
همیشه یا خشییه یاخشی ورریامانه مان
فضولی شعرلری نین بیرچوخوندا انساندا تجلی ایدن الهی گوزللیگی صنم بت کیمی مفهوملارلا افاده ائدیر و بو الهی گوزلليك قارشی سیندا بئله ترنم اتمیشدیر :
سجده دیر هر کانده بیر بت گورسم آئینیم منیم
خواه کافر خواه مؤمن دوت بودور دینیم منیم
اول بت ابروسون قویوپ محرابا دوندورمم اوزوم
قوی منی زاهد منه چوخ ورمه تانریچون عذاب
اثرلری: داها اولده سویله دیگیمیز کیمی فضولی اوچ دیلده منظوم و منثور اثرلر یازمیشدیر ، بونلاردان تورکجه و فارسجا دیوانلاریله بعضى كوچك مثنوی اثرلر و ليلى ومجنون ايله حديقة السعدا ، عصر لردن بری مختلف تورك خلقلری آراسیندا پاييلميش و بويوك شهرت قازا نمیشدیر.
تورکجه دیوانی: بودیوانین باشیندا تورکجه و فارسجه وعربجه بيت و منظومه لر له تزيين الديلميش منشور بير مقدمه واردیر.
مقدمه ده شاعرین شعر باره سینده گوروش و دوشونجه و خاطره لرینی بیان اتمه سی شایان توجه دیر . مقدمه دن صونرا عالمانه بیر بهار توصیفی ایله باشیلایان بیر توحید قصیده سی و اوندان صونرا حضرت محمد ص ین مدحینده سویله دیگی قصیده لر واردیر
حضرت محمد ص باره سینده یازدیغی ان گوزلی صو قصیده سی دیر
ساچمه ای گوز اشكدن کونلومده کن اودلاره صو
کیم بود کلو (بوشکلده) دو تشان اودلاره قیلماز چاره صو
آبگوندر گنبد دوار رنگی بیلمه زم
یا محیط اولموش گوزومدن گنبد دواره صو
ذوق تیغیندن عجب يوق اولسا گونلوم چاك چاك
کیم مرور ایله بیراقور رخنه لر دیواره صو ..
… سید نوع بشر دریای در اصطفا
کیم سپوبدر معجزاتی آتش اشراره صو . …
صونرا حضرت علی ع ایچون دئدیگی قصیده در مدح شاه ولایت گلیر دیگر قصیده لری ۱۲ امام مدحینده و بغداد و سلطان سلیمان قانونی نین مدحینده و صونرا بغداد والی سی ایاس پاشا و او دورون بیرنچه مهم آدملاری ایچون یازمیشدیر. بغدادين ١٥٣٤ = ٩٤١هـ ده سلطان سلیمان قانونی طرفیندن فتحیندن صونرا یازیلان بو قصیده ده فضولی بغدادی برج اولیا یا بنزه تیر:
اولیا برجی دنمیش زيرا كه خاك اشرفی
بقعه بقعه اولياء الله اولموشدور مزار
فضولی نین شعر قدرتی داها چوخ غزل لر و مسمط لرینده اوزو نوگوستریر. تورکجه دیوانیندا ترکیب بند شکلینده دئیلمش منظومه لرده ایچینده مرثية آل عبا دئيلن كربلا مرثیه سی صو قصیده سی عیارینده دیر و شاعرین پنج تن آل عبا یا بسله دیگی درین محبتی گوستریر
ماه محرم اولدی مسرت حرامدیر
ماتم بوگون شريعته بير احترامدیر
تجدید ماتم شهدا نفع سیزد گل
غفلت سرای دهرده تنبیه عامدير
غوغای کربلا خبرین سهل صائمه کیم
نقض وفای دهره دلیل تمامدیر
هر ذره اشك كيم دوكولور ذکر آل ايله
سیاره سپهر على مقام دیر
هر مده آه کیم چکیلور اهل بیت ایچون
مفتاح روضه در دارالسلام دیر .
شاد اولماسون بو واقعه ده شاد اولان کونل
بردم بلا و غصه دن آزاد اولان کونول
فضولی دیوانیندا ، غزل لردن ، ترکیب و ترجیع بند لردن ، مسمط، مخمس و مربع لردن سونرا گلن ،شعرلر قطعه لر و رباعی لردیر.
(مسمط : بش مصرعى بير قافيه لى و آلتینجی مصرعی آیری قافیه سی اولان شعر.
ترکیب بند: شاعر بیرنچه بیت موافق بجوده ومختلف قافیه لرده سویله دیگدن صونرا (بيربند) بير غير مکرر تازه بيت سویلر.)
فضولی نین كلياتيندا يوخاریدا صايدیقلاریمیزدان باشقا بنگ و باده شکایت نامه ساقی نامه و لیلی و مجنون واردیر.
فضولی تین ان اسکی (قدیم) و کامل کلیاتی ۱٥۸۹ = ۹۹۷ ایلینده بغداددا ال ایله یازیلیپ و بوگون لنینگراد آسیا موزه سی ال یاز مالاری آراسینده ادیر. تورکیه و اروپا کتابخانه لارینداده مختلف ال یاز ماسی نسخه لری واردیر. فضولی نین دیوانی ابتدا بولاق دا (قاهره) ١٢٥٦ دا و تبریزده (١٢٤٧) و استانبول دا (١٢٦٨) چاپ اولموشدور.
صونرا دفعه لرله یوخاریداکی شهر لرده و هابله با کودا باسیلمشدير.
بنگ و باده : حشیش ایله شراب آراسینده بیر مناظره دن عبارت اولان بو مثنوی فارسجا یازیلمیش و شاه اسماعیله اتحاف ائدیلمیشدیر. بو اثر ۵۰۰ بیت دیر و شاعرین جوانليق اثرلریندن دیر اثرده باده جوان و جوشفون روحلو بیر پادشاه اولان شاه اسماعیلی و بنگ حشیش ده آغیر باشلی وحركت سيز و متوكل سلطان صانيلان ایکینجی بایزیدی تمثیل اندر بو مناظره و ساوشدا باده مغلوب و اسير ائديلميشدير.
ساقی نامه یا هفت جام: یدی قدحين نشانه سینی ترنم اندن بو فارسی مثنوی ۳۱۸ بیت دیر ۳۱ بیتینده منه شریعته نظام ورن ،شرابی ور، شریعته حرام اولان شرابی یوخ دئیر. ساقی نامه بئله باشلايير :
سر از خواب غفلت چو برداشتم
لوای فراست برافراشتم
فکندم به آثار حکمت نظر
به معمورة صنع کردم گذر
ندیدم به از میکده منزلی
چو پیر مغان مرشد کاملی
باو دوش نالیدم از جور دور
که بر من چرا میکند دور جور
خردمند پیری پسندیده رای
ز کارم چنین گشت مشکل گشای
که در رشته آرزویت گره
ز عقل است بر دور تهمت منه
خرد را خیالات بیهوده هست
خلاف قضا هر خیالی که هست
بدار الشفای مغان آرزوی
مداوای آن علت از باده جوی
شاعر ٣٥ بيتليك بير مقدمه دن صونرا مثنویسینی یدی قسمت ده سویلر و نی . دف ، تار و چنگ ، عود، طنبور و قانون کیمی سازلارلا و مطربله مناظره اندر اثر کاملا صوفیانه دیر و شاعرین موسیقی و میتولوژی اسطوره شناسی معلوماتینی ده گوستریر .
غزليات : فضولی نین غزلیاتی و لیلی و مجنونی اونون شاهکار لاری صاییلیر. داها اول ده بو باره ده بحث ائتدیگیمیز ایچون فقط بیرنچه غزل نقل الديريك :
يارب همیشه لطفینی انت رهنما منه
گوسترمه اول طريق كه يتمه ز سنا منه
قطع ایله آشنا لیغیم آندانکه غیر در
انجق اوز آشنالرين انت آشنا منه
بير يرده ثابت انت قدم اعتبار يمى
کیم رهبر شریعت اولا مقتدا منه
يوق من ده بیر عمل سنبه شایسته آه اگر
اعمالیمه گوره ویره عدلين جزا منه
خوف خطر ده مضطریم وار امید کیم
لطفون وره بشارت عضو و عطا منه
من بيلمه زم منه كركن (لازم اولان) سن حکیم سن
منع ایله ويرمه هر نه گر کمه ز سنا منه
اول دور منه مراد که اول دور سنا مراد
حاشا که سندن اوزگه اولا مدعا منه
حبس هوا ده قویمه فضولی صفت اسیر
يارب هدایت ایله طريق فنا منه
کونلوم آچیلور زلف پریشانینی گوركج (گورجك)
نطقوم توتولور غنچه خندانینی گورکچ
با قدقجه سنا قان صاچيلور دیده لریمدن
باغريم ده لنور نساوك مژگانینی گورکج
رعنالیق ایله قامت شمشادی قيلن ياد
اولماز می خجل سرو خرامانینی کورکج
چوق عشقه هوس ائده نی گوردوم که هواسن
ترك ائتدى سنين عاشق نالانینی گورکج
کافر که دگیل معترف نار جهنم
ايمانه گلور آتش هجرانینی گورکج
نازلي ليك ايله غنچه خندانین ائدن یاد
اتمه زم مي حيا لعل بدخشانینی گورکج
سن حال دلين سويلمه سن نولا فضولی
ايل فهم قيلور چاک گریبانینی گورکج
رمضان اولدی چکوب شاهد می پرده یه رو
می ایجون چنك دو توب تعزیه آچدی گیسو
بیلدی مطرب که نه دیر حال گوتوردی قوپوزون
بزمدن چکدی ایاغینی صراحی و سی
بزم قانونی پوزولدی نه ایچون چنگله دف
يغليوب ايتميه لس حاکم ایشیکنده غلو
رمضان آیی گرگ آچیله جنت قاپوسی
نه رواکیم اوله میخانه قاپوسی بغلو ( باغلی )
فتح میخانه ایچون اوقیه لیم (او خوياق) فاتحه لر
او له کیم یوز و موزه آچیله بیر بفلوقپو ( قاپو )
آفتاب قدح اتمهز رمضان آیی طلوع
نه بلادر بیزه يارب نه قره گوندور بو
رمضان اولدو بودوروهمی فضولی نین کیم
نیچه گون ایچمیه می زهدایله ناگه دو ته خو
اشاغیداکی مشہور غزلی باکودا بؤيوك بسته کار (آهنگساز) عزیر حاجی
بيك اف طرفیندن بسته لنمیشدیر (نوتاآلينميشدير) .
منی جاندان او صاندیردی جفادان یاراوصا نماز می
فلکلی پاندی آهیمدن مرادم شمعی یا نمازمی
قمو (هامی( بیمارینه جانان دوای درداندر احسان
نیچون قیلماز منه درمان منی بیمارصا نمازمی
شب هجران یانار جانیم دو کرقان چشم گریانیم
او يادير خلقی افغانیم قرا بختیم اویا نماز می
گل رخسارینه قارشی گوزومدن قانلو آقار صو
حبیبم وقت گل دیرہو آخار سولار بولا نمازمی
غمیم پنهان دو تردیم من دئدیلر پاره قبل روشن
دیسهم اول بیوفا بیلمم اینانورمی اینا نمازمی
دگیلدیم من سنامايل سن التدين عقلیمی زائل
منه طعن ایلیهن غافل سنی گورکج اوتا نمازمی
فضولی رند شیدادیر همیشه خلقه رسوادير
صورون کیم بونه سودا دیر بوسو دادان او صانمازمی
لیلی و مجنون – مثنوی طرزینده یازیلان بو عشق و اضطراب اثری فضولی نین شاه اثری صاييلير . اسکی عرب افسانه سی اولان لیلی و مجنون فضولی دن قاباق نظامی، جامی و هلالی و هاتفی کیمی ايرانين بؤيوك شاعر لری طرفبندن نظمه الینمیشدی.
تورکجه ايلك دفعه ۱۵ اینجی عصرده جغتای شاعری علی شیر نوائی طرفیندن یازیلدی فقط فضولی بوتورکجه مثنوی دن خبری اولمادان بوایشه باشلادی.
اوزونون دندیگینه گوره ایکی زوم (تورك) ظریفی او نو بوایشه تشویق ائتدیلر. بوایکی تورك ظریفی سلطان سلیمان قانونی ایله بغداد اگلن تورك شاعر لری خیالی و يحي بيك اولماسی چوق محتمل دیر :
لیلی و مجنون عجم ده چوقدور
اتراك ده اول فسانه يوقدور
تقریره گتور بو داستانی
قیل تازه بو اسکی بوستانی
بو مثنوی مفعولون مفاعیلون فعولون وزنينده يازيلميش وأرالارينده مختلف وزنلرله يازيلميش غزللر وعاشق ومعشوق آراسینده ،یازیلان، مربع ، ایکی مکتوب واردیر .
اثرین باشيندا منظوم و منثور كوچك بير مقدمه واردير فضولی بواثرده نظامی دن چوق هاتفی نین لیلی و مجنونونی اورنك قرارورميش فقط الرين ترتيب و تحریرینده مهم ابتكارلار ایشله نمیش واثره ملی و اوریژینال بير رنك ورميشدير.
اثر ١٥٣٥ ده تماملانیپ صدر اعظم ویس پاشایا اتحاف الديلميشدير. بواثر ايلك دفعه ١٨٤٤ ده تبریزده صونرادا استانبول دا و باشقایر لرده چاپ او لموش و انگلیزجه و آلمانجا و روسجایا ترجمه ائدیلمیشدیر.
فارسی دیوانی : تورکجه دیواندا اولدوغو كيمي كوچك شعر لوله برابر منثور بیر مقدمه واردیرکی فضولی باره سینده مهم معلوماتی احتوا اندر. بومقدمه ده فارسی غزللری ایچون بئله یازمیش : مدتی بسرودن اشعار ترکی و عربی و قصائد و معمای فارسی گذرانیدم تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد پری چهره ای فارسی نژاد چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما بر او .فزودم گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانه فارسی میباید :
ابهام در معانی و اغلاق در کلام
کار اکابر و علمای زمانه است.
تاب عذاب فكر ندارند دلبران
مرغوب دلبران سخن عاشقانه است.
بی تکلف از این سخن مرا خجالتی دست داد و آتشی در دل افتاد که خرمن اندوخته مرا همه پسوخت و در شبستان خيالم شمع شوق غزل فارسی برافروخت.
بئله نظره گلیرکی بو دیوان هنوز ایراندا چاپ اولمامیش. ال يازما نسخه لری آذربایجان تورکیه و اروپا کتابخانه و موزه لرینده موجود دیر. لنینگرادکلیاتیندادا فارسجا دیوانی واردیر ۱۹۶۲ ده آنکارادا پرفسور حسیبه مازی او غلو طرفیندن بیر انتقادی Edition Critique چاپ و نشر ائلمیشدیر بو دیواندا ٤٩ قصیده و ٤١٠ غزل، بیر ترکیب بند، بير مربع بیر مسدس ٤٦ قطعه و ۱۰۵ رباعی واردیر.
عربجه دیوانی : فضولی نین عربجه دیوانی اولدوغو تکجه صادقی تذکره سینده یازیلمیشدی . صون زمانلاردا لنینگراد کلیاتیندا عربجه دیوان تاپیلدی بو كليات حقينده ايلك معلوماتی روس عالمی برتلس (۱۹۳۰) E.Berthels ورمیشدیر. ٤٦٥ بيت دن مرکب اولان بو دیوان دا اون بیر قصیده و بیر واردیر .
خاتمه قصيده لرین پدیسی حضرت محمد و اوچوده حضرت علی نین مدحینده یازیلمیشدیر. فضولی نین فارسجا و عربجه شعرلری تورکجه شعرلری عیاریندا دگیلدیر. هله عربجه اولانلارین کالیته سی داها آشاغی دیر.
حديقة السعدا: كربلا فاجعه سينی شرح و تردن منظوم پارچالارله تزیین اندیلمیش تورکجه منثور بیراثر دیر شاعر بواثر ایچون حسین واعظ من روضة الشهدا سینی اورنك سچعيش فقط اثر اور نکدنده اوستون (برتر) اولموشدور .
حسن و عشق و یا روح نامه : فارسجا یازیلمیش و طب باره سینده معلومات وئریر.
شکایت نامه: تورکجه منثور بیر مکتوبدیر . نشانجی جلال زاده مصطفی چلبی یه یازیلدینی ایجون نشانجی پاشا مکتوبو آدیله مشهوردیر. بو مکتوبی اوقاف تخصیصا تیندان مقرریسی نین و تریلمه دیگی ایچون یازمیشدیر. ١٦ اینجی عصرده تورك نثری نین شاه اثری صاییلان بومكتوب يرير كوچوك منظوم پارچارله سوسلنميشدير تزيين ائدیلمیشدیر.
بو مکتوبون ان چوق بیه نیلن پارچالاری بونلار دیر حضور لارینه گندیم بیر جمع گوردوم . حکایتلری پریشان نه صفادان آندا اثر ونه صدق دن آندا نشان وار سلام و گردوم رشوت دگولدور دیوالماديلار. حکم گوستردیم فائده سین دیر دیو ملتفت اولمادیلار اگر چه ظاهرده صورت اطاعت گوستردیلر اما زبان حال ایله جمع سئوالیمه جواب وئردیلر.
مطلع الاعتقاد : علم کلام باره سینده بیر رساله دیر و فضولی نین مذهبی اعتقادینی آنلاتیر.
انيس القلب : ١٣٤ بیتلی فارسی بیر قصیده دیر بو قصیده نی ایران طرفیندان سلطان سليمانا گوندرمیشدیر.
تورکجه – فارسجا منظوم لغت: لاهور دا پنجاب دانشگاه کتابخانه سینده بیر مجله ده فضولی یه منسوب تورکجه فارسجا لغت چاپ اولموش فقط اوزرینده هنوز علمي تحقيق ائدیلمه میشدیر. (پرفسور فاخرايز انکارا).
تاثیر لری: عمرو نون چوغونی آذربایجان ادبیاتینا وقف ائدن بويوك تورك عالم و ادیبی پرفسور فواد کوپرولو اسلام انسیکلوپدیسینده فضولی حقینده بئله بازار تورك ادبیاتی نین مختلف ساحه لرینده عصر لردن بری فضولی قدر تاثیر بوراکمیش شاعر چوق آزدیر نسیمی و نوائیدن صورا فقط فضولی دیرکی تورک دنیاسی نین هر طرفينا اثرلری پاییلمیش، او خونموش سويلميش، تقدیر ائدیلمیش و نظیره لر یازیلمیشدیر يالنيز فضولييي يتيشتيرن آذری ساحه سی دگیل عثمانلی و جغتای ادبیاتلاری دا . عصر لردن بری اونون قوتلی نفوذ و التيندا قالمیشدیر فضولی تاثیری تکجه یوخاری ادبی محیط لرده و كلاسيك شاعر لر اوزرینده قالماییپ ساز و تکیه شاعر لری واسطه سیله گنیش خلق کو تله لرینه پاییلمیشدیر.
فضولی نین ان چوق ایشلتدینی وزنلر و نظم شکللری عاشق ادبیاتینا گریپ اونون تفكر واحساس خصوصیتلری ساز شاعر لرینه انتقال اتمیشدیر.
جوان عاشقلار فضولی نین غزللرینی اوخورو اوز تخلص لرینی اونون دیوانیدان سچمیشلر. فضولی نین باره سینده کچن عصرین آذربايجانين بويورك شاعرى و قاباخجيل متفکری سید عظیم شیروانی نین یاز دینی تذکره دن آلینان مقاله یي أشاغيدا عينا نقل ائده جئيك.
فضولی باره سینده سوزلریمی آشاغیدا کی ایکی سئوال ایله بيتيرمك ايسته ييرم:
۱- بوتون دنیا شاعر لرینی و اسکی دن بری یاراتدیقلاری اثرلرى تدقيق ائدرسك نچه شاعرین فضولی کیمی اوچ دیلده شاه اثرلر یاراتدینینى گوره ريك.
۲- بیزیم گوزل دیلمیزه خور با خانلار و زنگین ادبیاتیمیزی دانانلار فضولی نین دیلمیزده یازدینی منظوم و منثور اثرلری اوخویوب آنلایا بیلسه لر اوزلریندن اوتانارلارمی ./ناتمام
منابع و مراجع :
1- کلیات دیوان فضولی . استانبول ۱۳۰۸ ه.ق.
2- کلیات دیوان فضولی . تبریز ۱۲۸۶
3- فضولی اسلام آنسیکلوپدیسی جلد ٤. پروفسور فواد کوپرولو. استانبول.
4- محمد فضولی علمی تدقیقی مقاله لر وفاتی نین دورت یوز ایللیگی مناسبتیله آذربایجان ادبیات نشریاتی ١٩٥٨ . باکو
5- رسیملی تورك ادبیاتی تاریخی. ن. سامی بانارلی جلد ۷ . دولت کتاب اوی . استانبول
6-ديوان فارسی فضولی – پرفسور حسیبه مازی اوغلو. ۱۹۶۲ انکارا ١٦ اینجی عصر آذری لهجه سی ادبیاتی نین با شلیجا ممثل لریندن فضولی
7- نین حیاتی و اثرلری اسلامی تورك ادبیاتی دکتر نجلايك اولجای . استانبول ١٩٦٨.
8- فضولی یه دائر اولومونون ٤٠٠ اونجی ایل دو نومی مناسبتیله یونسکو ترکیه ملی کمیسیونی طرفیندن پاییلمیشدیر.
استانبول معارف باسيماوى. ۱۹۵۹ (ادبیات اوزرینه مقاله لر . احمد حمدی تان ینار)
9- غم کروانی فواد قاسم زاده. فضولی نین دنیا گوروشو باکو ۱۹۵۸
Leyla and Majnun FUZULI
Translated by SOFI HURI
Introduction and Notes by ALLESSLO BOMBACI. LONDON.
1970. C. UNESCO.
مطالب جالب
ضرب المثل های ترکی – الف
بایاتی – دو بیتی ترکی آذربایجانی
تبریزیم