آل اَرتُق یا ارتقیه (ترکی: آرتوقلولار) دودمانی از امرای ترکان اغوز که میان سال‌های ۱۱۰۴ تا ۱۴۰۸ میلادی در شرق آناتولی و شمال سوریه و عراق حکمرانی کرده‌اند، که شامل دو شاخهٔ ماردین و هارپوت بودند. شماری از آن‌ها بر ایالاتی از ایران حکومت کردند از قبیل:
خانات ارتقیه (ترکی: آرتوقلو بی‌لیغ) (۱۱۰۱–۱۳۱۲م.) که نخستین حکمران آن‌ها ارتق است؛ که بر دیاربکر و مدتی بر حلب و ماردین حکومت می‌کردند.
نوادگان سبکتکین (۱۱۴۴–۱۲۳۲م.) در اطراف اربیل که نخستین آن‌ها زین الدین علی پسر کوچک سبکتکین بود.
پیدایش
نخستین حاکم این دودمان نجم‌الدین غازی ارتق نام داشت که به عنوان پایه‌گذار هر دو شاخه نیز شناخته می‌شود.
پدر وی که اکسوک نام داشت، ابتدا یکی از ژنرال‌های آلپ ارسلان بوده و سپس به عنوان ژنرال امیر سلجوقی دمشق به نام تتش درآمد.
معروف‌ترین فرمانروای دودمان آل‌ارتق، قره ارسلان بن غازی نام داشت که حوزهٔ حکومتی وی از شرق آناتولی تا غرب شامات و نیز فلسطین را شامل می‌شد.
پسر وی نورالدین ارتق با قلج ارسلان دوم سلطان سلجوقیان روم جنگید که بعدها منجر به قرارداد صلح میانشان شد.
این دودمان در سدهٔ ۱۴ میلادی جای خودش را به دودمان‌های آق‌قویونلو و قره‌قویونلو داد.
امرای ماردین
| حاکم | حیات | دوره حکومت | |
|---|---|---|---|
| ۱ | نجم الدین إلغازی السعید بن أرتق | …. -…. | ۱۱۰۴–۱۱۲۲ |
| ۲ | حسام الدین تیمور شاه بن إلغازی | …. -…. | ۱۱۲۲–۱۱۵۲ |
| ۳ | نجم الدین ألبی بن تیمور شاه | …. -…. | ۱۱۵۲–۱۱۷۶ |
| ۴ | قطب الدین إلغازی الثانی بن ألبی | …. -…. | ۱۱۷۶–۱۱۸۴ |
| ۵ | حسام الدین یلق أرسلان بن إلغازی | …. -…. | ۱۱۸۴–۱۱۸۵ |
| ۶ | نصیر الدین أرتق أرسلان بن إلغازی | …. -…. | ۱۲۰۰–۱۲۳۹ |
| ۷ | نجم الدین غازی السعید بن أرتق أرسلان | …. -…. | ۱۲۳۹–۱۲۵۹ |
| ۸ | قرا أرسلان بن غازی | …. -…. | ۱۲۵۹–۱۲۹۱ |
| ۹ | شمس الدین داود بن قرا أرسلان | …. -…. | ۱۲۹۱–۱۲۹۳ |
| ۱۰ | نجم الدین غازی الثانی بن قرا أرسلان | …. -…. | ۱۲۹۳–۱۳۱۲ |
| ۱۱ | عماد الدین علی ألبی بن غازی | …. -…. | ۱۳۱۲–۱۳۱۲ |
| ۱۲ | شمس الدین صالح الأول بن غازی | …. -…. | ۱۳۱۲–۱۳۶۳ |
| ۱۳ | أحمد المنصور بن صالح | …. -…. | ۱۳۶۳–۱۳۶۷ |
| ۱۴ | محمود الصالح بن أحمد | …. -…. | ۱۳۶۷–۱۳۶۷ |
| ۱۵ | المظفر داود بن صالح | …. -…. | ۱۳۶۷–۱۳۷۶ |
| ۱۶ | الظاهر عیسی بن داود | …. -…. | ۱۳۷۶–۱۴۰۶ |
| ۱۷ | الصالح الثانی بن داود | …. -…. | ۱۴۰۶–۱۴۰۸ |
امرای هارپوت
| # | حاکم | حیات | دوره حکومت |
|---|---|---|---|
| ۱ | أبو بکر بن قرا أرسلان | …. -…. | ۱۱۸۵–۱۲۰۳ |
| ۲ | نظام الدین إبراهیم بن أبی بکر | …. -…. | ۱۲۰۳–۱۲۲۳ |
| ۳ | أحمد الخذر بن إبراهیم | …. -…. | ۱۲۲۳–۱۲۳۴ |
| ۴ | نور الدین أرتق شاه بن الخذر | …. -…. | ۱۲۳۴–۱۲۳۴ |
سکه‌شناسی سلسه آل ارتق
منابع
http://www.hukam.net/family.php?fam=9
سجادی، صادق. «آل ارتق». دانره المعارف بزرگ اسلامی.
«ارتقیه». لغت‌نامه دهخدا.
The Cambridge History of Iran, Volume 6, By University of Cambridge, Edited by Peter Jackson, p160 : “the Artuqids , a dynasty of Türkmen origin that had existed for something like two centuries in and around Mārdīn”.
Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Oxford university press -ThreeVolume Set- edited by Jonathan Bloom, Sheila S. Blair, Sheila Blair – p228.
«Artuqid Dynasty | Turkmen dynasty | Britannica».
Clifford Edmund Bosworth, The Mediaeval Islamic Underworld: The Banū Sāsān in Arabic life and lore, (E.J. Brill, 1976), 107, 134;”The Artuqids, descendants of Artuq b. Ekseb, were a Turkmen dynasty established in Diyarbakr…”.
Islamic Desk Reference, ed. E. J. Van Donzel, (Brill, 1994), 39;”Artuqids. Turkmen dynasty which reigned over….”.«دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی».
Clifford Edmund Bosworth, The Mediaeval Islamic Underworld: The Banū Sāsān in Arabic life and lore, (E.J. Brill, 1976), 107.
مطالب جالب
از خدمتکاران جنسی تا همسران کوروش
نماد فروهر و خدایان دروغین باستانی
بلدیه تهران