آداب و معتقدات مردم آذربایجان در شب چله – شهرستان اسکو و اهر

سید ابوالقاسم انجوی

ائل اوبا – در شب چله، برای دخترانی که نامزد شده اند از طرف خانوادهٔ داماد خوانچه هایی فرستاده می شود که روی یکی از آنها میوه هایی مثل انار، سیب ، پرتقال ، گلابی و شیرینی مخصوصاً هندوانه گذاشته شده است.

برای اینکه به هندوانه خیلی اهمیت میدهند به طوری که هنگام رسیدن خوانچه ها میگویند:

«گؤرک چيله قارپیزى يولويوبلار يا يوخ»

یعنی ببینیم هندوانهٔ چله فرستاده اند یا نه؟

در خوانچهٔ دومی، حلوا، پشمک ، کله قند و در سومی یک دست لباس و چادر و جوراب و کفش ، آیینهٔ بخت ، شانه و قیچی و در خوانچه چهارمی برای پدر و مادر و خواهران و برادران و مادربزرگ دختر، چیزهایی مثل چادر، پیراهن ، جوراب و چارقد می گذارند.

وقتی که خوانچه ها حاضر شد ، خانوادهٔ داماد از قوم و خویش های خودشان دعوت میکنند که بیایند و آنها را ببینند.

عصر چله چند نفر از افراد آبادی ، خوانچه ها را به سر میگیرند و هندوانه را هم یکی از زن های خانوادهٔ داماد برمی دارد و به خانهٔ دختر می برند.

خانوادهٔ دختر هم از قوم و خویش های خودشان دعوت میکنند که بیایند و هدیه هایی را که خانوادهٔ داماد فرستاده اند ببینند. فردای آن روز خانوادهٔ عروسی خوردنی خوانچه ها را بین قوم و خویش های خود تقسیم میکنند. هرکسی که از خوردنی خوانچه ها بخورد باید در عوض چیزهایی مثل جوراب ، دستمال ، روسری برای عروس بفرستد.

کسانی هم که خوانچه ها را به خانهٔ عروس میبرند از مادر دختر هر نفر یک دستمال می گیرند. چند روز بعد که می خواهند خوانچه ها را پس بفرستند ، در یکی از آنها برای داماد یک دست لباس و جوراب و یک جعبه شیرینی و یکی دو تا جانماز – که به وسیلهٔ دختر گلدوزی شده – می گذارند و برای خانوادهٔ داماد می فرستند…

و نیز در شب چله پسرهایی که نامزد دارند برای نامزد خود « چیله گئجه سی » – هندوانه، کفش، شیرینی، پیراهن و میوه – میفرستند.

البته کسانی که وسعشان برسد ، چیزهای دیگر هم میگذارند و آنان که باغ میوه دارند ، جزء « چیله گئجه سی » ، سیب هم میگذارند. گذاشتن هندوانه و کفش در خوانچهٔ « چیله گئجه سی » لازم و حتمی است. نزدیک به غروب آفتاب آخرین روز آذر ماه « چیله گئجه سی » را در چند تا طبق میگذارند و به پسر جوانی می سپارند، او چند طبق کش میگیرد و آنها را به خانهٔ عروس می برد. هنگامی که طبقها را می برند، پسرها و دخترهایی که از وقت عروسی کردنشان گذشته است در جلو خانهٔ خودشان می ایستند و یک عدد کلید زیر پای خویش میگذارند و نیت میکنند و منتظر می مانند و به خوانچه ها و طبق ها نگاه میکنند تا جمله ای از راهگذاری بشنوند.

اگر مضمون آن جمله روشن و امید بخش باشد ، آن را به فال نیک می گیرند و معتقدند که تا شب چلهٔ آینده عروسی میکنند. البته این کار را از دیگران پوشیده می دارند ولی به طورکلی ، دختران بیشتر از پسران این فال را میگیرند.

همچنین در شب چله در تمام خانه ها مجلس شادی به پا میکنند و اهل خانه دور هم جمع می شوند و سعی میکنند شب را خوش بگذرانند. در این شب خوردن هندوانه و چاشنی را لازم میدانند – چاشنی به کف شیرهٔ انگور میگویند. موقعی که شیرهٔ انگور درست میکنند روی آن مایهٔ سفیدی جمع می شود که به آن چاشنی میگویند – هندوانه را هم به این نیت میخورند که سرمای زمستان به آنان کارگر نشود.

خانواده هایی که وسعشان میرسد از میوه های فصل هم میخورند. مسافرت را در شب چله بد میدانند و عقیده دارند که اگر کسی در این شب به سفر برود تا سال دیگر در سفر خواهد بود. از این رو در خانهٔ خود می مانند و حتی به مهمانی هم نمی روند.

شهرستان اهر 

شب چله باید همگی هندوانه و خربزه بخورند. کسانی که وسعشان میرسد انار و سیب و پرتقال هم بر آن مزید میکنند و بعد از خوردن شام و چای دور کرسی جمع می شوند و سفره روی کرسی می گسترند و خربزه و هندوانه را در یک مجمعه با کارد میآورند و روی کرسی میگذارند. پدر خانواده کارد را برمی دارد و بعد از گفتن بسم الله الرحمن الرحیم شروع میکند به بریدن خربزه و هندوانه و سهم هرکس را مطابق سن و سالش میدهد. اما قبل از خوردن میوهٔ شب چله دعا میکند و اهل خانه همگی آمین میگویند.

و دعای وی چنین است:

«خدایا، به شهر و وطن ما برکت عطا فرما بهاری را که در پیش داریم پرباران و کشت و زرع ما را پربرکت و درختان باغ ما را بارآورکن ، شهرهای وطن ما را آبادان و مملکت را از بلیات محفوظ بدار و بیماران را شفای عاجل مرحمت کن. قرضی قرضمندان ادا شود و خانوادهٔ ما را تا سال آینده از بلاهای زمینی و آسمانی محفوظ بدار و کسب و کار ما را رونق و برکت عطا فرما.»

پس از خواندن دعا، آجیل و نقل ومیوه میخورند و شب را با شادی و خنده به سر میبرند. کسانی که نامزد دارند باید برای نامزد خود خوانچه بفرستند و تمام دوستان و خویشان آن جوان در تهیه کردن خوانچه ها شرکت کنند.

محتویات هر خوانچه عبارت است از یک بولوت شیرینی خوب ، یک بولوت پرتقال ، یک بولوت سیب ، یک بولوت انار، یک عدد آیینه ، یک یا دو طاقه پارچهٔ مرغوب و چادر و پیراهن.

اینها را دوستان و خویشاوندان خیلی نزدیک داماد برای عروس تهیه میکنند. خود داماد هم یک طبق مخصوص تهیه میکند که یکی دو قواره پارچهٔ مرغوب و یک دستنبد یا گردنبند طلا در آن می گذارد. در یک طبق دیگر هم باید یک مجمعه شام بگذارد که عبارت است از دو یا سه بولوت پلو و دو یا سه عدد مرغ سرخ کرده.

زنهای دوست و آشنا و قوم و خویش در خانهٔ داماد جمع می شوند و پس از خوردن میوه و شیرینی و شنیدن ساز و آواز، به رقص و شادی میپردازند. غروب ، طبق ها را میگذارند روی سر حمال و به همراه دو نفر از زنان محرم خانوادهٔ داماد، به خانهٔ عروس می فرستند.

مزد و انعام کسانی که طبق ها را آورده اند ، به عهدهٔ خانوادهٔ عروس است. آن دو نفر زن پس از اینکه خوانچه ها را تحویل خانوادهٔ عروس دادند ، مبارک باد میگویند و برمیگردند.

تعداد این خوانچه ها در بین افراد متمکن از پانزده تا کمتر و از چهل تا زیادتر نمی شود که چون برسد ، دست نخورده می ماند تا مادر عروس برای بعد از ظهر فردا زن های دوست و آشنا و خویشاوندان خودش و اقوام دامادش را برای دیدن آنها دعوت کند.

دعوت شدگان در خانهٔ عروسی جمع می شوند و خوانچه ها را می بینند و مبارک باد میگویند و از شیرینی و میوه های آن میخورند. دخترهای دم بخت و پسرهای مجرد که هوس زن گرفتن دارند، در شب چله هنگامی که انار میخورند با آن فال هم میگیرند و برای پیشبینی اخلاق و رفتار همسر آینده شان نیت میکنند

آن هم به این ترتیب که سر انار را خیلی آرام و با احتیاط می برند به طوری که هیچ یک از دانه های انار بریده نشود – چون اگر چاقو به دانه های انار بخورد ، نیتشان باطل می شود- آن وقت انار را میچشاند اگر شیرین باشد ، میگویند همسر آینده مان خوش برخورد و خوش اخلاق ، اگر میخوش باشد عقیده دارند همسرشان معتدل و آرام و اگر ترش باشد ، معتقدند همسر آینده عبوس و بد عنق خواهد بود.