پروفسور محمدتقی زهتابی
واژه ترک محتملا چندهزاره پیش از میلاد پدید آمده است. این نام در سده های پایانی هزاره دوم قبل از میلاد وجود داشت.
برخی از محققان تاریخ و زبان ترکی از جمله خانم ” عادله آیدین ” بر آنند که نام ” ترک ” از فعل ” دورماق ” ( ایستادن – توقف کردن ) پدید آمده است.
روند پیدایی این نام چنین بوده است:
فعل دورماق زبان ترکی آذری معاصر ، در میان اکثر اقوام ترک آسیای میانه در دوران باستان و معاصر به صورت ” تورماق ” بکار رفته و می رود. یعنی صدای ” د ” به ” ت ” تبدیل می شود. این تبدیل یک تحول عادی فونتیک است.
بخشی از ترکان باستان به سبب ضرورت های اقتصادی زندگی خویش ، کوچرو بوده و بصورت اتحادیه های طایفه ای می زیستند. برخی از قبایل و طوایف این اتحادیه ها ، بهر روی ، برهبری پیشوایان خویش از ترکیب اتحادیه جدا شده ، یکجا نشین شدند. این هنگام دیگر قبایل اتحادیه آنان را ” توروگ ” ( صفت فعلی از فعل ” تورماق ” به معنی ساکن شده ، یکجا نشین ) نامیدند و این واژه بعدها به تدریج به نام برخی قبایل ترک تبدیل شد.
بعدها با به وجود آمدن دولت ” گؤی ترک ” دو صدای پسین منحنی ( قالین دوداقلانان ) در واژه ” توروق ” Turuk ( یعنی فونم های u ) تحت تاثیر صدای نازک ” اؤ=ö ” در کلمه گؤی ( به معنی آسمان ) قرار گرفته بر اساس قانون هماهنگی مصوت ها در زبان ترکی به ” توروک ” Türük ( گؤی توروک ) تبدیل می شود و کلمه اخیر هنگام کاربرد مستقل آن بصورت ” توروک ” تلفظ می شود.
دولت گؤی ترک در سده های هفتم و هشتم میلادی قوام داشت.
با رواج الفبای عربی میان ترکان در ادوار متاخرتر این واژه بصورت ” تورک ” نوشته شده است ، از آنجا که در الفبای عربی برای صدای نازک پهن ( اینجه دوداقلانان ) ” او – ü ” حرف مستقلی وجود ندارد و این صدا با حرکه مشخص می شود لذا با اسقاط این حرکه ، کلمه مزبور ، هم در تلفظ و هم در کتابت به شکل ” تورک ” تحول یافته است.
تاریخ دیرین ترکان ایران ، نویسنده: پروفسور محمدتقی زهتابی ، انتشارات: اختر ، سال نشر: ۱۳۸۱
سلام
سپاس از نوشتاری که گذاشتید. دربارهی ریشه نام «تُرک» یا با آوایش خود ترکها «تورک»، ریشهشناسی های دیگهای شنیده یا خونده بودم که شاید برای اونایی که کنجکاون جالب باشه؛ البته نظر دکتر زهتابی که آورده شده بود از نگاه زبانشناسی، علمی و قابل استناده ولی بنده اون چیزهایی رو که شنیدم یا خوندم به اشتراک میگذارم.
بد نیست یه کم درباره پیشینه تاریخی ماجرا گفته بشه؛ اینکه آیا مردمان ترک نژاد از زمان باستان در خاورميانه میزیستن، دیدگاه ها یه جور نیست. برخی از اندیشه پردازا بویژه تاریخ پژوهان و باستان شناسان ترکیهای با بررسی های زبانی نژاد های کهن باستانی بویژه «سومری» و تا اندازهای «ایلامی» به موردهای زبان شناختی اشاره کردن ولی از سوی دیگه تاریخ پژوهانی هم به همانندی های زبانی میون زبون سومری و سامی و حتی آریایی استناد هایی داشتن…. به هر حال هم زبان سومری و هم ایلامی کهن از دید زبانشناسی از خانواده زبانهای تک عضو شمرده شدن که همخانواده زبان دیگهای دونسته نمیشن. از سویی هم اگه تبار ترک از خانواده نژاد های زردپوست باشن، با یافته های انسان شناختی و ژنتیکی این منطقه، بودن این گروه نژادی از دوره باستان چندان جور نیست،، چه اینکه امروزه هم تنها تو نیمه شرقی خاورمیانه مشخصه های نژاد زرد رو میشه دید همچون چهره گرد، ریش تنک، قد های تا اندازهای کوتاه تر از مردم خاورمیانه، موی لخت و نرم، چشم های بادومی، گردن کوتاه، پلک کلفت، بینی کوتاه و اندکی پهن و در کل شبیه چینی ژاپنیها. پس نظریه مهاجرت تیرههای تبار ترک از خاور دور(شمال چین) به سمت آسیای جنوب باختری منطقی تره….. بگذریم.
در دوره باستان، تبار بزرگی از نژاد آریا به نام «ساکا/سَکا» یا «سِکای» از شمال سرزمین های قفقاز تا خاور اروپا و از اون جا تا آسیای میانه پراکنده بودن. این تبار خشن و تاراجگر که در سنگنبشته های هخامنشی و کتاب های یونانی هم ازشون یاد شده، از زمان کوروش تا جانشینان اسکندر آفند ها و تاراج های پی در پی ای به بلندشت های ایران داشتن. احتمالاً تا میانه دوران اشکانی هم درگیری با این گروه ادامه داشته،، خود اشکانیان هم گفته شده که از تیره ای سَکایی به نام «داهه» بودن نه پارتی، بلکه سرزمین پارت یا کمابیش خراسان امروزی رو تصرف کردن. به هر حال با گذشت زمان و احتمالاً از سده سوم و دوم پ.م، رفته رفته تیره هایی از نژاد بزرگ ترک به علت هایی همچون افزایش شمار جمعیت، کمی جا، درگیری با تیرههای دیگه، ساخت دیوار چین و…. به سمت باختر دست به مهاجرت میزنن، سَکا ها را به پس میرونن و با تاختن به سرزمین ها و کشور های در راه خودشون، قلمروهایی به دست میآرن؛ داستان «هون» ها و رهبر افسانهای شون آتیلا رو شاید سرآغازی بر این مهاجرت بزرگ بشه دونست. سَکا ها با فشار تیرههای از راه رسیده، احتمالاً رفته رفته به سمت سرزمین اسلاو ها یا نزدیکی اون ها به پس رونده میشن. گروه هایی با تیرههای ژرمن بعدها به بخش های دیگه ای از اروپا میرن، گروهی از آن ها در مردم آسیای میانه حل میشن و بخش بزرگی از اون ها احتمالاً با مردم خاور اروپا آمیخته شدن،، تنها گروه کوچکی از سَکا ها به «اُستی/اُسِتی» ها یا «یاسی» ها در میون تبار های قفقازی به جا موندن که چندی بیشتر از ۱ میلیون نفرن. گروهی از هون ها هم به نام «هپتال» ها در دوران ساسانی به مرزهای این شاهنشاهی جنگتازی میکنن و بخش بزرگی از گستره قلمرو ساسانی رو در خاور بلندشت های ایران بزرگ به تصرف خودشون در میارن. بعدها با گذشت چند ده سال و روبه سستی گذاردن هپتال ها و قدرت گرفتن دوباره شاهنشاهی ساسانی در زمان خسرو انوشیروان و از راه رسیدن حکومت تازه نفس و نیرومند «گؤک تورک»، این دو حکومت همپیمان با هم به هپتال میتازن و از میون برشون میدارن،، انوشیروان دختر ایستمی خان، خاقان تورک رو به همسری میگیره و مرز آمودریا (جیحون) میون دو حکومت تعیین میشه. بعدها پادشاهان دیگهٔ ساسانی از فرزندان همین زن هستند…. القصه با فروپاشی شاهنشاهی ساسانی و از هم گسستن گؤک تورک در چند سده بعد، داستان پر فراز و نشیب دوران اسلامی و ترکان، اعراب و ایرانی ها آزگار تر از حوصله خواننده هاست.
اما درباره ریشه نام تُرک یا تورک دیدگاههایی گفته شده که هیچ کدوم قطعی دونسته نشدن؛
۱_این نام برگرفته از نام خاندانی خاقان، «گؤک تورک» به همه مردم زیر فرمان و همنژاد اون ها گذارده شده. گؤک یا گؤگ در ترکی باستان گویا چَمای آسمان یا آسمانی داشته و تورک هم نام اون خاندان بوده.
۲_این نام رو همسایگان آریا/ایرانی بهشون میگفتن. در اوستا به گروههایی از سَکا ها در دوران کهن باستانی، «توئیریا» گفته میشده که در پارسی میانه با آوایش «تور/توژ» به وام گرفته میشه. بعدها با ناپدید شدن سَکا ها و جایگزین شدن تیرههای زیر فرمان خاندان «گؤک»، به اون حکومت و مردم هم «تور + یک» یا «توریک» گفته شده که یعنی اهل سرزمین تور یا توران؛ پسوند «یک» بعدها در زبان فارسی نو با افتادن وات «ک» از ته اون امروزه هم به شکل «ی» به کار میره همچون تهران تهرانی، ایران ایرانی،… واژه توریک رفته رفته به آوایش «تورک» و بعد ها تُرک در میاد و نام اصلی خاندان خاقان : گؤک بوده که معنای خاندان والا یا آسمانی میداده و میخواسته جایگاه بلندمرتبه برای اون دونسته بشه. رفته رفته آوازه حکومت گؤک، هیمنه و لشکرتازی های اون ها تو سرزمینهای خاورمیانه پخش میشه و گفته شده واژه ها «جوج و ماجوج» یا «یأجوج و مأجوج» هم وام گرفته از «یاگؤگ و ماگؤگ» ترکی و نام همین حکومت و قلمرو بودن که به زبان های آرامی، عبری و عربی و کتاب های مقدس دینی همچون عهد عتیق و قرآن راه یافتن….. به هر حال دیدگاه ها درباره این نام مختلفه ولی نباید از روی حس تباری، بخوایم برای نام تبارمون ریشه تراشی دلخواهمون رو بکنم؛ اونچه که به حقیقت نزدیک تر باشه رو باید پذیرفت….. راستی من خودم یه رگه تُرک دارم برا همین تو این مسائل کنجکاوی کردم،، ازتون ممنونم اگه دیدگاه من رو خوندین.