ورنی جلوه ای زیبا از هنر ، فرهنگ و مدنیت ایران زمین

حسن علیزاد پروین

ائل اوبا – در دوره ای که مدیر بخش تحقیقات صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی بودم ، در فرصت های پیش آمده ، ویژگی های فرهنگی و اجتماعی استان را بررسی می کردم .

حاصل بررسی های انجام شده ، چندین گزارش ، کتاب ، یادداشت های متعدد و برنامه های رادیویی و تلویزیونی است که امروز در دوره بازنشستگی فرصت بازنگری ، تنظیم و تدوین و تکمیل آنها فراهم آمده است.

یکی از موضوعاتی که با علاقه بررسی آن را پی گرفته ام صنایع دستی آذربایجان شرقی است .

تهیه فیلم ورنی، از یک مجموعه ۵ قسمتی با نام « دست ها و نقش ها » شامل سرامیک ، دست بافت های عشایری و…. پیامد همین تلاش ، البته در حد بضاعت و وسع مؤلف بوده است.

مسئولیت برنامه ائل سون (ویژه عشایر استان ) و تهیه سه فیلم مستند درباره عشایر موجب شد که طی ۱۲ سال بکرات به منطقه ییلاقی و قشلاقی کوچ نشینان سفر کنم و یافته ها و مشاهدات خود را بنویسم.

بنابراین مقاله پیش روی مبتنی بر یادداشت ها و تحقیقات آن دوره خاطره انگیز و نیز با استفاده از برخی منابع چاپی تدوین شده است ، و این فرصت را فراخوان نخسین همایش ملی جلوه های فرهنگی و تمدنی ایران زمین در آینه استان های کشور پیش آورد که لازم است از این اقدام و از انتخاب این موضوع زیبا و دل انگیز ، صمیمانه قدردانی شود .

بی تردید آذربایجان خاستگاهی از جلوه های فرهنگی و تمدن ایران زمین است و ورنی یک نمونه از همان جلوه های زیبای هنر می باشد .

نگاهی به دست بافت ورنی نشان می دهد ، این هنر ظریف که منحصرا در آذربایجان تولید می شود هم از نظر اقتصادی و هم از نظر هنری اهمیت فوق العاده دارد طوری که از یک گوشه دور افتاده کشور به اقصی نقاط گیتی راه یافته است.

بنابراین با هدف شناسایی این هنر ظریف بومی آذربایجان در این مقاله سعی بر آن است موارد ذیل مورد بررسی قرار گیرد :

ورنی چیست ، توسط چه کسانی و در کدام موقعیت جغرافیایی تولید می شود؟

مختصات فنی دار ورنی و شیوه بافت آن چگونه است ؟

اصول چله کشی و روش بافت ورنی کدام است؟

نقش و نگار در ورنی دارای چه جلوه هایی است؟

مواد اولیه ورنی چیست و چگونه رنگرزی می شود؟

چه عوارضی در کیفیت بافت ورنی تاثیر گذارند؟

این جلوه فرهنگ و تمدن ایران زمین با چه مسائلی روبروست ؟

برای دستیابی به جواب سئوالات فوق از روشهای ذیل سود جستيم

1- روش کتابخانه ای، فیش نویسی از منابع متعدد که در متن مقاله و بخش پایانی معرفی شده اند.

2- روش مصاحبه که با مراجعه به کارشناسان سازمان صنایع دستی استان، کارشناسان سازمان امور عشایر مدیریت و برنامه ریزی استان و کارگزاران داد و ستد ، تحقق یافته است.

3- روش مشاهده که در سفر به مناطق عشایر نشین ارسباران و قشلاق های متعدد امکانپذیر شد.

آنچه که در این مقاله آمده قطعا تمام اطلاعات جمع آوری شده نیست. ظرفیت محدود مقاله مانع از استفاده از همه اطلاعات گردآوری شده گردید. تلخيص اطلاعات گاه به کیفیت و ریتم و محتوای مقاله لطمه می زند ولی چاره نیست حتی المقدور حق مطلب ادا شود. امیدوارم فرصت نشر مشروح تحقيق انجام شده فراهم گردد.

 

صنایع دستی چیست؟

صنایع دستی چه در بیان عادی و چه در اصطلاح فنی دارای مفاهیم متعددی است ، به این معنا که با توجه به هدف طرح موضوع ممکن است به دست ساز بودن و محصول دستي ،هنری بودن و موقعیت جغرافیایی تولید ، مانند صنایع روستایی با عشایری و … اطلاق شود

که تمام یا قسمت اعظم مراحل آن با دست انجام گرفته ، مواد اولیه ، ابزار کار و نیروی انسانی آن از داخل تامین گردد و از بینش فکری ، فلسفی و ذوق و هنر افراد ساکن در هر منطقه و نیز فرهنگ و فولکلور آن برخوردار باشد .

فصلنامه عشایری انقلاب ، کلیاتی پیرامون صنایع روستایی و عشایری ، م . حسن بیگی ، ص 29

با این تعریف ، صنایع دستی ویژگی هایی به این شرح داراست :

– دست انسان در تولید آن نقش اساسی دارد.

– نیازمند ماشین آلات و متخصص خارجی نیست.

– مواد اولیه و نیروی انسانی آن به راحتی و به وفور از داخل کشور و منطقه فعالیت تأمین می شود.

– باز تاب ذوق و سلیقه افراد است لذا عدم تشابه از ویژگی های بارز آن است.

– باز تاب تاریخ، تمدن فولکلور و فرهنگ مردم است.

صنایع دستی عشایری که موضوع مورد بررسی ما به این جامعه مربوط می شود علاوه از ویژگی های فوق مختصاتی بدین شرح دارد :

1- عشایر به لحاظ کوچ نشینی و جابجایی از ابزار سبک استفاده می کنند. بنابراین ، آنان به صنایعی روی آورده اند که ابزار آن به سهولت قابل حمل است. در کاروان کوچ همواره یکی از مرکب ها ابزار بافت گلیم، جاجیم و ورنی را حمل می کند. این منظره از دور نظر هر بیننده را جلب می کند.

2- عشایر در دست بافت ها از مواد اولیه تولیدی خود استفاده می کنند و برای تهیه آن هزینه نمی پردازند. در این جامعه پشم از تولیدات عمده است بنابراین به صنایعی روی آورده اند که از پشم استفاده شود.

3- اصولا عشایر از گذشته به لحاظ خصیصه خود کفایی، اغلب مایحتاج زندگی شان را خود تولید می کنند. از چند دهه پیش نیز علاوه بر تأمین نیازهای داخلی ، مازاد بر نیازشان برای فروش عرضه می شود. ورنی از آن جمله می باشد که به لحاظ اهمیت هنری آن به بازارهای بین المللی نیز راه یافته است.

4- زنان و دختران عشایر به لحاظ موقعیت و بافت اجتماعی فرصت تولید دست بافت های متعدد را دارند ورنی در این جامعه توسط زنان بافته می شود . آنان هنگامی که از کار روزمره خانه و شیر دوشی گوسفندان و عمل آوری آن فارغ شدند و چوپان ها به صحرا رفتند، پشت هانا (دستگاهی که در آن ورنی بافته می شود) ، می نشینند و با مهارت خاص به خلق نقش و نگارهای هنرمندانه مشغول می شوند.

 

نقش زنان عشایری در تولید صنایع دستی

عشایر آذربایجان شرقی که به شیوه کوچ نشینی و از راه پرورش دام زندگی می کنند . از دو ایل ارسباران و ائل سون ها تشکیل یافته اند.

قلمرو ییلاق و قشلاق ایل ارسباران داخل استان است ولی طایفه هایی از ایل سون ها پس از جدا شدن اردبیل از استان آذربایجان شرقی ، در بخش هایی از این استان ییلاق می کنند.

گفته می شود عشایر استان آذربایجان شرقی بیش از یک میلیون دام در اختیار دارند و جمعیت آنها حدود صد هزار نفر برآورد می شود. در جامعه عشایری استان آذربایجان شرقی ، زنان فعالیت اقتصادی خود را از سن ۶-۹ سالگی آغاز می کنند. آنان از همین دوران کودکی همه مهارت های لازم زندگی را می آموزند تا نقش اقتصادی خود را بخوبی ایفا کنند ، زیرا که در انتخاب زن نگرش اقتصادی نیز وجود دارد .

زنی که هنر قالی بافی، گلیم بافی و دیگر صنایع دستی را بلد نباشد کمتر مورد توجه قرار می گیرد در این جامعه گفته می شود « ائوی هانا مالی دانا آرتیرار » ( خانه را هانا – دستگاه ورنی بافی – و مکنت را گوساله می افزاید ) در حقیقت اعتقاد بر اینست که زنان با دست بافتهای خود بر مکنت و مال می افزایند و …

زن در جامعه عشایری از پگاه تا شامگاه آنی آرام نیست. بلکه مدام در تکاپوست . گلیم و جاجیم می بافد . از شیر خامه می کشد. پشم می ریسد و برای حلاجی آماده می کند.

سجيم (Sejim) ، ارگن (Orkan) افسار و جهاز شتر ، قوتاز (Gootaz) و ورنی می بافد. به فرزندان می رسد. کارهای مربوط به چوپان را انجام می دهد . نان می پزد و فرآورده های لبنی برای مصرف خانواده تهیه می کند.

زایمان زنان در میان عشایر طبق فرهنگ وعرف محلی بر سر اجاق خاموش و خاکستر آلود انجام می شود تا با تولد پسر اجاق خاموش روشن شود، پسر ادامه دهنده راه پدر است و نگهبان اُبه (Obeh) پدری و عصای دست بازماندگان و به همین دلیل نوزاد پسر را شادمانه دو چندان است .

زن عشایر در ردیف زنان کارآفرین است. زندگی آنان نمایشی است راستین از دشواری ها و کشمکش و آینه ای است از جدال با طبیعت سخت ، به همین دلیل زنان عشایر آذربایجان در سختی ها به سنگ خارا شبیه اند در نیرومندی به شیر ماده می مانند و در وفاداری خود نمونه و الگواند.

در این مقاله ورنی دست بافت کم نظیری که زن عشایر استان، آن را هنرمندانه و هوشمندانه به جامعه هنر دوست جهان عرضه کرده است مورد بررسی قرار می گیرد.

 

ورنی چیست؟

ورنی گلیمی فرش نماست که بدون نقشه و به شکل ذهنی توسط زنان و دختران عشایر دشت مغان و ارسباران بافته می شود. ورنی عمدتا در نقاط قشلاقی تولید می شود و نقوشی که بر روی این گلیم فرش نما نقش می بندد نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر آذربایجان است.

جزوه بررسی رنگ و فرم در هنرهای آذربایجان ، ابوالفضل عبداللهی فرد ، ص 16 و 75.

ورنی یا سوماک Sumak از هنرهای سنتی و دیرینه عشایری آذربایجان شرقی است.

از نظر بافت در حد وسط فرش و گلیم قرار دارد . داربست ورنی، افقی است و معمولا ابعاد آن 1.5 در ۲ متر است.

در ورنی هر رشته به تار و پود گره می خورد اما همچون قالی هر گره قیچی نمی شود ، ورنی با زمینه مسی و فیروزه ای از جذابیت بیشتری برخوردار است. شهرستان اهر پایگاه اصلی خرید و فروش ورنی و در واقع بندر صادراتی آن در آذربایجان شرقی محسوب می شود ورنی از نظر رنگ بسیار متنوع است و اساسا رنگ های شاد در نقش های آن نفوذ بیشتر نفوذ دارد.

نگاهی به آذربایجان شرقی ، مجلد دوم ، ایرج افشار سیستانی ، نشر کد 69 ص 64

مهمترین بافت عشایر آذربایجان گلیم های سوزن دوزی شده و ظریف معروف به سوماک است که به زبان محلی آن را ورنی می نامند. طرح های پیچیده آنها را با دستگاه های روی زمین یا افقی معمولا به صورت تکه های دراز و باریک بطول سه متر می بافند .

سطح آنها را با نقش های پیچیده سوزن دوزی می کنند. یکی از طرح های معمول و معروف کشتی نوح نام دارد که معمولا ۳ لوزی به شکل یک کشتی است که درختی در وسط آن و پرندگان و جانوران و خزندگان در دو عرض ورنی دیده می شود.

نگاهی به آذربایجان شرقی ، مجلد دوم ، ایرج افشار سیستانی ، نشر کد 69 ص 64

ورنی را گلیم فرش نما گفته اند این هنر دست باف به لحاظ ویژگی نقش و نگارها ، شکل بافت و رنگ آمیزی از اوبه (Obeh ) عشایری به بازارهای جهانی راه یافته است . با این اوصاف یک بار دیگر هنر ورنی بافی را چنین مرور می کنیم :

– ورنی گلیم های سوزن دوزی شده است که به سوماک معروف است.

– ورنی عمدتا در قشلاق های عشایر توسط زنان و دختران بافته می شود.

– ورنی از هنرهای دیرینه و سنتی آذربایجان است.

– ورنی فاقد نقشه است و نقش ها زاییده ذهن و خلاقیت زنان و دختران عشایر است.

– جلوه های طبیعت و تصاویر پرندگان، خزندگان و جانوران از عمده ترین نقش های ورنی است که با مهارت خاصی بافته می شود.

– در ورنی هر رشته به تار و پود گره می خورد اما همچون قالی هرگز قیچی نمی شود .

 

دار ورنی

دار ورنی عبارت است از چارچوبی مستطیل شکل که نقش ستون را در تولید ورنی ایفا می کند که اجزای اصلی آن عبارت است از سردار، زیردار، راست رو ، چپ رو ، ستون های وسط ، پیچ های سفت کن ، کوجی اندازه با ارتفاع دار ورنی مساوی است با نصف طول ورنی به اضافه سی سانتی متر ، سایر اجزاء دار ورنی عبارتند از چوب هاف، نیمکت با تخته بند، چوب رنگ (قناره) شمع دان ، گاوه یا گوه برای سفت کردن.

جزوه ورنی شاهکار هنری ارسباران ، علی اکبر تیموری ، 81 ص 3 سازمان مدیریت و برنامه ریزی آذربایجان شرقی

دار مورد استفاده در بافت ورنی به صورت عمودی یا افقی است . در اکثر مناطق از دار عمودی استفاده می شود و دار افقی در میان عشایر کوچ رو متداول است. دار افقی قدیمی ترین دستگاه ورنی بافی است .

بافت ورنی در دارهای افقی و بر روی زمین انجام می گیرد. بافنده در طول مدت بافت به روی کار خم می شود . این امر ضایعات بدنی از جمله کمر درد و پا درد برای خانم ها به بار می آورد. به همین دلیل توصیه شده است از دارهای عمودی استفاده شود چرا که بافنده روی این نوع دارها ثابت و دار ورنی گردان می باشد.

 

چله کشی ، اصول و روش و نوع آن

پس از استقرار مرحله چله کشی است . چله یا ارش (نام محلی) ستون اساسی هر ورنی را تشکیل می دهد و این چله است که با پیچیده شدن پرز گره به دور آن زیبایی خاصی به ورنی می بخشد.

نخ چله (ارش را به تناسب رج شمار ورنی و به مقدار مورد نیاز تهیه می کنند. پس از آماده ساختن چله، استاد کار به روش ذیل کار چله کشی را شروع می کند یعنی ابتدا سرنخ چله را گره می زند تا اولین تار چله بعد از رد شدن از نخ های هاف ( هاف چوبی است که طول آن به اندازه عرض ورنی و عرض آن 2 سانتی متر است ، وظیفه آن جدا سازی تارهای چله برای گره زدن می باشد. ) در زیر نورد پایین محکم شود.

در این صورت دیگر نیازی نخواهد بود که در موقع پایین کشی ورنی تار اول چله را ببرند. هر گره ورنی از دو تار تشکیل شده است که یکی از آنها تار زیر و دیگر تار رو می باشد ولی بعضی از بافندگان به جای دو تار به یک تار گره می زنند. این نوع ورنی ها از لحاظ کیفیت بهتر هستند ولی در مقابل ، سرعت کار کم و مصرف مواد اولیه زیاد می باشد.

برای سهولت چله کشی و رعایت فاصله تارهای چله، نورد پایین و بالا را در اندازه های ۷ و 7.2 سانتی متر تقسیم کرده و رج شمار ورنی با تراکم تارهای ورنی را در این فاصله بر اساس تعداد تارهای کشیده شده محاسبه می کنند پس از چله کشی ، بافنده ابتدا گلیم بافی می کند .

گلیم بافی در ابتدا و انتهای ورنی از ریزش گره ها و در رفتن پودها جلو گیری می کند و باعث افزایش عمر ورنی و استحکام آن می گردد.

جزوه ورنی شاهکار هنری ارسباران ، ص 16، 13 ، 23

 

روش بافت ورنی

روش نشستن بر پشت دار ورنی شبیه دار قالی است و بجای کلاف کردن نخ های ابریشمی و پشمی ، آنها را در اندازه های ۴۰ سانتی متر بریده و به صورت بسته هایی که به نام محلی آسما (آویزان) معروف است در آورده و از بالای دار می آویزند.

در آغاز، بافنده تار زیری و رویی را برداشته و با نخ بافت یک دور کامل به دور آنها بسته و مطابق نقشه قالی به بافت ادامه می دهد یا اینکه نخ ها را رها می کند و رنگ دیگری را برداشته و به بافت ادامه می دهد تا یک ردیف کامل بافته شود . بعد از بافت یک ردیف نوبت به پود گذاری می رسد .

پود را طوری از لابه لای پله ها رد می کنند که نه از پشت و نه از روی آن دیده شود و دقیقا از میان تارهای روئی و زیری رد می کند. در این مرحله نوبت به دفه زنی می رسد.

استاد این کار را با دقت انجام می دهد تا گره ها روی هم بخوابند و ورنی به یک اثر هنری ارزشمند تبدیل شود. در این صورت نقوش کام خود نمایی می کنند . دفه زنی نامناسب از ارزش هنری ورنی می کاهد.

جزوه ورنی شاهکار هنری ارسباران ، علی اکبر تیموری

 

نقش و نگار در ورنی

کارشناسان و محققان ، با بررسی علمی نقش و نگارها و تحلیل رموز و علائم آنها به خصوصیات اجتماعی دوره های تاریخی و روحیات و تفکرات پدید آورندگان آنها پی می برند.

این نقش و نگارها را معمولا در ظروف پخت و پژ، فرش و دیگر دست بافت ها، و نیز ابزار کار و معیشت، وسیله ها و علایم عزاداری و مرگ یافت که مردم در بخشی از زندگی روزمره خود با آنها سرو کار داشته اند.

بدین معنی که نقش و نگارها حاصل ذوق، اعتقاد و بینش مردمانی است که اکثر آنان به کتاب خوانده اند و نه مدرسه دیده اند. آنان نقش و نگارها را برای فریبندگی و لذت چشم نساخته اند در ماوراء شكل های مشهود ، مضامین و معانی نهفته اند که امروز مهارت و درایت خاص برای تحلیل و تفسیر آنها بکار می رود و روز به روز بر اهمیت آنها افزوده می شود .

صور فلکی ، راز هستی ، اتفاقات مذهبی ، حوادث عشقی ، اشتغالات زندگی ، دلبستگی های روزمره ، زیبایی ها و رموز طبیعت ، آرزوها ، صفات انسانی بویژه صداقت و پاکیزگی از جمله نقش و نگارهایی است که در آثار هنری بجای مانده مشاهده می شود.

بررسی این نقش و نگارهای عامیانه می تواند کلیدی باشد برای گشایش رموز، استعارات و کنایات که در هنر و ادبیات ایران فراوان است اما نقوشی که در ورنی بکار می رود دو نوع هستند:

1- نقوش شکسته

2- نقوش گردان یا منحنی

نقوش شکسته ترکیبی هستند از خطوط افقی ، عمودی و مورب که به صورت اشکال هندسی مشاهده می شود. این نقوش ساده هستند و صورت ذهنی به روی ورنی پیاده می شوند که یکی از دلایل زیبایی ورنی نیز همین امر است.

در نقوش گردان از خطوط منحنی استفاده می شود. این نقش ها عموما با چرخش دایره وار بخش های مختلف ورنی را پر می کنند. از عمده ترین نقوش گردان، می توان به اسلیمی ها و و ختایی ها اشاره کرد .

با توجه به پیچیدگی این نقوش بافت آنها بدون نقشه مشکل است و به همین دلیل از نقوش گردان بسیار کم استفاده می شود.

 

چند نمونه از نقوش ورنی

مجله مردم شناسی و فرهنگ عامه ایران ، هوشنگ پور کریم شماره (1) 1353 وزارت هنر سابق

1- گل (استخر آب یا مرداب جهت ذخیره آب برای گوسفندان)

2- خانه: اشکال هندسی از چوب خانه، باغ و …

3- گل هریس (طرح گل نقشه هریس)

4- گل شاملو (بنام منطقه ای عشایر نشین در کلیبر )

5- گل اولی قشلاق (بنام منطقه ای عشایر نشین کلیبر)

6- قوشا گل (دو استخر)

7- آچیق گل (استخر بدون حصار)

8- قایق

9- چهار خانه (مخصوص نجف تراكمه (منطقه عشایر نشین در کلیبر)

10- جفت پیر

11- حلقه قيناق

12- عصای حضرت موسی

13- ته گل شاملو

14- طرح کناره

15- نیم قيناق

حیواناتی که در قالب طرح ها و نقوش در ورنی بافته می شود عبارتند از : گوزن، آهو، گرگ ، سگ گله ، بوقلمون ، مرغ و خروس ، گربه ، مار، عقاب ، گوسفند ، قوچ ، شتر ، شیر، روباه ، شغال ، طاووس ، پرندگان محل و …

از نقشه های دیگر که در منطقه عشایر نشین دشت مغان بافته می شود

عبارتند از: سه ترنج، تک ترنج ،چهار ترنج ، پنج ترنج ، SS (از جمهوری آذربایجان)، برجید، کاظم عشاق و رومیزی یا زیر تلفنی (که بتازگی مرسوم شده است). ( منبع پیشین)

 

مواد اولیه ورنی

ورنی که حاصل تلاش یک مجموعه فنی و هنری است از موادی تشکیل می شود که عمده ترین آنها پشم، ابریشم و پنبه می باشد.

پشم ماده اولیه عمده در تولید ورنی محسوب می شود. اساسا فلسفه وجودی ورنی در آذربایجان با وفور تولید پشم در این استان ارتباط مستقیم دارد. پشم مرغوب برای تولید ورنی با کیفیت بالا باید دارای ویژگی های ذیل باشد:

– قطر پشم نازک باشد.

– طول الیاف پشم بیشتر باشد.

– پشم بايد زنده و دباغی شده باشد.

– شفاف باشد.

– شسته شده باشد.

– شکننده نباشد.

– ناخالصی پشم کم باشد.

رعایت این نکات در تهیه پشم برای بافت ورنی موجب می شود محصول مرغوب از کار درآید و در بازارهای بین المللی با استقبال فراوان روبرو شود.

پنبه در چله با تار و همچنین در پود نازک و کلفت در ورنی کلفت بافی کاربرد دارد. ابریشم در بافت و همچنین از ابریشم چله برای گره زنی استفاده می شود. ولی ورنی هایی که در بافت آنها از ابریشم استفاده می شود. مرغوب تر می باشند .

 

رنگرزی پشم ورنی

عشایر پیش از آنکه پشم را به رنگ مورد نظر در آورند آن را می شویند. البته برخی از طایفه ها گوسفندان را قبل از چیدن پشم می شویند. در هر صورت کلاف پشم را پیش از رنگرزی دوباره در آب گرم می شویند و برای از میان بردن چربی آن مقداری پتاس بدان می افزایند.

پس از شستشو ، آن را بمدت بیست و چهار ساعت در محلول سرد زاج سفید خیس می کنند و با آمیختن روتاس Rubina Tinctorium رنگ های گوناگون سرخ بدست می آورند.

روناس که در هزاره سوم پیش از میلاد در دره سند کشف شد گیاهیست پایا با بلندی یک متر که طول ریشه آن حدود ۲ متر می باشد و به طور خودرو در ایران می روید.

زنان ایل بهنگام کوچ این گیاه را از دشت های سرسبز ییلاق و قشلاق گرد آوری می کنند.

رنگ زرد را از گل رنگ Cor Thamus Tinc Torius بدست می آورند.

گل رنگ گیاهی یک ساله است، به بلندی یک متر. گل برگ ها و گلچه های آن را گرد آوری کرده خشک می کنند. از پوست انار نیز برای تولید رنگ زرد استفاده می کنند.

تولید رنگ قهوه ای به دلیل قهوه ای بودن پشم بسیاری از گوسفندان ضرورت پیدا نمی کند ولی اگر لازم باشد از برگ حنا یا پوست گردو استفاده می کنند.

امروزه زنان عشایر رغبت کمتری برای درست کردن رنگ های طبیعی نشان می دهند ، خرید پشم رنگ شده از بازار رو به فزونی است با این وصف رنگ های طبیعی نباید از گردونه تولید پشم و دست بافت ها خارج شود.

 

عوارضی که در کیفیت بافت ورنی تاثیر گذارند:

1- عدم تصب صحیح و دقیق دار

۲- استفاده از چوب های نامناسب و گاه مرطوب در راه اندازی دار

٣- عدم پخش متناسب چله بر سر دار

۴- کشیدن بیش از حد و کاذب پود

۵- عدم رعایت اندازه ها در هنگام پایین کشی ورنی

۶- شانه دار شدن ورنی

۷- حذف یک یا چند ردیف از نقشه ورنی

۸- پیچیدگی کناره های ورنی

9- جمع شدگی و کیسی ورنی

۱۰- رگه دار شدن و دو رنگی ورنی

برای تولید و بافت یک اثر خوب باید از وقوع عوارض فوق الذکر جلو گیری کرد. برای این کار لازم است از ابتدا دار به صورت دقیق کار گذاشته شود از چوب های مرطوب استفاده نشود بلکه حتی الامکان از دار فلزی استفاده گردد.

چله کشی ، دقیق و استوار انجام شود. هنگام بافت مواظب تاب زیاد بود بود همچنین از افزایی یا کاهش رج های ورنی جلو گیری کرد. ضخامت نخ های پود در طول بافت نباید تغییر کند همچنین ضخامت خامه نیز نباید تغییر کند.

مدور نبودن زیر دار موجب کیسی ورنی می شود. در ضمن رنگرزی صحیح و علمی خامه ها در بافت و رنگ آمیزی یکنواخت تاثیر می گذارد.

گفته می شود در روستاها و مناطق عشایر نشین ارسباران بیش از ۸۰ درصد در خانه ها دار ورنی بر پاست. در قشلاق های دشت مغان کمتر اُبه ای است که دار ورنی نباشد ورنی از مدت ها پیش جزء لاینفک زندگی و کار و معیشت مردم آن دیار گردیده است.

می گویند ورنی بافی ابتدا در قره باغ آذربایجان رایج بوده است به لحاظ نزدیکی به دشت مغان، روابط و عُلقه همسایگی و خویشاوندی مردم در دو سوی ارس از یک صد سال پیش این صنعت در دشت مغان و منطقه ارسباران نیز متداول شد.

بافندگان ورنی در این سوی ارس در تولید آن ، چنان مهارت یافتند که دیری نگذشت این دست بافت ظریف از محوطه آلاچیق عشایر برای تامین بخشی از نیازهایشان به بازار عرضه شد ، پس از انقلاب اسلامی به لحاظ اینکه عشایر مورد توجه قرار گرفتند و دولت در قالب طرح های عمرانی نسبت به بهبود زندگی و معیشت عشایر اقدام کرد ورنی نیز که حاصل تلاش زنان و دختران عشایر بود مورد توجه قرار گرفت.

سازمان صنایع دستی از سال ۱۳۶۱ به منظور حمایت و احياء این هنر ظریف و اصیل به تهیه و توزیع مواد اولیه مرغوب در بین بافندگان ورنی اقدام کرد. این کار تحولی در عرضه ورنی ایجاد کرد.

به موازات مساعدت به ورنی بافان و توزیع مواد اولیه مرغوب در بین بافندگان ، بافت ورنی توسعه یافت. به منظور مشارکت ورنی بافان و توزیع عادلانه امکانات در تولید و عرضه محصولات ، از سال ۱۳۶۶ در سه منطقه عشایری سه شرکت تعاونی ورنی بافان بوجود آمد.

1- منطقه دیل بیلمز (Dilbilmaz)

آلاچیق چادر کوچ رو ارسباران که از چوبهای مخصوص نمد درست می شود.

٢- منطقه گوزلی (Gozali)

3- منطقه بران (Boran)

شرکت های تعاونی علاوه از توزیع مواد اولیه و مساعدت های مالی ، نسبت به خرید در محل و عرضه محصولات به بازار فعالیت کرد. ولی امروز عرضه این محصول کم نظیر با مشکل روبروست.

گفته می شود این محصول با ارزش توسط بازرگانان ترک به سایر نقاط جهان عرضه می شد. متاسفانه بازرگانان ترک علاقمند خرید ورنی به صورت قاچاق بودند نه از راه های قانونی، آنها با قیمت ارزان (حدود ۸۰ هزار تومان) محصولات تولیدی ورنی بافان را می خریدند ، شسته و آفتاب گیری می کردند و به عنوان گلیم ترک به قیمت بیش از ۵۰۰ دلار در بازارهای جهانی عرضه می کردند.

از طرفی به دلیل خرید به شیوه قاچاق از ایران، تجار ترک از پرداخت طلب ورنی بافان به بازرگانان ایرانی خودداری کردند به همین سبب اغلب بازرگانان به دلیل ناتوانی در اخذ طلب هایشان از بازرگانان ترک ، ورشکست شده و کار خرید و عرضه ورنی را رها کرده اند.

میگویند زمانی قاچاق ورنی رایج گشت که دولت با صادرات ورنی مخالفت می کرد و در برابر وضع مقررات أخذ پیمان ارزی، بازرگانان علاقه مند فروش ورنی به صورت قاچاق به بازرگانان ترک شدند.

مصاحبه با کارشناس مسئول سازمان صنایع دستی استان آذربایجان شرقی اسفند ماه ۱۳۸۱

در شرایط کنونی که پیمان ارزی برداشته شده و صادرات آزاد گشته ، بازرگانان ایران به دلیل عدم وصول مطالبات کلان خود از بازرگانان ترک ، قادر به خرید و صدور ورنی نیستند و ملاحظه می شود که ورنی به میزان زیاد در دست بافندگان مانده است و یا به قیمت های بسیار پایین که عموما برای بافنده صرف نمی کند ، فروخته می شود و این چنین ورنی با رکود بازار مواجه شده است

این وضع در شرایطی پیش آمده است که دولت دیگر عهده دار هیچ نقشی در تولید و عرضه ورنی نیست و سازمان صنایع دستی از مداخله در تولید و عرضه خودداری می کند و در صدد است صرفا در بهبود کیفیت و آموزش اصولی ورنی بافی فعالیت کند.

به هر حال تغییر سیاست های دولت در قبال ورنی بافی و تولید ورنی در توسعه برنامه ریزی شده و رو به تکامل این صنعت و هنر، تاثیر منفی داشته است و امروز وقتی از کارشناسان ذیربط و مدیران مربوط سوال می شود چه برنامه هایی برای احیا و رشد این صنعت و هنر دارند؟

اظهار می دارند در مرحله گذار به سیاست کمک به بهبود کیفیت هستیم و در تولید و عرضه دخالت مستقیم نداریم . روی این اصل ورنی بافان با رکود اقتصادی مواجه اند .

ورنی های تولید شده به جز مقدار اندکی که به تهران ارسال و در اختیار بازرگانان تهرانی قرار می گیرد ، بقیه در دست تولید کنندگان مانده است بسیاری از بازرگانان ورنی از خرید و فروش آن دست کشیده اند.

به یقین این شرایط به سود اقتصاد کشور و به نفع بخشی از مردم که از این راه تأمین معاش می کنند نیست و باید برنامه ریزی دقیق و اصولی تر، تدابیر موثر به کار گرفت . اگر واقع ، اعتقاد بر این است که باید از اتکاء به اقتصاد تک محصولی نفت دست کشید و از امکانات و پتاسيل های کشور سود برد نباید گذاشت در بخش هایی مثل ورقی بافی شاهد رکود باشیم زیرا :

1- مواد اولیه را خود بار می آورند.

۲- خود به تولید محصول مشغول اند.

3- فعالیت در این بخش به فعالیت هایشان در بخش دامداری و ارائه تولید گوشت و فرآورده های لبنی کشور موثر است.

۴- تولید آنها دارای ارزش افزوده است.

۵- از بیکاری و مهاجرت جلو گیری می شود.

۶- باری بر دوش دولت و منابع مالی دولت ندارند.

 

با توجه به شرایط حاکم بر تولید و بازار ورنی پیشنهاداتی به این شرح ارائه می شود:

۱- دولت از طرق مختلف نسبت به احقاق حقوق بازرگانان ورنی از خریداران ترک اقدام کند.

۲- شرکت های تعاونی ورنی بافان تقویت و از این طریق به بافندگان مساعدت های لازم بعمل آید.

3- آموزش فنی مراحل تولید در منطقه های عشایری ترویج گردد.

۴- نظارت کیفی توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی در مراحل مختلف تولید انجام شود.

۵- دولت در تنظیم بازار تولید و نحوه عرضه به بازارهای جهانی نظارت کند.

۶- آموزشگاه های ورنی بافی در جهت اشتغال زایی و گسترش این دست بافت هنری توسعه یابد.

 

نتیجه و سخن پایانی:

حدود بیش از یک قرن پیش در آن سوی ارس دقیقا در منطقه قره باغ دست بافتی بنام ورنی در منطقه عشایر نشین دشت مغان ترویج می شود.

بافندگان جدید در این سوی ارس این هنر را از نظر نوع بافت و نقشه به سوی كمال سوق می دهند.

آنها ابتدا به رفع نیازهای خود می اندیشند ولی از چند دهه پیش این محصول ذوق و اندیشه ، راه به بازارهای داخلی و خارجی می گشاید ورنی نه فرش است نه گلیم. بلکه ترکیبی است از هر دو.

نقشه های آن حاصل زندگی و ارتباط ذهنی بافنده با طبیعت اطراف و اتفاقات حوزه زندگی خود اوست. رنگ های بکار رفته با نقشه های ابتکاری محصولی بدیع بوجود آورده که چشم هر بیننده را بخود جلب می کند. بافندگان این دست کم نظیر آن را به جلوه ای از فرهنگ و زندگی عشایر کوچ نشین در آورده اند.

بافت و عرضه ورنی در دو دهه گذشته دستخوش تغییر و تحول شده است. اوایل انقلاب بافت و عرضه آن به انحاء مختلف مورد حمایت دولت قرار گرفت. تعاونی های متعدد تشکیل شد که مواد اولیه و وام در اختیار بافندگان می گذاشتند.

کارشناسان در جهت تولید مرغوب بافندگان را راهنمایی می کردند. در این مقطع صادرات آن رونق یافت. ولی ایراد کار در این بود که رونق صادرات از طریق قاچاق بود. بازرگانان ترک به وفور، آن را از بازرگانان محلی می خریدند. آنان ورنی را به عنوان دست بافت ترک در بازارهای جهانی عرضه می کردند.

از دیگر سو به دلیل داد و ستد غیر قانونی و قاچاق ، از پرداخت دیون خود به فروشندگان محلی خودداری کردند این کار باعث عرضه محدود و کم رونقی بافت ورنی در منطقه عشایری گشت . از طرف دیگر دولت سیاست حمایتی خود را کاهش داد و اینک تولید و عرضه ورنی با مشکل روبروست.

بجاست، ورنی این شاهکار هنر و صنعت دستی مجدد احیا شود تا روستائیان و عشایر استان آذربایجان شرقی با انگیزه بیشتر به بافت و عرضه آن اقدام کنند و این کار با سیاست های رشد اقتصادی و همگامی با اجرای اصل گذر از اقتصاد تک محصولی ، حمایت از تولیدات اشتغال زا ، جلو گیری از مهاجرت های بی رویه روستائیان و عشایر کوچ نشین همخوان است.

احياء و رونق دوباره ورنی یعنی درخشش تابناک جلوه های هنر و صنعت در فرهنگ و تمدن این خطه از میهن اسلامی است.

منابع

1- فصلنامه عشایری ذخایر انقلاب (1) ۱۳۶۲ سازمان امور عشایر ایران

2- بررسی رنگ و فرم در هنرهای آذربایجان – ابوالفضل عبدالهی فرد ۱۳۷۵

3- بررسی هنرهای دستی سنتی آذربایجان شرقی – دکتر سوران سنه ای ۱۳۷۲

4- نگاهی به آذربایجان شرقی ایرج افشار سیستانی ۱۳۶۹

5- ورنی شاهکار هنری ارسباران – اکبر تیموری – سازمان مدیریت برنامه ریزی آذربایجان شرقی ۱۳۸۱

6- مجله مردم شناسی و فرهنگ عامه ایران – هوشنگ پور کریم – وزارت فرهنگ و هنر ۱۳۵۳

7- مجموعه مقالات مردم شناسی- نقش و نگارها و رنگ بافته های ایل قشقایی بیژن کلکی، عطاالله رهبر

8- مصاحبه با کارشناسان سازمان صنایع دستی استان آذربایجان شرقی

9- صحبت با بافندگان و بازرگانان ورنی ( پاساژ آسیا تبریز)

10- کتاب آماده به چاپ مقدمه بر شناخت عشایر کوچ نشین آذربایجان شرقی از همین قلم

منبع : فرهنگ و مدنیت در آذربایجان ، مولف : حسن علیزاد پروین ، نشر قیزیل قلم تبریز ، نشر دیجیتال : ائل اوبا