آشنایی با آداب و رسوم مردم آذربایجان در چهارشنبه آخر سال

ائل اوبا – قیشین آخیر آییندا جمله لر ( بوْز آی ) باشلانان گون ده ن قیشین آخیر چرشنبه گونونه ده ک ، هر چرشنبه آخشامی ( بایرام آییندا دؤرد چرشنبه آخشامی وار) دام باجالاری نین قیراغیندا حیاط لاردا تونقال قالاییب اوستونده ن آتیلارلار. آتیلاراق دئیرلر:

آتیل ماتیل چرشنبه

بختیم آچیل چرشنبه

آغریم اوغروم توکولسون

اودا دوشوب کول اولسون

یانسین الوو ساچیلسین

منیم بختیم آچیلسین

آغیرلیغیم ، اوغورلوغوم گئت

قادا بالام یورغونلوغوم گئت

آخیر چرشنبه گئجه سی اوزه ر لیک یاندیرارلار. قیشین آخیر – یئنجی چرشنبه سینده بایرام قاباغی بؤیوک شنلیک کئچیریلر. تاراققا آتیلار فیشفیشا یاندیریلار. بوتون ائولرده وارلی ، یوخسول هامی اؤزونه گؤره چرشنبه یئمیشی آلیب یئیر. آخشاما پیلو پیشیریلیر. کئچمیشده ، ات ، قوورما ، بویالی یومورتا ، قوورقا ، شیرنی یئییلردی. سمنی ده پیشیرردیلر.

دئمه لی دیر سمنی مقدس بیر یئمک ساییلاردی ، دئمه لیدیر آدی آپاریلمیش رسم لرین بیر چوخو ایندی ده گئچیریلر.

چوخ یئرلرده آخیر چرشنبه گونو اوشاقلار قاپی قاپی گزیب بایراملیق ییغارلار.

چوخ لاری گئجه سحره کیمی یاتمازلار ، اویناییب شنلیک کئچیره رلر. قیزلارلا اوغلان لار نیت توتوب قاپی لاری پوسارلار. اونلار پوسدوقلاری ائولرده ن شاد و یاخشی سوزلر ائشیتسه لر توتدوقلاری نیت (فال) یاخشی ، پیس سوزلر ، ائشیتسه لر نیت لری (فال) پیس گلر ، بونا گؤره بو گئجه هامی چالیشار ماهنی ایله دانیشسین.بو گئجه قاراوللی له چؤمچه باشی بزه مک کیمی اویونلاری نئچه یولا اوینارلار. اینام لارا گؤره بو گئجه ده طبیعت بوتونلوک له یئنی له شر ، ایل معین بیر حیوان اوستونده دئییشیلر. ائوده کؤهنه سو ائشیگه آتیلمالی ، قابلاریئنی سو ایله یویولوب دولمالیدیر.

دان یئری آغاران کیمی هامی بولاغا گئده ر ، یئنی سو گوتوره ر ، ال اوزلرینی یویار ، سویون اوستونده ن آتلانالارلار. بولاغ دا سویا گئده نلر سنه گین دیبینه یئتدی بالاجا داش سالارلار. داشلار بولاغین گؤَزونده ن گؤتورولر. کیشی لر ایسه اوچ بؤیورتگن قانادی قیریب ائوه گتیره ر ، قاپی نین باشی لا آستاناسینا تاخارلار.سنه گه سالینان یئدی داش لارلا قاپی نین باشی لا آستانایا وورولان بؤیورتگن قانادلاری او بیری آخیر چرشنبه یه ده ک قالار ، گلن آخیر چرشنبه یئنی قانادلارلا دئییشرلر.

آخیر چرشنبه گونو هابئله قبیر اوستونه چیخیلار ، یوخسول لارا کومک ائدیلر و اؤلولره قرآن اوخونار. آخیر چرشنبه شنلیک کئچیرمک ، گوزه ل یاز گونلری له یئنی محصولو چاغیرماق ، قیشین سویوق گون لرینی یولا سالماق و نحس (پیس) گون لرینده ن ساغ قورتارماق نیتی ایله باغلی دیر. ائل آراسیندا چرشنبه گون لرینی نحس گون ( پیس گون ) سایارلار. آخیر چرشنبه گونونون پیس اولماسی آتالار سوزلرینه ده دوشموش ( نه سن گل ، نه ایلین آخیر چرشنبه سی ) دئیرلر.

فال آچماق قاپی لاری پوسماق ، آچار سالماق ، قولاق یاتیرتماق ، سحره کیمی شنلیک کئچیرمک ، قدیم رسم لر ، موسم اویون ماهنی لاری اوخوماق ، کوهنه شئی لرله ، سویو تزه له مک ، بختی سیناماق ، بونلار کیمی آیری ایش لر بو بایرام دا گؤرولر. بو بایرام خلقین قدیم عادت و اینام لاری ایله علاقه لی دیر.

آخیر چرشنبه گئجه سینده پیس دانیشمازلار. پیس ایش گؤرمزلر. انسان بوگون گونش کیمی آچیلمالی ، اونون اؤزو ، فکری ، ایستگی له دولانیشدا تازالانمالیدیر. هامی تازا شن بویالی پالتار گئیمه لی دیر.

آخیر چرشنبه گونو ایشله مزلر. سوبای اوغلان لارلا قیزلارین بو بایرام گونو گره گ لی باغلامالاری ایلقار بیلینر. دئیرلر اؤلولربو گئجه ائولره گلیب ، اوز عائله لری نین دولانیشغیندان ، بایرامی نئجه کئچیرمه سینده ن خبر توتارلار.

بختی باغلاماق ، بختی آچماق ، انسانلاری اووسون لا بیربیرینه یاخینلاشدیرماق بو گونده اولار. قیز اوغلان دئییشمه لری ان چوخ بو بایرام دا اولار. ایلین آخیر چرشنبه سینده بیر یئره یومورتا ، بیر یئره بویاق (بویا،رنگ) بیر یئره کومور باسدیریب ، نیت ائده ر لر. یومورتا کومور ایله یازیلسا نیت پیس ، بویاق ایسه یازیلسا نیت یاخشی گلر.

سونرا بولاری یئردن چیخاردیب اریک آغاجی نین دیبینده باسدیرارلار.

چوخ یئرده آخیر چرشنبه گونونده اوشاقلارلا گنج لر(جاوانلار) دام دان داما ائولری گزیب دستمال آتارلار و شال ساللاللار ، بو ایشه قورشاق ساللاماق دئیرلر.

ائو یییه سی (صاحبی) اونلارین قورشاقینا شیرینی له چرشنبه یئمیشی قویوب قایتارار. دستمال آتان اوغلان ائو یییه سینین قیزینی ایسته ییرسه دستمالین قیراغینی دویونله ییب ائوه آتار. آتا آنا قیزلارینی اونا وئرمگه راضی اولسالار دویونو آچیب قیزین بیله گینه باغلایارلار.

راضی اولماسالار دستمالا شیرینی له چرشنبه یئمیشی قویوب گئری قایتارارلار. آخیر چرشنبه گئجه سینده بیر قاب سو گؤتوروب ایچریسینه اوزوک سالیب نیت توتارلار.

قیزلاردان بیری ماهنی اوخویا اوخویا اوزوک لرده ن بیرینی سودان چیخارار.

نیت یاخشی گلیرسه بیر یئرده ن شاد سوزلر ائشیده رلر. آخیر چرشنبه گونولاپ تئزده ن قیزلارلا گلین لر ییغیشاراق بولاغا سویا گئده رلر. اونلار سویون اوستونده ن آتلانا آتلانا اوخویوب تئز اره گئتمه لری اوچون نیت توتوب ایکی ال لرینین باش بارماق لارینی ایپ ایله باغلاییب ، سویون اوستونده ن بیر نئچه یول آتیلدیقدان سونرا بخت لری نین آچیلماسی اوچون ایپی کسیب سویا آتارلار. رز بایرامیندا اوخونان ماهنی لارلا اویون لارین بیر چوخو آخیر چرشنبه رسم لرینده اوخونار.

ترجمه:

چهارشنبه سوری

در آخر زمستان از روزی که جّمله ها ( ماه خاکستری ) شروع می شود تا روز آخرین چهارشنبه زمستان ، هر (چهارشنبه شب) لب سوراخ بامها و در حیاط خانه ها آتش بپا کرده و از رویش میپرند و میگویند:

بپر بپر چهارشنبه

بختم باز شو چهارشنبه

دردهایم بریزد

در آتش بسوزد

بسوزد و شعله ور شود

بخت من باز شود

سنگینی هایم برو

آفت و بلا و خستگیم برو

شب چهارشنبه سوری اسپند نیز دود میکنند. شب آخرین چهارشنبه زمستان یعنی شب عیدی مراسم شادی بزرگی برگزار می گردد. انواع ترقه پرتاب میشود و فشفشه می سوزانند. در همه خانه ها ، دارا و ندار ، هرکسی متناسب با وضع خود آجیل چهارشنبه میخرد و صرف میکنند و برای آن شضب پلو پخته میشود در گذشته گوشت ، قورمه و تخم مرغ ، گندم بو داده و شیرینی خورده می شد.همچنین سمنو می پختند ، سمنو یک غذای مقدس شمرده میشد. توضیح اینکه اغلب مراسم یاد شده در زمان حاضر نیز اجرا می گردد.

روز چهارشنبه سوری در بسیاری از محل ها بچه ها خانه به خانه میگردند و عیدی جمع می کنند. اهالی آنشب تا صبح نمیخوابند، می رقصند و شادی مینمایند. دختران و پسران جوان نیت می کنند و در درب منازل کمین میایستند. آن هائی که مخفی می شوند اگر شادی بیینند و حرف های خوب بشنوند فالشان خوب ولی اگر حرف های بد بشنوند نیت و فالشان بد می آید.

بنابراین همین شب همه سعی می نمایند با ترانه مکالمه کنند. این شب بازی هایی چون قاراولی ، چمچه باشی بارها برگزار میشود. بر اساس باورها در این شب تمام طبیعت نو میگردد ، سال نو روی حیوان معینی تحویل می شود، در خانه ها آب کهنه را باید بیرون ریخت و ظرف ها را با آب جدید شست.

مردم صبح زود قبل از طلوع آفتاب به چشمه می روند و آب جدید بر میدارند، دست و رویشان را می شویند و از روی آب می پرند. کسانیکه برای آب به چشمه رفته اند هفت سنگ کوچک به داخل کوزه می اندازند. سنگ ها از چشم چشمه برداشته می شود.

مردها دوشاخه تمشک چیده به خانه آورده در بالا و پایین درب نصب میکنند.هفت سنگ ریخته شده به کوزه و شاخه های تمشک نصب شده تا روز چهارشنبه سوری دیگر در جای خود می مانند. در چهارشنبه سوری بعدی آن ها را عوض می کنند. روز چهارشنبه سوری به سر قبر خویشان و نزدیکان می روند و از فقرا دستگیری می کنند.

چهارشنبه آخر سال برای رفتگان ختم قرآن برگزار می شود. شادی کردن در روزهای زیبای بهاری با نیت فراخوانی محصول جدید ، مشایعت روزهای سرد زمستان و خلاصی از روزهای نحس انجام میگیرد. روزهای چهارشنبه بین مردم نحس تلقی میشود. نحس بودن روز چهارشنبه آخر به ضرب المثل ها نیز وارد شده است چنانچه می گویند:( نه تو بیائی نه چهارشنبه آخر سال).

تفال ، کمین نشستن در منازل ، گوش نشستن ، تا صبح شادی سرکردن ، اجرای مراسم قدیمی و موسمی ، خواندن ترانه های بازی ، تازه کردن اشیا و آب کهنه ، امتحان بخت و کارهای مشابه اینها این روز انجام میگیرد که با عادات و اعتقادات قدیم مردم مرتبط می باشد. در شب چهارشنبه آخر سخن بد نمی گویند ، کثیف نمی مانند و رفتار بد نمی کنند.در این روز انسان باید مثل آفتاب بدرخشد.ظاهر ، فکر ، نیت و رفتار او نو شود.

همه لباس تازه دارای رنگ شاد پوشیده و برای دیدار عید و تبریک گوئی به خانه دوست و آشنا بروند. روز چهارشنبه آخر ، کار نمی کنند. پیمان بستن پسران و دختران مجرد در این عید ثواب و واجب شمرده می شود. میگویند در این شب مرده ها به خانه ها می آیند و از اینکه خانواده هایشان عید را چگونه می گذرانند خبر میگیرند.

بستن بخت ، بازکردن بخت و انسنها را با افسون به یکدیگر نزدیک کردن در این روزها انجام می شود. گفتگوی پسران و دختران اغلب در این عید انجام می گیرد و در آخرین چهارشنبه سال یکجا تخم مرغ ، یکجا رنگ ، جائی زغال دفن کرده نیت می کنند.

اگر تخم مرغ با زغال نوشته شده باشد نیت بد ، اگر با رنگ نوشته شده باشد نیت خوب است. سپس اینها را از زمین در آورده و در پای درخت زرد آلو دفن می کنند. در اغلب جاها روز چهارشنبه سوری بچه ها و جوانها به بام خانه ها رفته و دستمال آویزان می کنند. به اینکار آویزان کردن کمر ( قورشاق ساللاماق ) میگویند.

صاحب خانه ها به دستمال آنها شیرینی و آجیل چهارشنبه گذاشته و برمیگردانند. اگر پسر صاحب دستمال دختر صاحب خانه را بخواهد به گوشه دستمال گره زده آویزان میکند. اگر پدرومادر راضی به دادن دخترشان باشند گره را باز کرده و به مچ دختر میبندند. اگر راضی نباشند به دستمال شیرینی و آجیل چهارشنبه گذاشته برمیگردانند.

شب چهارشنبه آخر ظرف آبی برداشته بدرونش انگشتری میاندازند و نیت می کنند.یکی از دختران درحالی که ترانه میخواند یکی از انگشترها را از آب بیرون می آورد.پاسخ نیت اگر خوب بیاید از جائی حرف های شاد میشنوند.

روز چهارشنبه آخر صبح زود دختران و عروس ها جمع شده برای آوردن آب به چشمه میروند.

آنها در حال پریدن به تسریع ازدواجشان نیت می کنند و انگشت سبابه دو دست را با ریسمان بسته بعد از چند بار پریدن ریسمان را به آب میاندازند تا بختشان بازشود. بسیاری از ترانه ها و بازی های عید نوروز در مراسم چهارشنبه آخر نیز اجرا می شود.

آذربایجان آغیز ادبیاتی (ادبیات شفاهی آذربایجان) – تالیف محمد اشراقی – انتشارات : یازان ، نشر دیجیتال : ائل اوبا