مراسم « چیلله گئجه‌سی» آذربایجان یادگاری از دوران اساطیری

یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های رایج در آذربایجان که همچون جشن سال نو و یئنی گون ( اول فروردین) ارتباط نزدیکی با نجوم دارد مراسم چیلله گئجه‌سی می‌باشد که هر سال با شکوه فراوان در میان خانواده‌های آذربایجانی برگزار می‌شود. آمادگی برای این شب به یادماندنی از چندین روز قبل شروع می‌شود و با شب نشینی در آخرین شب آذر به اوج می‌رسد.

اساس این جشن هماهنگ با سال اعتدالی و براساس تقویم ترکان در زمان سلجوقی یعنی تقویم جلالی – به افتخار سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی-  موقع تحویل ماه جدی( آذر) به قوس ( دی) پایه‌ریزی شده است. شب این تحویل، طولانی‌ترین شب سال است و مردمان قدیم برای درامان ماندن از شر شب طولانی و در ضمن خوشحالی از تولد خورشید و نورانیت به جشن و پایکوبی می پرداختند.

در اساطیر ملل شرق، این شب را شب تولد خورشید می‌دانند و ارتباط آن با آیین‌های قدیمی مورد اتفاق تمام محققین می‌باشد. همچنان که تولد خدای دوموزی در میان سومریان در اول فروردین با جشنی بزرگ یاد می‌شد، شب چله نیز تولد نور و امیدواری بود برای مردمان قدیم.

مهرداد بهار اسطوره شناس برجسته و پسر ملک الشعرای بهار معتقد بود که نوروز جشنی آریایی نبوده بنابراین چیلله گئجه‌سی نیز جشنی آریایی نخواهد بود.

خورشید در اساطیر آذربایجانی جنس مذکر دارد و شایسته احترام و ماه جنسی مونث. بی دلیل نبود که موقع خورشید گرفتگی، اجدادمان برای خلاصی خورشید مقدس از چنگ به زعم آنها اژدها با کوبیدن ظروف مسی سعی می‌کردند خورشیدشان را از دست اژدهای بدطینت برهانند.

آیین خورشیدپرستی در میان رومی‌های باستان نیز رواج داشته و آنچنان قدرتمند بود که بعد از گرویدن رومی‌ها به مسیحیت، جشن تولد خورشید به جشن تولد عیسی مسیح تبدیل شد بطوریکه امروزه ۴ روز بعد از شب چلله، مسیحیان، میلاد عیسی مسیح را جشن می‌گیرند حال اینکه براساس شواهد جدی و حتی متن خود انجیل عیسی در فصل گرمی متولد شده است.

حتی در سده ۱۷ میلادی، آیزاک نیوتن بحث می‌کند که روز تولد مسیح تنها به این دلیل انتخاب شده که با تحولات خورشیدی هماهنگ باشد. بدین ترتیب این آیین از این طریق وارد زندگی جمع کثیری از مردم جهان شد.

در آذربایجان به سبب دارابودن زمستان‌های سخت این عید و مراسم خیلی ملموس تر می‌باشد. در آذربایجان، این شب آغاز چله بزرگ (بویوک چیلله) می باشد که ۴۰ روز ادامه دارد. سرما پس از ۴۰ روز زورش را می‌زند تا دوباره سرما را برجهان حاکم گرداند ولی گرم شدن زمین عمر چله کوچک (کیچیک چیلله) را کوتاهتر می‌کند و پس از بیست روز بایرام آیی می‌رسد و مراسمات چهارگانه هر هفته در هر چهارشنبه شروع می شود.

اهالی آذربایجان چهارشنبه اول را سو ( آب) ، چهارشنبه دوم را اود ( آتش)، چهارشنبه سوم را یئل ( باد) و چهارشنبه آخر را آخیر چرشنبه یا تورپاق ( خاک) می‌نامند.

از مراسمات جنبی و در عین حال اصلی شب چلله می‌توان نام برد:

۱– پای گوندرمه (هدایایی برای فرزندان خصوصا نوعروسان) – رسمی که با جدیت و علاقه فراوان در آدربایجان اجرا می‌شود.

۲– چیلله قارپیزی و استفاده از میوه‌های قرمز رنگ (سیب قرمز و انار) برای سمبولیزه کردن خورشید و گرمی، حلواهای مخصوص گردو و …، آجیل و میلاخ

۳– گردآمدن در منزل بزرگ و بایاتی گویی، خاطره گویی، تاپماجا، داستانسرایی حماسی نظیر کورواغلوو نقل داستان‌های دده قورقوت و شنیدن سخنان اوزان/ عاشیق های باستانی

در اثر گسترش رسانه‌های جمعی و خصوصا تلویزیون  و سیاست‌های یکپارچه‌سازی ملی، اخیرا کلمه یلدا به صورت همه گیر وارد فرهنگ و زبان ملل ساکن ایران شده که جالب است چند دهه قبل این مردمان قبلا هیچ اطلاعی از چیلله و به زعم آنان یلدا نداشتند ولی در آذربایجان، تورکان این شب را « چیلله گئجه‌سی»  نامیده‌اند، می‌نامند و خواهند نامید.

دکتر توحید ملک زاده ۲۸ آذرماه