نشریه الکترونیکی ائل اوبا

و من آیاته خلق السّموات و الأرض و اختلاف ألسنتکم و ألوانکم إنّ فی ذلک لآیات للعالِمین

مراسم اشر و مدد ؛ رسمی کهن برای لایروبی انهار در سیستان و بلوچستان


لینک مطلب : http://eloba.ir/?p=5877

یکی از مواریث معنوی مهم استان که درسیستان با نام اشر و با نام مدد در بلوچستان نیزبه شکل دیگری وجود دارد و بعنوان نشانه تعاون وهمدلی اقوام استان در فهرست ملی به ثبت رسیده است در اشرﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻬمی که ﺩﺍﺭﺩ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﺭ ﻛﻨﺪ.

ﻫﺮﺳﻬﻢ ﺁﺏ ﻳﻚ “ﻣﻲ“ (mey) ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻭ ﺑﺮﺍﻱ ﺩﻩ “ﻣﻦ“ ﺯﻣﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ ﺍﺳﺖ، ﻭ ﺑﺮﺍﻱ ﻫﺮﺳﻬﻢ ﻳﻚ ﺭﻭﺯ ﺑﺎﻳﺪ ﻻ‌ﺭﻭﺑﻲ ﻛﺮﺩ که ﺩﺭ ﺍﺻﻄﻼ‌ﺡ ﺑﻪ ﺁﻥ “ﻧﻴﻢ‌ﻣﺮﺩ“ ﮔﻮﻳﻨﺪ، ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻦ ﺯﻣﻴﻦ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﺩﻭ ﺭﻭﺯ ﺑﺮﺍﻱ ﻻ‌ﺭﻭﺑﻲ ﻣﻲ‌ﺭﻭﺩ، ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻨﻲ“ﻳﻚ ﻣﺮﺩ“ﻣﻲ‌ﮔﻮﻳﻨﺪ، ﻫﺮ “ﻣﻦ“ ﺯﻣﻴﻦ۳۶۰ ﺗﺎ۴۰۰ ﻣﺘﺮ ﺍﺳﺖ، ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺩﺷﺎﻥ ﻧﺘﻮﺍﻧﻨﺪ ﺑﺮﻭﻧﺪ،ﻛﺎﺭﮔﺮ ﻣﻲ‌ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ.

ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻭ ﺍﻧﺪﺍﺯﻩ‌ﯼ ﻛﺎﺭ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮﻝ ﻧﻬﺮ ﻭ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻧﻔﺮﺍﺕ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺩﺍﺭﺩ ، ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺟﻮﺑﻲ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻻ‌ﺭﻭﺑﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺩﺳﺘﻪ‌ﯼ ﺑﻴﻞ ﻳﺎ “ﻟﻨﮕﻮﺗﻪ“ (longuta) ﺍﻧﺪﺍﺯﻩ ﻣﻲ‌ﮔﻴﺮﻧﺪ ( “ﻟﻨﮕﻮﺗﻪ“ ﻫﻤﺎﻥ ﭘﺎﺭﭼﻪ سفیدی ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺩﺍﻥ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ‌ﺑﻨﺪﻧﺪ) ﻣﻌﻤﻮﻻ‌ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻳﻚ “ﻟﻨﮕﻮﺗﻪ“ ﻛﻪ ۶ ﻣﺘﺮ ﻃﻮﻝ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﺳﻬﻢ می دهند حشر فقط برای رود هیرمند با نهراب (نورو) نیست بلکه در حجم های کوچکتر مانند رود مشترک چند روستا و یا جوی آب اشتراکی یک روستا و یا جوی آب زمین چند نفر هم می تواند باشد.

اگر قاعده اصلی رعایت شود کسی که در این کار شرکت نکند سهم آبی ندارد. اگر صاحب زمینی زمینش را به کسی اجاره داده باشد صاحب زمین از این امر معاف و کسی که زمین را اجاره کرده است باید در حشر باشد تا بتواند زمین خود را با سهم آب آبیاری کند.

این رسم که نشان و نماد تعاون و همکاری سیستانیان است رسمی دیرینه است و سابقه ای به اندازه خود سیستان دارد.

رسمی زیرکانه و مهم که چند مساله مهم را با هم حل می کند. مساله حقابه، لایروبی رود ها و جوی ها و گاهی دید و بازدید ها و مهم تر از همه رفع مشکلات و مسایلی که ممکن است بخاطر آب پیش بیاید از معدود مسایلی ست که با این رسم مرتفع می شود. البته با پیشرفت تکنولوژی این رسم نیز کمرنگ شده است.

مردم روستايي سيستان از قرن‌ها پيش براي ساختن بندها و لايروبي رودخانه و انهار بزرگ، دو ماه از سال را با رضايت کامل به بيگاري مي‌پردازند که به گويش محلي آن را «اشر» يا «حشر» مي‌گويند، از اين رو در هنگام لايروبي به منظور افزايش نيروي کار کشاورزان، يکي از آنان از ميان جمعيت با صداي بلند (در هنگام خستگي) اظهار مي‌دارد:

 

اين نوح نبي، کرم از علي هر کس محمدي است، غلام علي

هر که آقايش علي يه به آواز جلي بگه يا علي

پس از اينکه همه پاسخ دادند و گفتند «يا علي»، همان شخص مجدداً اظهار مي‌دارد: لال نگردي بلندتر بگک يا علي. سپس جمعيت با صداي بلندتر مي‌گويند «يا علي!». مجدداً اظهار مي‌دارد:

بارها گفت محمد که علي جان من است که به جان علي و نام محمد صلوات

بعضي اوقات نيز چنين مي‌گويند:

برش برش ذوالفقار جهنم است پاي کوه

کشته است برزگر خاکسار توان بده تيشه کو، آلو کو

عده‌اي نيز در هنگام لايروبي و کارهاي گروهي اين ترانه را مي‌خوانند:

او ور سر سنگ قلقلي مي‌خوانه بلبل سر شاخ يا علي مي‌خوانه

اگه خسته جاني بگو يا علي اگه ناتواني بگو يا علي

وجود اراضی حاصلخیز حاصل از آبرفت های رودخانه هیرمند که تنها شریان حیاتی و زندگی بخش دشت اسطوره ای سیستان می باشد باعث شده است که طی قرون متمادی تمدن عظیم و دیرپای سیستان تشکیل و شکوفا شود، در این بین رسوبات حمل شده توسط آب هیرمند و وزش بادهای 120 روزه که میلیونها تن گل و لای و شن و ماسه روان را با خود به همراه دارد، نظام هماهنگ و پیچیده ای جهت لایروبی انهار بزرگ و کوچک از ورودی آب هیرمند در جاریکه تا نیزار هامون به نام “حشر” به وجود آورده است کشاورزان سیستانی در حرکتی کم نظیر هر ساله به مدت سه ماه متمادی پس از برداشت گندم در خرداد ماه تا ابتدای سال زراعی بعد در مهر ماه اقدام به لایروبی دستی انهار میکنند، این امر از انهار کوچک شخصی شروع و از به هم پیوستن گروهها و دسته ها به نهرهای اصلی و رودخانه ختم می شده است.

حشر بارزترین مصداق تلاش و اتحاد مردم در مبارزه با عوامل خشن طبیعت سیستان است. مردان سخت کوش سیستانی با ذکر مقدس “یا علی” برزبان و تیشه های معروف زابلی بر دوش به امید لطف خدا قرنها با دستانی زمخت و پینه بسته با خشکسالی های خانمان سوز و سیلاب های ویرانگر و طوفان های 120 روزه مبارزه کرده اند تا سربلند زندگی کنند.

هرچند گذر زمان و تغییرات فرهنگی حاصل از پیشرفتهای تکنولوژی باعث کم رنگ شدن نقش حشر در لایروبی انهار شده است، اما همانگونه که مولا علی (ع) می فرمایند که (بهترین تفریح کار است) تشکیل حشر و لایروبی دستی انهار علاوه بر اشتغال موقت جوانان در سطح منطقه و جلوگیری از مهاجرت به سایر نقاط کشور برای یافتن کار، باعث ایجاد نشاط و امیدواری، همبستگی و اتحاد، احیاء سنتها و فرهنگهای کهن بومی و انگیزه در جوانان منطقه برای تلاش در راه آبادی زمینهای زراعی میگردد.

در سال زراعی جاری دشت سیستان پس از مدتی وقفه شاهد حضور پیران سالخورده و جوانان سرزنده ای بود که تیشه بر دست مشغول لایروبی انهار درجه 3و 4 خود بودند، لایروبی دستی انهار علاوه بر فواید اجتماعی فراوان از نظر فنی نیز برتری قابل ملاحظه ای نسبت به کار با بیل مکانیکی دارد که از جمله آنها اصلاح شیب و کاهش زبری کف کانال می باشد که بهره وری از آب را افزایش میدهد.

طرح لایروبی انهار به صورت دستی در سال جاری در پنج شهرستان زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز در مدت دو ماه آبان و آذر انجام که طی آن 769 نهر به طول 2 هزار و 714 کیلومتر با حجم200 هزار نفر روز و هزینه 40 میلیارد ریال به انجام رسید.

هرچند که در این عملیات تقریبا نیمی از انهار درجه 3و4 دشت مورد لایروبی قرار گرفت، در عین حال تحرک و نشاط ایجاد شده در سطح منطقه یاد آور روزگاران خوش و آباد نه چندان دوری بود که هرچند امکانات رفاهی زندگیهای امروزی برای مردم فراهم نبود اما شادی و امید در بین مردم همواره عامل تحمل سختی ها و تلاش برای ادامه حیات میگردید.

اجرای این طرح در سال جاری با این وسعت و مشارکت مردمی ثابت نمود که هنوز مردان زحمتکش سیستانی با تکیه بر فرهنگ غنی و دیرپای خویش برای آبادانی میهن عزیزمان متحد و یکپارچه حضور دارند و گرما، سرما و طوفان هیچکدام مانع تلاش و کوشش آنها نمی شود.

لایروبی انهار در منطقه سیستان باعث ایجاد اشتغال در کل پهنه دشت ایجاد نشاط و امید به زندگی ، احیاء آداب و رسوم و سنت حشر کشی در حال نابودی که میراث غیر ملموس خاص مردم سیستان بوده و انتقال تجربیات نسلهای گذشته به نسل جوان ، جلوگیری از مهاجرت مردم منطقه از روستاها به شهرهای دور و نزدیک و خالی شدن منطقه مرزی و حساس دارالولایه سیستان ، ترغیب جوانان به احیاءاراضی و باغات انگور یاقوتی با ایجاد زمینه دسترسی آسانتر به آب توزیع شده چاه نیمه ها ، لایروبی انهار مزرعه (درجه 5) که حلقه نهایی انتقال آب به مزارع بوده و امکان لایروبی آنها با بیل مکانیکی وجود ندارد، جلوگیری از افزایش عمق و عرض انهار درجه 3 و 4 که لایروبی با بیل مکانیکی ممکن است ایجاد نماید و باعث ماندابی و تلفات آب در انهار گردد، کاهش قابل ملاحظه ضریب زبری کانال که باعث افزایش سرعت حرکت آب و بالارفتن راندامان انتقال آب در نهرها می شود و افزایش ضریب امنیت اجتماعی که ارتباط مستقیم با بیکاری داشته و تامین آن مستلزم صرف هزینه های بسیار شده است.

“حشرکشی” رسم کهن و نماد فرهنگ همکاری و تعاون در سیستان

پآگآو : یک واحد زراعی است با تعداد افراد مشخص 6 تا 7 نفرريال روی زمین مشخص تا 24 هکتار که برای یکسال زراعی ، زیر نظر یک نفر به نام سالا کار میکردند.

پوکار: نماینده مالک که بر کار جوی و نهر و لایروب نظارت دارد.

چُوَک: مامور زیر دست میرآب.

جویک : آب رو باریکی است.

نوداث ( نواحداث ): جوی میانه و جدید الحداث را گویند.

دستُک : ( به ضم ت ) ، جویچه ای است که از جو بزرگتر و از نوداث کوچکتر است .

پُنگ : بند خاکی بر وری نهرها.

پآلَنَگ : آب بَرِ سطحی از کنار پُنگ کشیده میشود.

پَل : مرزی برای کرت بندی

ﺁﺏ ﻛﺸﺎﻭﺭﺯﻱ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ در گذشته و حال از رودخاهنه هیرمند تامین می شده است و می شود. از آنجایی که سیلاب های این ﺭﻭﺩﺧﺎﻧﻪ ﮔﻞ ﻭﻻ‌ﻱ ﺯﻳﺎﺩﻱ ﺑﺎ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﻧﻬﺮﻫﺎ ﻣﻲ‌ﺁﻭﺭﺩ، ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻛﺸﺎﻭﺭﺯﺍﻥ ﺑﻪ لایروبی نهرها در یک روز مشخص و بصورت دسته جمعی اقدام ﻣﻲ‌ﻛﻨﻨﺪ،ﻛﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻋﻤﻞ “ﺣﺸﺮ“ ﻣﻲ‌ﮔﻮﻳﻨﺪ. از آنجایی که در گویش سیستانی “ح” تلفظ نمی شود “اشر” گفته می شود.

“ﺣﺸﺮ“ دﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﺁﺏ ﺑﻬﺎﯾﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ زمین دار و یا کشاورز می بایست بپردازد ﻭ ﮔﺮ ﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺁﺏ نباید هزینه ای بپردازد، ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺩﻟﯿﻞ ﻓﻘﻂ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺣﻖ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺁﺏ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻻ‌یﺭﻭﺑﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ.

در بلوچستان نیز سنت مدد بعنوان یک ایین محلی نشانگر اتحاد ووحدت مردم در مراسمات وکمک به همنوع است قوم زابلی و بلوچ در کنار یکدیگر سالیان طولانی با همدلی زندگی کرده و در مشکلات مددکار و یارگر همنوع بوده اند و در مراسم مدد بخصوص برای جوانان در حل معضلات زندگی بخصوص مسکن ، ازدواج و اشتغال ودر هر موردی بزرگان طوایف وسپید ریشان بانی خیر شده و با مدد دیگران به افراد تنگدست کمک می کردند و در واقع سنت مددیک نوع وام دهی بود که افراد در سختی ها به هم کمک میکنند.

میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان