بدون شك لباس قشقائی ها یکی از زیباترین و پوشیده ترین و آزادترین لباسی است که می توان در هر زمان و در هر محیطی از آن استفاده نمود.

لباس زنان ضمن مستوری کامل برای تحرك و كاركردن و مناسب برای فصول مختلف سال و محافظت از سرما با رعایت ارزش اقتصادی آن برای هر خانواده تهیه می شود. قرن هاست با تغییر تمدن و پیشرفت زندگی شهری و پیدا شدن انواع لباس ها با مدهای مختلف زنان ایل همچنان به لباس اصیل خود عشق ورزیده و جز در حالات استثنائی و شهر نشینی حاضر نیستند این پوشش خود را از دست بدهند.

حتی لباس مردان هم متناسب با کار و فعالیت زیاد و تحرک و زیبایی خاص خود بوده است. تغییراتی که در طی سالها در نوع لباسهای زنان و مردان پیدا شده، بسیار مختصر و در جهت تکامل و زیباتر شدن بوده و جنبهٔ تظاهر و خودستایی و فخر فروشی نداشته است.

تنها تعدادی از مردان به خاطر موقعیت زندگی و معاشرت و مراوده با شهر به جای شال و آرخالق از کایشن – شلوار استفاده می نمایند.

لباس زنان قشقایی

لباس زنان شامل چارقد یا روسری اشارپ یا دستمال پیراهن بلند ، آرخالق شلیته های متنوع و جوراب و کفش (ملکی ) می باشد .

چارقد یا روسری

از پارچه سبك و نازك مثل تور یا وال برای پوشش و محافظت موها و سروگردن و گوش استفاده می شود جهت پوشیدگی کامل، زیر چارقد کلاه پارچه ای مخصوص برسر می گذارند.

چارقد را به شکل سه گوش می برند و با سنجاقی به زیر گلو وصل می نمایند. انواعی از چارقدها که در میهمانی ها و عروسی ها به سر میزنند برای زیبایی بیشتر بولک دوزی زری دوزی، حاشیه گذاری و یا مهره کوبی می کنند برای حفظ حجاب بهتر روی چارقد دستمال بسته می شود.

تصویر خانم نگار خسروی با لباس قشقایی

دستمال یا اشارپ

برای جلوگیری از جابجا شدن چارقد و پوشیدگی، زیبایی ، سنگینی لباس، محافظت از سرما می باشد. این دستمال ها را در تبریز از ابریشم طبیعی می بافند با مدل های مختلف به نام کلاغی هفت رنگ، تواضعی ، بسته به سن و سال افراد از رنگ های مختلف استفاده می نمایند برای درگیر شدن چارقد و دستمال، سنجاقی به کار می برند دو سر دستمال را که آویزان است روی سینه برای حفاظت و حجاب بیشتر حایل می نمایند .

پیراهن

پیراهن زنان دارای آستین بلند یقه کاملاً ،بسته، بلند تا زیرزانو، آزاد و از طرفین با دوچاك باز و تحرك را آسان می نماید. معمولاً از پارچه ضخیم و کمی هم گشاد می دوزند زیرا در گذشته زیر پیراهن معمول نبوده است. پیراهنی که در مجالس و عروسی ها می پوشند با پولک یا مهره یا حاشیه دوزی تزئین می نمایند. در ایل هر کسی مسئول دوخت و دوز لباس خود می باشد.

تصویر سمت چپ : خانم نگار عابدی ، تصویر سمت راست : خانم فیروزه عابدی با لباس قشقایی

تصویر خانم لیلا عابدی (نفر اول از چپ) و بستگانش

آرخالق زنانه

به جای ژاکت برای حفاظت از سرما از نوعی پارچه ضخیم و نفیس مثل مخمل با آستری ساده به سبک خاصی دوخته می شود.

دوختن و بریدن آن کار هر کس نیست در هر طایفه چند نفر در این کار مهارت دارند که برای بقیه می دوزند .

اصولاً در زمستان برای جلوگیری از سرما و در مجالس برای زیبایی می پوشند ، آرخالق برخلاف ژاکت از نظر قامت کوتاه ولی آستین ها بلند و زائده هایی دارد که حتی پشت دستها را هم می پوشاند. آرخالق زنان مسن همرنگ لباسشان مشکی و بقیه از یارچه های رنگین یا زربافت یا مخمل ، رنگین بسته به اقتصاد خانواده فرق می کند .

تصویر خانم سحر عابدی همراه مادر و خواهرانش با لباس قشقایی

سرانداز

با وجود پوشش کامل لباس قشقائی دیگر احتیاجی به سرانداز نیست و چون برای زندگی پرتحرک و کوچ نشینی عامل دست و پاگیر می باشد ، از قدیم زیاد مرسوم نبود نوعروسان و زنان مسن یا هنگام ادای نماز از سرانداز استفاده می نمودند.

تصویر خانم دنیا خورشیدی با لباس قشقایی

کفش

چند سالی بیش نیست که کفش های چرمی در ایل مرسوم شده و بعضی ها می پوشند. در گذشته چه زنان و چه مردان از گیوه (ملکی ) استفاده می کردند. ملکی زنانه بسیار ظریف و نازک تر از نوع مردانه بود ، این پابوش ها در چند نقطه استان فارس از جمله آباده و غلات شیراز دوخته می شد.

تخت ملکی ها از پارچه بود و توسط «شیوه کش» درست میشد و رویهٔ آن را زنان دهات با دست می بافتند و سپس توسط ملکی دوزهای ماهر کارسازی می شد .

نوعی ملکی که تخت آن لاستیکی بود برای کسانیکه در رطوبت و بارندگی ها کار می کردند تهیه می شد. بچه های کوچک هم ملکی های رنگین که با گل هایی تزئین شده بود، می پوشیدند.

معمولاً عمر این پای پوشها زیاد نبود و بس از مدتی احتیاج به تعمیر داشت ؛ بعضی از مردان ایل به دوختن آنها آشنایی داشته و بخوبی تعمیر می نمودند.

امروز هم ملکی های آباده به عنوان کفشی راحت و بی ضرر مورد استفاده قرار می گیرد بخصوص برای فصل گرم سال مناسب است نه تنها افراد ایل ، حتی مردم شهرها و روستاها هم می دهند از ملکی استفاده کنند.

زیرجامه

شلیته های گشادی است که براحتی در آن حرکت می کنند ، می نشینند و بلند می شوند و هر کدام بین ۶ تا ۱۲ متر پارچه لازم دارد و هرزنی بین ۳ یا ۴ تا را روی هم میپوشند که به ترتیب از پارچه های نازک و گران قیمت تا ضخیم و ارزان  قیمت تهیه میشود بهترین پارچه را با نوارهای مختلف حاشیه دوزی نموده، روی بقیه آنها می پوشند.

برای استحکام و راحتی با بندهای مخصوصی آنها را به کمر می بندند، گرچه زیرجامه تا روی پا را میپوشاند اما برای رعایت حجاب جوراب ساقه کوتاهی هم مرسوم است. با وجودیکه شستن این لباس ها پر زحمت است، اما از نظر زیبایی و رعایت حجاب و موقعیت کوچ نشینی بسیار ارزنده است.

لباس مردان قشقایی

لباسی که مردان ایل می پوشیدند، شامل کلاه دو گوشی، آرخالق بلند ، شال کمر، حقه، شلوار، با پیچ و ملکی بود. در این لباس مردان احساس راحتی و آزادی کرده و هیچ نوع مانعی برای فعالیت آنها نبود.

کلاه دو گوشی

بی کلاه بودن در ایل عملی زشت است، پس مردان موظفند همیشه کلاهی بر سر داشته باشند. کلاه نمدی دو گوش از جنس کُرک های ظریف و لطیف توسط نمدمال های ماهر و با تجربهٔ محلی مالیده و درست می شود.

از خصوصیات این کلاه ها اینکه اولاً علاوه بر زیبایی و وقار به علت سنگینی با هر باد و طوفانی از سر نمی افتد، ثانیاً هنگام تابش آفتاب می توان گوشۀ آن را سایه بان صورت نمود که معمولاً در دو رنگ نخودی و خاکستری تیره دیده می شوند .

آرخالق مردانه

آرخالق لباس بلند و گشادی است که به علت داشتن دو چاك طویل در طرفین که تا بالای زانو میآید میتوان دامنه های آن را بالا زد که هنگام دویدن و راهپیمایی دست و پاگیر نباشد این لباس را بدون شال نمی پوشند.

شال مردانه

شال مردانه پنج یا شش متر پارچه قهوه ای یا سفید ضخیم است که از روی آرخالق بدور کمر میپیچند که علاوه بر زیبایی موجب سالم ماندن مهره های کمر در حرکات سریع و برداشتن بارهای سنگین هنگام کوچ و استفاده از آن به عنوان جیب برای نگهداری بول، سیگار، حق، شانه یا دیگر لوازم است.

چقه

ته يكنوع بافته مخصوصی است به رنگ کرم که برای حفاظت از سرما و قه یا به عنوان لباس محسوب نمی شود، بلکه برای زیبایی و جلوه لباس و معمولاً با شال و آرخالق پوشیده می شود.

چقه از نخ پشمی ظریف و گران بها دوخته می شود و شبیه پارچه توری است که با گمپل ها و آویزه هایی تزئین گردیده و در عروسی ها بخصوص هنگام چوب بازی و دیگر مراسم و درگیری ها می پوشند تا هیبت و شخصیت مردانه تری داشته باشند .

هنگام چوب بازی اگر دامن حقه را بایین اندازند ، به علت بلندی آن جلو ضربه های شدید چوب را گرفته و شخص احساس امنیت بیشتری می کند .

شلوار مردان

ایل هیچگاه زیر شلوار نازک نمی پوشند و اگر زیرشلوار ضخیم هم پوشیده باشند، بدون آرخالق در حضور مردم بخصوص زنان حاضر نمی شوند. شلواری که زیر آرخالق می پوشند باید گشاد و ضخیم و راحت باشد.

پوشیدن پارچه های رنگین و جلف و راه راه را زشت میدانند در گذشته که پارچه کمتر بود از دبیت های مشکی یا قهوه ای تیره زیر شلوار تهیه می کردند.

پاپیچ

پاپیچ نوار پارچه ای پهنی است به طول ۱/۵ متر از جنس پشم یا پنبه که به دور ساق پا تا زیر زانو میپیچند. این نوار از قوزک پا تا زیر زانو را از ضربات شدید و سرما مصون می دارد ضمناً چون قسمت پایین شلوار به زیر پاپیچ می رود مرد با چالاکی بدون مزاحمت میتواند راه برود، بپرد و از میان بوته های خاردار آزادانه عبور کند .

در هنگام کار و فعالیت زیاد صبح زود که پاپیچ و شال را می بندد ، تا آخر شب باز نمی کند.

چوقا:

برای جشن ها، شکار و جنگ، مردها عبای نازکی به نام چوقا می پوشیدند.

تفنگ، چاقو، خنجر، شمشیر و چماق نیز از مهمترین قسمت های آراستگی مردان قشقایی به شمار می رفت. مردهای طوایف گوناگون قشقایی بر اساس کمربند و شیوه بستن قطار فشنگ شان قابل تشخیص بودند.

خصوصیات لباس قشقایی ها

هدف از پوشیدن لباس علاوه بر محافظت از سرما و گرما و عوامل خارجی دیگر، باید مستوری کامل برای زنان و وقار و سنگینی برای مردان و آزادی عمل و دست و پاگیر نبودن برای هر دو گروه باشد. لباس قشقایی ها خصوصيات يك لباس کامل را دارد.

مردان ایل باید همیشه مجهز و بقول خودشان پاشنه کشیده باشند، چه در خانه و چه در در هنگام کار و چه در اجتماعات با زیر شلوار ظاهر شدن، پیژاما پوشیدن، بدون کلاه بودن پیراهن آستین کوتاه در بر کردن یقه پیراهن را باز نمودن، نه تنها علامت جلفی و سبکی است، بلکه کاملاً زشت و از معایب اخلاقی و تربیت غیرایلی است.

مردان ایل مد، رنگ، طرح جنس برایشان مطرح نیست، به سنگینی و مردانه بودن لباس میاندیشند. جوانانی که آرخالق ساده پوشیده، با شال قهوه ای محکم آن را بسته اند و حقۀ کرم رنگ را حمایل نموده پاپیچ را تا زیرزانو تاب داده، ملکی سفید را پاشنه کشیده باشد، آماده هر نوع فعالیت است.

لباس زنان بستگی به سن و سال آنها رنگ های متفاوتی دارد. کمتر زنی است که در سن ،کهولت پارچه های رنگی بپوشد حتی اگر بیوه نباشد.

لباس رنگین فقط مخصوص نوعروسان بوده و حتی دختران هم در انتخاب رنگ ها آزادی کامل ندارند ، اما زنانی که شوهرشان را از دست می دهند تا آخر عمر مشکی می پوشند .

زنان باید آنگونه لباس بپوشند که برجستگی های بدن به هیچ وجه نمایان نبوده و حتی اگر زنی حامله باشد نباید کسی متوجه گردد. لباس زنان ایل این اجازه را می دهد که بدون دغدغه خاطر بر اسب یا الاغ سوار شوند، پیاده گردند ، بدوند یا احياناً به زمین بیفتند اما حجاب همچنان محفوظ می ماند.

هنگام راه رفتن در میان لباس های گشاد و آزاد ایلی حرکات دست و پا ناموزون و زننده نبوده و معمولاً هیچ حرکتی جز تغییر حالت پارچه ها مشاهده نم یشود. نوع و جنس پارچه های لباس بستگی به میزان درآمد و اقتصاد خانواده دارد.

در میان ایل همچنانکه در شهرها دیده می شود اختلاف طبقات موجب اختلاف نوع لباس هم می باشد و مسلم است لباسی که زنان خوانین می بوشند از نظر جنس بهتر و از نظر قیمت هم گرانتر است دوخت کلیه لباس های زنان در ایل توسط خودسان انجام می گیرد و دیناری از این بابت نمی پردازند .

لباس عروس معمولاً با رنگ های متنوع و بیشتر مواقع با رنگ سفید انتخاب می شود. در گذشته که دسترسی به بارچه های سفید رنگ کم بود ، روی لباس عروس سرانداز سفیدی می انداختند و برای حفظ حجاب کامل نو عروسان، از دستمال هفت رنگی که دو باغ نامیده می شد، صورت وی را از دید هر مردی مصون می داشتند که این مسئله در بین مردم اسکان یافته منسوخ شده است.

آنچه مسلم است لباس عروس گران بهاترین و بهترین لباسی است كه يك زن ایلی در طول عمر خود میپوشد زیرا بعدها مشکلات و گرفتاری های زندگی و نوع و شیوه خانه داری هیچگاه به او اجازه نمیدهد که لباس گران قیمتی بپوشد.

منبع : کتاب سیه چادرها (تحقیقی از زندگی مردم ایل قشقایی) ، مولف منوچهر کیانی ، چاپخانه سعید نو ، 1371 شمسی

نشر دیجیتال : ائل اوبا

منبع تصاویر :

Qashqai Traditional Dress: An Oral History Project Copyright © 2024 by Zahra Falsafi and Kelly L. Reddy-Best

لباس فاخر و اصیل ایل قشقایی در تاریخ چهارم بهمن ماه سال نود و یک به شماره ۹۲۳ بنام ایل قشقایی ثبت ملی گردیده و

اصالت و مالکیت این لباس قابل تعرض و خدشه نمی باشد.