رقص دسته جمعی آذربایجانی یاللی

یاللی – شاهکار رقص محلی آذربایجان که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو قرار گرفته و از نظر این سازمان نیاز به حفاظت فوری دارد.

تاریخچه رقص یاللی

رقص یاللی Yalli به عنوان میراث ماندگار توسط کشور آذربایجان در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

رقص یاللی از دسته رقص‌های نیایشی، قدیمی و فولکلور آذربایجان است. در مناطق زیادی “جالمان – جلمان” نامیده می‌شود.

با حرکات آرام پا و چهار ریتم آغاز می‌شود. در آخر با آهنگی تند و دویدن پایان می‌پذیرد. از لحاظ ساختار رقص، هر دو قسمت شباهت زیادی به هم دارند. با این تفاوت که قسمت اول به شکل آهسته و ملایم اجرا می‌شود و قسمت دوم حرکات به صورت سریعتر و شادابتر. از نظر تکنیکی نیز پیچیده تر و همراه با چرخش‌های بیشتر انجام می‌شود. تا حدی که اجرای قسمت دوم رقص به تمرین و مهارت زیادی نیاز دارد.

کارشناسان تخمین زدند که بیش از هزار نوع یاللی در آذربایجان از جمله “کوچاری”، “اوچ آیاق”، “تللو”، “تنزره” و “گالادان گالایا” وجود دارد. شایان ذکر است که صد مورد از این رقص ها در نخجوان، سرزمین باستانی آذربایجان گرامی داشته می شود.

سرگروه‌های یاللی از ماهرترین و حرفه‌ای ترین رقصنده‌ها هستند که چوب یا نی به دست می‌گیرند و گروه را هدایت می‌کنند.

آنها دارای مهارت فوق العاده‌ای هستند. این افراد را با نام‌های مختلفی صدا می‌زنند مانند: رقاص باشی، یاللی باشی، جنگی باشی، هالای باشی، ائل باشی، توی باشی، مرشد و … این افراد چنان حرمت و قدرت نفوذی پیدا می‌کنند که سالیان طولانی به مجری و گرداننده‌های مراسمات و عروسی‌های مختلف تبدیل می‌شوند.

اکثر اوقات، شخصی که در انتهای گروه می‌ایستد (آیاقچی) به “یاللی باشی” کمک می‌کند.

طبق سنت‌های قدیمی و بر اساس عادت، یاللی را در آخر مراسم عروسی می‌رقصند. یاللی محبوب‌ترین و دوست داشتنی‌ترین رقص آذربایجان است.

هنرمندان زیادی یاللی را در آثار خود استفاده کرده‌اند : آثاری مانند «کوراوغلو» از اوزئییر حاجی بی اوف، «هرگز» از مسلم ماقومایئو ، اوپراهای «آزاد» از جهانگیر جهانگیروو و «گولشن» از سلطان حاجی بی اوف از مشهورترین این آثار می‌باشند.

نحوه پدید آمدن رقص یاللی:

شکل اولیه و تغییراتی که بعدها در این رقص بوجود آمد، صنعت شناسان و تاریخ شناسان را مجذوب خود کرده است.

چیزی که بیشتر تاریخ شاسان به آن اعتقاد دارند این است که “یاللی” به شکل اولیه و ابتدایی خود، در اطراف شعله آتش (که منبع نور و گرما است) و به صورت جشن و مراسم برگزار می‌شد. در این مراسم، افراد آتش را بعنوان معبودشان ستایش می‌کردند. این مراسمات به صورت کاملا طبیعی و غریزی، شکل و حالت رقص را بوجود آوردند.

از دیرباز انسان‌ها پی بردند که برای انجام شکار بهتر، پیروزی در جنگ ها و حل مسائل و مشکلات زندگی، یکپارچگی و درکنار هم بودن، بهترین راه حل است.

آنها برای نشان دادن یکپارچگی دست به دست هم می‌دادند و در کنار هم با برگزاری مراسمات خاصی اتحاد خود را تقویت می‌کردند.

بررسی پیشینه نامگذاری رقص یاللی

بی شک واژه “یاللی” زمان زیادی قبل از رقصش وجود داشته است. با اینکه اطلاعات زیادی درباره تاریخ دقیق پیدایش آن در دست نیست اما می‌دانیم که این رقص در قوبوستان پدید آمده است. کلمه یاللی قدمت زیادی دارد و به همین خاطر اگر ما به دنبال کشف ماهیت رقص با معنای این کلمه باشیم، احتمالا بتوانیم به نتایج خوبی برسیم.

«یال» به معنی ردیف است. رقصندگان «یال» در یک یا دو ردیف و گاهی هم در چندین ردیف کنار هم می‌ایستادند.

در تعبیر دیگر «یال» به معنی دامنه کوه بود. این فرضیه از همه جالب‌تر بوده و شاید به حقیقت هم نزدیک‌تر باشد. در قدیم شکارچی‌ها برای تعقیب و شکار صید، به صورت ردیفی دست به دست هم می‌دادند و زنجیر می‌ساختند. یکی از دیگری اندکی با فاصله قرار می‌گرفت تا حالتی برای تعقیب شکار به وجود آورد. چون سرعت حیوان زیاد بود و براحتی می‌توانست از دست انسان فرار کند، بدین ترتیب شکارچی‌ها ابتدا صید را به سمت “یال” یا همان دامنه کوه می‌کشاندند تا شکار آن آسان‌تر شود.

بعد از انجام شکار هم در همان “یال” کوه به شادی و رقص می‌پرداختند. بر این اساس احتمالا معنای “یاللی” در تعقیب صید و شکار آن ریشه دارد. در منطقه قوبوستان آذربایجان هم وجود مناطق هموار و صاف در کنار کوه‌های سنگی شرایط را برای این نوع شکار مساعد کرده و می‌تواند دلیل محکمی برای صحت این ادعا باشد.

عکس گاو در تصاویر قوبوستان سندی است که این نظریه را ثابت می‌کند. در این عکس‌ها همراه با عکس گاو، عکس افرادی که به صورت یاللی می‌رقصند هم موجود است.

در همه مناطق کره خاکی نمونه‌هایی از رقصی که در آن افراد دست در دست هم داده و می‌رقصیدند، وجود دارد. برای مثال:

• اوکراین رقص “Arkan”
• بلاروس رقص “Kryzhachok”
• گرجستان رقص “Perkhuli”
• مولداوی رقص “Horă”
• فرانسه رقص ”Farandole”
• یونان رقص “Sirtaki”

بررسی انواع رقص‌های یاللی:

تعجبی نیست که رقص یاللی در همه جای آذربایجان گسترش پیدا کرده است. چون این رقص زمان زیادی به عنوان یکی از محبوب‌ترین و دوست داشتنی‌ترین رقص‌ها میان مردم آذربایجان بوده است.

از قدیم تا به امروز بیش از صد نوع یاللی با نام‌های متفاوت وجود داشته است. بسیاری از آنها به مرور زمان حذف شدند.

شاید برخی از این  رقص‌ها را تنها افراد قدیمی‌تر به خاطر آورند. مانند: دؤنه، جینق-جینق، گوپو، کوردون آغیری، قاز-قازی، هاغیشدا، کؤچری، اوچ آیاق یاللی سی، ایکی آیاق یاللی سی، قالادان قالایا، تن زره، عرفانی، قالئیی، لئیلی – خانی، هویناره، گولئی ناره، هانوکئ، چوپ – چوپو، جیران – جیران، شرانی، شروری.

برخی دیگر از حالت ها و اسامی رقص یاللی آذربایجانی که در شهرهای ارومیه و سولدوز رایج هستند عبارتند از :

تک آیاق ، ایکی (جوت) آیاق ، سویوق بولاغی ، بندی ، اوچ آیاق (شکر سیندیرماسی) ، دؤرد آیاق ، روستم بازی ، مامور ، دور چینار ( توپ چینار) ، قوچ ألی (یان باستی) ، یار گؤزل ، أیلنمز ، قنبر يامانی ، اوريان ، حكم‌لی ، شير خانی ، هكي سينديرماسی ، ياسمنی ، ترتمر ، سربازی ، بالو شير خاني‌سی ، قوشاچای سیندیرماسی ، مشدی عبادی ، بلنجه ، پتاوا ، موجسسمه ، دودک ، أنهر هاواسی ، تورین نین‌نای ، هی نارنار ، یار پادال ، برزی ، گدبان (هربان) ، آغیر روینا ، یونگول روینا ، دالان ، خان یاللی‌سی ، توولاما ، تورک یاراشیغی ، حبیلبان ، سوسقایی ، قاراخان ، دیک دابانی ، قاز یاغی (قاز آیاغی) ، سولدوزو ، مارال‌لی (سربازی یاللی‌سی) و … (تهیه لیست توسط سولدوزلو منصور بی)

به عنوان مثال «اوچ آیاق» در «نور اشن» و در «اوردوباد» به سبک‌های مختلفی اجرا می‌شود.

برخی یاللی‌ها نیز دارای دو اسم هستند. مثلا؛

• «چوپ – چوپو» همان «دؤرد آیاق»
• «سیساقوتو» همان «دیرقویو»
• «دؤنه» همان «آی دؤنه»
• در شکی هم «یاللی» همان «زوپی – زوپی» است.
• و «گوپو» مه پرطرفدارترین و معروف ترین یاللی است را گاهی «زوپا» می‌نامند.

نام بعضی از یاللی‌ها هم خیلی جالب است. مثلا یاللی «ایکی آیاق»، «اوچ آیاق»، «دؤرد آیاق» بر دوگامه، سه گامه و چهارگامه بودن این رقص‌ها دلالت دارد.

«تن زره» در معنای طنز خود «قیزیلی تن به تن» می‌باشد. در ابتدا زنان این رقص را با بزک و دوزک (آرایش) فراوان و انگشترها و جواهرات فراوان، انجام می‌دادند.

یاللی در «چرچی بوغاز» و «چوماختور» از اراضی ایلیچ آذربایجان، پیشرفت‌های فراوانی داشته است. در آبشئرون هم از قدیم یاللی‌های زیادی می‌رقصیدند.

یاللی – شاهکار رقص محلی آذربایجان فقط یک رقص معمولی نیست، بلکه ویژگی های ملت آذربایجان را نشان می دهد و نماد شجاعت، اتحاد و همبستگی آن است.

حفظ این میراث فولکلور به نام نماد باستان که از نسلی به نسل دیگر در طول قرن ها تا به امروز منتقل می شود، نیازمند تلاش فراوان است. تاریخچه هنر رقص آذربایجان ریشه در عصر حجر دارد. گواه روشنی بر این حقیقت، سنگ نگاره هایی شبیه به رقص یاللی آذربایجانی است که با بازدیدکنندگان در ورودی ذخیره گاه تاریخی-هنری دولتی گوبوستان – یک سایت میراث جهانی یونسکو – مشاهده می کنند.

سایت میراث مملو از تصاویری از مردم در حال رقص در میان سنگ نگاره های متعدد است. در برخی از این تصاویر افرادی در حال رقص هستند که دستان خود را گرفته اند و انگار در حال اجرای یاللی هستند. این تصاویر با قدمت هزاران ساله بار دیگر این واقعیت را تأیید می کند که رقص یاللی در این سرزمین خیلی وقت پیش ظهور کرده است.

منابع :

سئوین آکادمی

ائل بیلیمی