دکتر جواد هیئت
ائل اوبا – در زمان «مته خان» – امپراتور قدرتمند هون های آسیا – (174-209 قبل از میلاد) «توی» (مجلس) هر سال سه بار تشکیل جلسه می داد.
نخستین جلسه توی در ماه نخست سال در دربار خاقان برگزار می شد و جنبه دینی داشت.دومین جلسه در آخر بهار یعنی ماه ژوئن در وادی رودخانه اونگین و شاید در شهر قاراقوم برگزار می شد و مهم ترین جلسه توی بود.
جلسه سوم نیز در فصل پاییز در منطقه شانسی برای تعیین شمار اسبان و ارزیابی نیروی دولت و لشگر برگزار می شد.
در اجلاس دوم برای آسمان،طبیعت،و نیاکان قربانی می شد،مسابقه اسب سواری و کُشتی شتران انجام می گردید.
در این اجلاس خاقان یا تایید یا خلع می شد. قوانین جدید تصویب و یا قوانین موجود اصلاح می شدند. درباره مسائل کشوری مذاکره و تصمیم گیری می شد. خاقان ، خاتون (ین کی=ملکه) ، شاهزادگان و «باشبوغ»ها (سرکرده ها) در این مجلس حضور می یافتند.
شرکت در ضیافت و خوردن غذا به معنای ابراز صداقت و وفاداری به دولت بود آنکه در ضیافت حاضر نمی شد ، رفتارش معنای عصیان و نافرمانی می داد.
مجلس یا توی ، در دولت های هون نقش مهمی در اداره کشور داشت. هون های اروپا نیز مجالسی مشابه بر پا می کردند. در زمان آتیلا مجلس برگزیدگان یا«سئچگین»وجود داشت.
در دولت تاپقاچ نیز مجلس دولتی و یا مجمع وزیران وجود داشت. خزر ها مجلس پیر مردان و ریش سفیدان داشتند.
در میان پئچنک ها تصمیم های مهم در مجلس گرفته می شد. اوغوز ها نیز امور کشوری را در «درنک» (محفل) مذاکره می کردند.
در دولت بلغار دانوب نیز مجلس مردمی وجود داشت. «توی» در میان هون های آسیا ، پئچنک ها ، قومان – قپچاق ها و بلغار ها به شکل قورولتای یا کنگره عمومی بود ولی در میان هون های اروپا ، تاپقاچ ها و خزر ها به شکل هیئت وزیران نمود می یافت.
شرکت کنندگان در«توی» را «تویقون» می نامیدند. معمولا رئیس توی ها همان خاقان یا تانهو بود. تنها در زمان انتخاب خاقان و یا در زمان غیبت خاقان ، ریاست توی بر عهده صدر اعظم و یا مشاور دولتی بود که «اؤگه» نامیده می شد.
ترکان باستان به صدر اعظم «آیقوچی» و به حکومت «آیوکی» می گفتند. این واژه در سنگ نوشته های اورخون و درباره تونیوتوق مشهور ذکر شده است.در حکومت های اویغور و گوگ ترک، تعداد وزیران 6 نفر بود آنان را«بویروق» می نامیدند و از طرف مردم برگزیده می شدند.
خاقان مسئول اداره کشور بود. او صدر اعظم را انتخاب می کرد و مجلس را به تشکیل جلسه دعوت می کرد. فرمان های خاقان را «یارلیق» می نامیدند.
در میان ترکان باستان،عناوین مختلفی برای رئیس دولت به کار می رفت: «تانهو» و «خاقان» برای امپراتور ، «خان» برای پادشاه ، «یابغو» ، «ایدیقوت» ، «ایلته بر» و «ارکین» برای امیر.
عنوان تانهو در میان هون های آسیا برای نخستین بار به «مته خان» اطلاق شده و عنوان خاقان در میان هون های اروپا ، تاپقاچ ها و گوگ ترک ها کاربرد داشت.
عنوان یابغو نیز در میان هون های آسیا و پیش از میلاد مسیح بر کار بود.
عنوان بیگ از زمان مته خان (موتون یعنی بیگ تون)موجود بود و تاریخی 2300 ساله دارد. از سدۀ 11 معنای بیگ گسترش یافته و تا زمان ما نیز ادامه یافته است.
در دولت های ترک باستان،نشانه های حکومتی عبارت بود از: خیمه یا چادر خاقان، اؤرگین (تخت) ،توغ (پرچم خاقان) ، طبل، قوتوز (شهپر) و کمان. یک کله طلایی گرگ نیز بر نوک توغ یا پرچم خاقان نصب می شد.
از زمان هون ها رئیس دولت عنوان «تانهو» و همسرش عنوان «یئن شیح» (Yen shih) را گرفت ولی این عناوین بعد ها به خاقان و خاتون تغییر یافت.
خاتون ها در میان ترکان باستان صاحب قدرت بودند و گاهی (مانند وضعیت موجود در میان سابار ها ، گوگ ترک ها ، اویغور ها و اوغوز ها) به عنوان رئیس دولت و یا نائب رئیس بودند.
هنگامی که خاقان ترکان در می گذشت ، پسر بزرگش خاقان می شد ولی این به معنای قانونی حتمی و غیر قابل تغیر نبود. اگر برادر کوچک تر سزاوار تر می بود، او تاج و تخت پدر را تصاحب می کرد چرا که به باور ترکان،اقتدار سیاسی از طرف خداوند به تمام شاهزادگان تعلق دارد.
این مسئله موجب بروز اختلاف و کشمکش در خاندان سلطنتی شده و این وضعیت تا زمان عثمانیان ادامه یافت. این کشمکش ها ناتوانی و گاه فروپاشی حکومت را در پی داشت.
هر گاه پسر بزرگ خاقان خرد سال یا صغیر بود،عموی کودک یا برادر خاقان ، اداره کشور را در دست می گرفت.
در دولت های ترک باستان ، کشور به دو جناح یا بال تقسیم می شد.مثلا جناح های شرق و غرب در میان هون های آسیا ، تابقاچ ها و گوگ ترک ها. جناح های شمالی و جنوبی در هون های آسیا و هون های سفید ، جناح های بزرگ و کوچک در میان ترکان بلغار ، مجار ها و ووسون ها. جناح های داخلی و خارجی در میان اوغوز ها ، بلغار ها و قارلوق ها. جناح های بوز اوق (تیر خاکستری) و اوچ اوق (سه تیر) در میان اوغوز ها.
مردمی که در این جناح ها می زیستند ، به نام های قارا (اکثریت) ،آغ (اقلیت) و زرد نامیده می شدند.
در این تقسیم بندی همواره یک جناح تابع جناح دیگر بود. مثلا جناح غرب تابع شرق ، «اوچ اوق»ها تابع «بوز اوق»ها. نشان «اوچ اوق»ها تیر و نشان «بوز اوق»ها کمان بود.
در امپراتوری هون آسیا،یک تانهو،یک ائلیک (شاه) و 24 باشبوغ (سرکرده) وجود داشت. ائلیک ها ، یابغو ها و شاد ها از خانواده تانهو برگزیده می شدند. در میان گوگ ترک ، ایستمی یابغو یا ایستمی خان برادار خاقان بود.
از زمان هون ها به این سو ، اهمیت فراوانی به ارتباطات با کشور های خارجی داده می شد. کاتب و مترجمان در مرکز امور خارجه بودند.
تابقاچ ها به کاتب «بیتکچین» ، گوگ ترک ها و تورگیش ها و اویغور ها «بیتکچی» ، «ایلمیقا» و «تامقاجی» و اوغوز ها نیز «طغراچی» می گفتند. وظیفه کاتبان ، ثبت تصمیمات مجلس درباره امور خارجه بود.
این نوشته با «تامغا» یا «طغرا» (مهر خاقان) ممهور می شد. چینی ها و بیزانس ها به وسیله سفیران و تاجران ، در کشور ترکان جاسوسی می کردند و می کوشیدند تا میان خانواده سلطنتی اختلاف ایجاد نمایند. گاه نیز موفق به این کار می شدند.
این مسئله به صورتی تلخ ، در سنگ نوشته های اورخون مورد اشاره قرار گرفته است. بعد ها روس ها و ساسانیان نیز خواستند تا کاری مشابه انجام دهند.
خاقان های ترک از زمان هون ها به این سو برای تداوم سلطنت خود کوشیدند تا روابط تجاری را گسترش داده و همچنین با خانواده سلاطین همسایه رابطه خویشاوندی بر قرار کنند.
مثلا خاقان گوگ ترک ها و اویغور ها با دربار چین ، خزر ها با دربار بیزانس و قپچاق ها با پرنس های کیف چنین روابطی را بر قرار کرده بودند.
با این حال دختران خارجی که به دربار خاقان ترک وارد می شدند، نمی توانستند مادر ولی عهد باشند.
منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار
مطالب جالب
توی رسم لری – رسم و رسوم عروسی در آذربایجان
اوخشاما (مرثیه سرایی) و ذکر مصیبت اهل بیت (ع) – روستای بهل شهرستان اهر
آیین سوگند خوردن تورکان باستان