حماسه آلپ ار تونگا

آیا آلپ ار تونگا مرد؟
آیا دنیا بی صاحب ماند؟
آیا ترسوان انتقامش را گرفتند؟
اکنون دل ها از غم پاره پاره می‌شود

تقدیر زخم‌ها را دید
دام و تله پنهان گسترد
سردار بزرگ را به چنگ آورد
اگر می‌گریخت چگونه رها می‌شد؟

مردان مانند گرگ زوزه کشیدند
با هق هق گریبان چاک زدند
با صدایی پر از درد فریاد زدند
از گریه چشمانشان بسته شد

سرداران اسب‌هایشان را خسته کردند
اندوه آن‌ها را متوقف ساخت
رنگ رخسارشان زرد شد
گویی زعفران بر صورت‌هایشان مالیده بودند

این شعر سوگوارانه که در دیوان لغات الترک محمود کاشغری حفظ شده، مرثیه‌ای است که ترک‌های باستان برای آلپ ار تونگا، قهرمان افسانه‌ای و پادشاه سکاها سروده‌اند. این اشعار عمق غم و اندوه مردم را پس از مرگ قهرمانشان نشان می‌دهد.

در کتاب «قوتادغو بیلیگ» درباره «آلپ ار تونگا» چنین آمده است:

«اگر دقت کنی خواهی دید که در میان امیران جهان، بهترین‌ها امیران ترک هستند. در میان این امیران ترک، آنکه نامش مشهور و اقبالش آشکار بود، تونگا آلپ ار نام داشت.

او دارای دانشی والا و فضیلت‌های بسیار بود. چه مرد برجسته، بلندمرتبه و شجاعی بود؛ به راستی که در جهان انسان‌های زیرک بر این دنیا حکومت می‌کنند.

ایرانیان او را افراسیاب می‌نامند؛ این افراسیاب با تهیه لشکرکشی‌ها کشورها را فتح کرد. برای تسلط بر جهان و اداره آن، فضیلت‌ها، عقل و دانش بسیار لازم است. ایرانیان این را در کتاب‌ها ثبت کرده‌اند. اگر در کتاب نبود، چه کسی او را می‌شناخت؟»

بر اساس اطلاعات امروزی ما، گسترده‌ترین اطلاعات درباره آلپ ار تونگا در حماسه ایرانی شاهنامه ثبت شده است. یکی از موضوعات اصلی شاهنامه جنگ‌های ایران و توران است. بر اساس این حماسه، بزرگترین قهرمان توران ابتدا شاهزاده و سپس حاکمی به نام افراسیاب بود.

اطلاعات مربوط به آلپ ار تونگا در شاهنامه را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

«شاهزاده توران، افراسیاب، به درخواست پدرش به ایران اعلان جنگ داد. دو ارتش در دهستان با یکدیگر روبرو شدند. افراسیاب که قدی مانند سرو، سینه و بازوهایی مانند شیر و قدرتی مانند فیل داشت، ایرانیان را شکست داد. پادشاه ایران به اسارت افراسیاب درآمد.

اولین انتقام ایران را زال، پادشاه کابل که در آن زمان تابع ایران بود، گرفت. اگرچه زال موفق بود، اما نتوانست از کشته شدن شاه ایران جلوگیری کند. افراسیاب برای تسخیر ایران جنگ جدیدی را آغاز کرد. رستم، پسر زال، یکی از بزرگترین قهرمانانی که ایران پرورش داده بود، به مقابله با افراسیاب شتافت. جنگ‌های بی‌پایانی بین افراسیاب و رستم پسر زال درگرفت.

کیکاووس، که بر تخت ایران نشسته بود، هم پسرش سیاوش و هم رستم پسر زال را رنجاند. سیاوش به افراسیاب پناه برد. در زمانی که سیاوش در توران بود، با دختر پیران، امیر ترک، ازدواج کرد و صاحب پسری شد. سیاوش نام پدرش، کیخسرو، را بر پسرش نهاد. افراسیاب سال‌های طولانی در توران حکومت کرد. ایرانیان سیاووش پسر کیخسرو را ربودند و بر تخت ایران نشاندند.

کیخسرو با رستم پسر زال همکاری کرد و ارتش توران را شکست داد. کیخسرو و افراسیاب بارها با یکدیگر جنگیدند. سرانجام افراسیاب، که بدون ارتش مانده بود، توسط مردان کیخسرو کشته شد.