۱۶ نجی عصرین بیرنجی یاریسیندا آذربایجاندا صفوی لر خاندانی آدی ایله قدرتلی دولت قوران شاه اسماعیل ختائی دولت خادمی اولماقلا یاناشی عینی زماندا دوغما آنادیلی نین بوتون اینجه ليك لرينه بلد اولان صنعتکار بیر شاعر کیمی ده شهرت قازانمیشدیر.
خلقی نین شرفینی شهرتینی ملی افتخارینی قورویان ادبیات خزینه سینی تولمه ز اثرلری ایله زنگین له شدیره ن شاعر آذربایجان ادبی دیلی نین انکشافی، تکمیل له شمه سی و سلیس له شمه سی ایشینده بؤيوك رول اوینامیش بو دیلین کیفیتجه يو کسه لمه سینه چالیشمیشدیر.
ختائی استعدادلی بیر صنتکار کیمی با شاد و شور دو کی دوغما دیلینی بیلمییه ن همین دیله اهمیت و ئرمه یه ن اونون انکشافینه چالیشمایان بیر حقیقی صنعتکار اولا بیلمه ز بو سبب دن دیرکی ، اونون دیلی عموم خلق آذربایجان دیلی ایله قیریلماز صورتده باغلی اولموشدور.
او با جاریغی و فعالیتی سایه سینده آذربایجان ادبی دیلی نین شعر اسلوبونو ئوز دوورونه گوره گؤرونمه ميش بير يوكسه ك ليگه قالدیر میش و دوغما آنا دیلینده تولمه ز اثرلر یاراتمیشدیر نهایت بو دیلده آذربایجان ادبياتيندا ايلك مثنوی لردن اولان «دهنامه» پوئماسینی یازمیشدیر.
آذربایجان، فارس و عرب دیل لرینده شعر یازماق قابلیتینه مالك اولان ختائی اثرلری نین اکثریتینی دوغما آنا دیلینده یاراداراق ئوز دوورونون ادبیاتینا رونق وئر میشدیر.
سام میرزا تحفه سامی تهران ۱۹۳۶، ص ۰۹
آغ قویونلولار و قارا قویونلولارین حاکمیتی دورونده آذربایجان نین اهمیتی آرتیر فارس دیلی ایله یا ناشی، سرای دا یاشایان آذربایجان شاعر لری ئوز آنا دیلینده شعرلر یازیر و ادبی مجلس لر گنچیریر دیلر.
آذربایجان تورک دیلینه ما راغین آرتماسی بو دیلده اثر یازان شاعر لرین صایی سی نین چوخالماسی حتی بو دیلین رسمی دولت دیلی سه وییه سینه قالدیریلماسی شاه اسماعیلین حاکمیتی زمانی داها چوخ موقع تاپدی.
بو باره ده ایران تاریخچی سی عبدالله رازی «تاریخ مفصل ایران» آدلی اثرینده یازیر اسماعیل غلبه چالیب تبریزه داخل اولدو. ایران تاجینی باشیناقوید و ۹۰۷ هجری بیرنجی اونون ایشی شیعه لیگین ایران دا دولت دینی اعلان ائدیلمه سین قراره آلدی صونرا تورك ديليني،آذربایجان دیلینی دولت دیلی اعلان ائتدی.
عبداله رازی تاریخ مفصل ایران تهران ۱۳۳۵ چاپ دوم، ص (۳۹۱)
بو با جاریقلی دولت خادمی آذربایجان دیلی نین حیاتی اهمیتینی قطعیت له ثبوته يتيرميش اونو فارس دیلی ایله یا ناشی رسمی دولت دیلی سه وییه سينه يوكسه لتميشدير .
اوزمان سرای دا آذربایجان دیلینده دانیشیلیر دولت لر آراسیندا کی رسمی یازیشمالار و فرمانلار آذربایجان و فارس دیل لرینده آپاریلیر حربی دیوانخانا و اقتصادی پاشایشلا علاقه دار اصطلاحلارین چوخو آذربایجان دیلینده ایشله دیلیردی بو تاریخی حقیقت حقینده مشهور روس عالمی شرقشناس و و بارتولد Bartold بئله یا زیردی …
خواننده نین تشکیل تاپدیغی یئرده آذربایجان اهالیس هله او زمان تورکجه ،آذربایجانجا دانیشیردى تورك ديلي صور الارصفوی لر دولتینده سرای و اوردو دیلی اولاراق قالیردی
آغ قویونلو، قارا قویونلو و ائله جه ده قیزیل باش صفوی دولتینده کلی مقدار دا رتبه آدلاری اداره اصطلاحلاری حربی اصطلاحلار و اقتصادی پاشایشلا علاقه دار اولان اصطلاحلاریئنه ده آذربایجان دیلینده ایدی.
مثلا جارچی آلای چاووشلاری، چاپار پوستدا دوران كئشيك كشیکچی باشی قوشون چريك (عسگر)، سنگر، سورون (هجوم)، ياراق (سلاح)، ساخلوو قازارما، آیاقچی (قاصد)، گلاب، گلابدار باشی، آغا، آلتون (عثمانلی پولونا گؤره بئش آنچا ده یه رینده اولان بیر منات)، قیزیل (پول) کسیلمه میش زینت آتالیق بابالیق آذوقه و سایره گؤسته رمه ك اولار.
آغ قویونلولار، قارا قويونلولار و صفوی حکمدار لاری نین فرمانلاریندادا بیرسیرا آذربایجان سوزلری ایشله دیلمیشدیر.
مثلا بیر قایدا اولاراق فرمانلارين باشليغيندا «حكم» عوضینه سؤزوموز يازيلميشدير. شاه اسماعیل اولین حسین بيك له حقیندا کی فرمانلاریندا جمله آتالیغی سوزو ایشله دیلمیشدیر.
بوندان علاوه اور تا عصر فرما نلاریندا بير چوخ تورك (آذربایجان) منشالی ویرگی و حربی اصطلاحلار رتبه آدلاری ایشله نمیشدیر.
مثلا: یایلا قباشی یایلاقلاردا ویرگی آلانلار، قیشلاقباشی ( قیشلاقدا و گرگی ،آلان چوبان به یی «شیلتاق» (قایدادان کنار ویرگیلر) دارغا قونولقا، قوللار آغاسی ائشيك آغاسی توپچی باشی، تفنگچی باشی، بيك لربيكي يوكسه ك وظيفه)، قوروچی میرشکار باشی اووا گئتمه ك اوچون لازيم اولان ترلانلاری ساخلایان ،آدام آنبار دار باشی با سماچی چاپ ائده ن، توشما لباشی (خوره ك پیشیر مه ك ايشينه باخان مطبخ باشی جا ببادار باشی دو شلوك (وظیفه) دیوان بیگی (وظیفه) فراش وظیفه فراشباشی قاپیچی باشی (خلوت)، حرفحانا، استراحت قاپیچی سی قاپیچی باشی دیوان اداره) قاپیسیندا (دوران قوشچو قوشا باخان، قوشخانا قوش اولان يئر و سایره
تذكرة الملوك، تهران، ۱۳۳۲ ص ۱۸-۱۰۱).
دئمه لي ايلك صفوى لر دؤورونده رسمی دیل ایکی له شمیش یعنی آذربایجان و فارس دیل لری اولموشدور صفوی دولتی نین داخیلینده یاشایان و اکثریتی تشکیل ائده ن آذربایجانلی لارا فرمان لار امرنامه لر آذربایجانجا فارسلارا ایسه فارس گونده ر تیمیشدیر.
بو باره ده تورك ادبیاتچی لاریندان سلیم رفیق رفیعی اوغلو اوزونون ۱۹۴۱ نجی ایلده آنکارا دا چاپ ائتدیردیمی آذربایجان ادبیاتی کتابیندا شاه اسماعیلین آذربایجان دیلینده بیر امرنامه سینی تصویر انده ره ك بئله يازير:
… بو عصرده تورک دیلی آذربایجان (دیلی فارس دیلی ایله یا ناشی رسمی دیل اولاراق از چوخ موقع قازان میشدیر.
بونون اوچون ثبوت اولاراق هله ليك شاه اسماعيلين آذربایجان دیلینده بیر امرنامه سینی گوسته ره بيله ريك
سليم رفيق رفیع اوغلو آذربایجان ادبیاتی، آنکارا ۱۹۴۱ ، ص (۱۰)
ختائی نین آذربایجان دیلینده اولان امرنامه سی حقیندا اوست ئورتولو بیر شکيلده معلومات وئره ن مؤلف بو امرنامه نین هارا داساخلاندیغی بارده ده هیچ بیر منبع گوسته رمه میشدیر.
مجار عالمی (Feketeliow) ایسه سونرالار، یعنی XVII عصرده صفوی لر دوورونده آذربایجان دیلی نین رسمی دیلی کیمی نفوذونو ثبوت ائده ره ك، ۱۹۳۶ نجی ایلده استانبول دا چیخان تورکیات مجموعه سینده کی ایران شاهلاری نین ایکی تورکجه مکتوبی آدلی مقاله سینده صفوی شاهلاری نین آذربایجان دیلینده یازیلمیش ایکی مکتوبونو نمونه گوسته رمیشدیر .
فکشته لیوشون مقاله سیندن آیدین ،اولورکی آذربایجان دیلی رسمی دیل کیمی صفوی حکمدارلاری شاه صفی نین (۱۶۴۲-۱۶۴۸) وسلطان حسین (۱۷۲۲-۱۶۹۴) شاهین سرایلاریندا ئوز نفوذ و نوساخلا میشدیر.
آذربایجان دیلینده یازیلمیش بو ایکی مکتوبون بیری شاه صفی طرفینده ن آوستریا امپراطوری و مجارستان کرالی اکینجی فردینانا، دیگری ایسه شاه سلطان حسین طرفیندن ساکسونیا هئر سوتر و پولشاکرالی فريدريك آوگوستا گونده ریلمیشدیر.
شاه صفی طرفیندن گونده ریله ن مکتوبون آرخا طرفینده صفی شاهین مهری همین مهرون ایچه ریسینده ایسه شاهین آدی یازیلمیشدیر.
بورادان گورونورکی شاه اسماعیل و اونون آردیجیلاری خارجی دولت لرله یازیشمالارینی آذربایجان و فارس دیل لرینده آپارمیشلار.
س س ر ی استالینگراد شرتشناسلیق انستیتونون ال یاز مالاری بؤلمه سینده محافظه اولونان عالی مصطفی چلبی نین ترتیب ائتدیبی منشآت قیمت لی بیر منبع دیر.
«منشآت» دا محافظه اولونان رسمی مکتوبلار XVI عصر ده یاشامیش عثمانلی سلطانلاری وزیر اعظم نری، عثمانلی پاشالاری و باشقا دولت باشچیلاری آراسیندا گنده ن رسمی یازیشمالاردان عبارتدير.
بو رسمی سندلرین ایچه ریسینده شاه طهماسبین آذربایجان دیلینده بیر مکتوبی دا واردیر».
«شاه طهماسبین بورسمی جواب مکتوبی عثمانلی حکمداری قانونی سلطان سلیمانین (۱۴۹۵-۱۵۶۶) اوغلو ایکنجی سلطان سلیمه (۱۵۷۵-۱۵۲۴) یازیلمیشدیر.
مكتوبون باشلیغی بئله دیر
شاه طرفینده ن گلمدن جواب دیر شاه طهماسبین جواب مکتوبی عالی افندی نین منشآت یندا محافظه اولونان ایکنجی سلطان سلیمین مکتوبونا جواب اولاراق یازیلمیشدیر.
رداکتور پرفسور م. ش. رحیم اف.
مؤلف: مینایه جواداوا.
یازیمیز اکئچیره ن : ع منظوری خامنه ای
ای خواجه گر قولوندان اوغوللوق موارد ایسه شفقت گوزیله باخ اونا دائم او غول کیمی ور اوغلونو اومارسان اولا صاحبی ادب البته ائيله ذلته معتاد قول کیمی م فضولی
علم نشریاتی – باکو ۱۹۷۷
مطالب مرتبط
نکاتی چند در باره نحو ترکی
ویژگی های ترکی آذربایجانی – خصوصیات مورفولوژیک
تفاوت پیشوندها در زبان‌های التصاقی و هندو-اروپایی