ایروان

خانات ایروان یک حکومت خان‌نشین خراج‌گذار بود که از دوره صفویان تا سال ۱۸۲۸ میلادی به مساحت حدود ۱۹۵۰۰ کیلومتر مربع در بخش ارمنستان شرقی حکومت می‌کرد.

خانات ایروان در جنوب پادشاهی گرجی کارتلی-کاختی، شرق امپراتوری عثمانی، شمال خانات نخجوان، غرب خانات قره‌باغ و جنوب غرب خانات گنجه قرار گرفته بود.

قبل از سال ۱۷۳۶ میلادی ارمنستان به صورت نیمه فئودالی یا نظام ارباب رعیت اداره می‌شد و سرانجام از سال ۱۷۴۷ میلادی سیستم خان نشین بر ارمنستان تثبیت می‌شود.

خانات ایروان در سال ۱۸۲۸ میلادی در پی پیمان ترکمنچای از ایران جدا و به امپراتوری روسیه واگذار شد.

در ارمنستان شرقی نظام خان نشینی بود که در آن‌ها اداره امور به دست خان‌ها صورت می‌گرفت.

عمده‌ترین حکومت خان نشین در این دوره خان نشین ایروان بود که بخش مرکزی ارمنستان شرقی را دربر می‌گرفت.

محل‌ها یا ناحیه‌ها توسط بلوکها، شهرها به دست کلانترها و روستاها توسط دهیارها که همگی از سوی خان یا سردار ایروان انتخاب می‌شدند، اداره می‌شد.

وظیفه اصلی خانات و بلوکات ارمنستان جمع مالیات و تدارکات قشون بود.

خان نشین ایروان به پانزده محل (ناحیه)، تقسیم شده بود که شامل: «ماسیس، سورمالی، آرماویر، تالین، آپاران، دزاقکادزور، آشتاراک، کاربی، سوان» و غیره می‌شد.

در راس اداری این قلمرو، خان قرار داشت که از طرف شاه منصوب می‌گردید و حکومت وی عملاً بدون محدودیت بود و تمام کارها را خودسرانه انجام می‌داد.

برای اداره کارهای خان مقامهای متعددی وجود داشتند. نظیر خزانه دار (رئیس امور مالی)، صندوقدار (مأمور خرج)، انباردار (رئیس انبارها)، محاسب (مالیاتچی)، قلعه-بیگ (رئیس قلعه‌ها) و غیره.

در ۱۶۵۰ میلادی، در زمان حکومت صفویان برای جلب رضایت و اعتماد ارمنی‌های منطقه به دستور دولت مرکزی تعدادی از ارمنیان معتمد شهر به سمت «ملک» یا خان منصوب شدند.

اینان تحت نظر حاکم شهر مسئولیت جمع‌آوری خراج، رسیدگی به امور ارمنی‌های شهر و همچنین فرماندهی سپاهیان پیادهٔ متشکل از ارمنیان را در زمان جنگ به عهده داشتند.

با به قدرت رسیدن نادر شاه، سپاهیان وی وارد قفقاز شدند.

در چندین مرحله، سپاه عثمانی را شکست دادند و آنان را مجبور به عقب‌نشینی از خان نشین ایروان کردند.

در ۱۷۴۵ میلادی و در زمان لشکرکشی دوم نادر شاه به قفقاز، «حسنعلی خان» به سمت حاکم ایروان منصوب شد.

بعد از کشته شدن نادر شاه، به علت ناآرامی‌های سیاسی در ایران «حسنعلی خان» سیاستی کاملاً مستقل در پیش گرفت و این وضعیت برای مدتی طولانی باقی ماند.

هر چند که حاکمان خان نشین ایروان از طرف دربار منسوب می‌شدند ولی به علت موقعیت حساس منطقه نسبت به خان‌های مناطق دیگر ایران دارای اختیارات بیشتری بودند.

از آنجایی که این خان نشین بر سر راه اصلی بازرگانی قرار داشت خان‌های ایروان از عوارضی که بر کالاهای عبوری بسته می‌شد درآمد سرشاری نصیب خود می‌کردند.

اکثر آنان از این فرصت استفاده می‌بردند، مناطق وسیعی در داخل ایران خریداری می‌کردند و تبدیل به مالکان عمده می‌شدند.

خان ایروان ملزم به پرداخت باج و خراج به دربار نبود بلکه وظیفه داشت با وجوهی که از اهالی گرد می‌آورد سپاهیان منطقه را تجهیز و نگهداری کند البته، خان‌ها برای حفظ موقعیت خود به بهانه‌های مختلف پیشکش‌های گران بهایی برای شاه می‌فرستادند که هزینهٔ آن‌ها بر دوش اهالی بود.

در دربار ایران، خان‌های ایروان دارای مقامی ممتاز بودند و لقب «سردار» یا «بیگلربیگ» را داشتند و می‌توانستند به نام پادشاه با همسایگان مذاکره کنند.

حکومت مرکزی به هیچ وجه در مسائل داخلی این خان نشین‌ها دخالت نمی‌کرد.

در واقع، کلام خان برای اهالی قانونی بی چون و چرا بود.

به علت نبود یک حکومت مرکزی مقتدر در ایران، خان‌های محلی نه تنها به شکلی کاملاً مستقل به حکومت خود ادامه می‌دادند بلکه برای توسعهٔ مناطق تحت حاکمیتشان به جنگ با یکدیگر نیز می‌پرداختند.

با تسلط دربار قاجار بر خان نشین ایروان، اختیارات خان‌های ارمنی بسیار محدود شد و آن‌ها فقط اجازهٔ مداخله در مسائل داخلی ارمنیان شهر را داشتند.

فهرست خان‌ها و حاکمان ایروان

تخماخ خان حاکم ایروان ۱۵۵۴م

امیر گوناخان حاکم ایروان ۱۶۰۵م

طهماسب قلی خان حاکم ایروان ۱۶۳۵م

کربلایی خان حاکم ایروان ۱۶۳۹م

صفی قلی خان حاکم ایروان ۱۶۷۹م

خان ایروان از خان‌های ارمنی نخجوان به نام

موسی بیگیان با نام محمدقلی خان ۱۷۳۵م

خان ایروان حسنعلی خان ۱۷۴۸–۱۷۵۰

خان ایروان خلیل خان ۱۷۵۲–۱۷۵۵

خان ایروان حسنعلی خان قاجار ۱۷۵۵–۱۷۶۲

خان ایروان حسینعلی خان قاجار ۱۷۶۲–۱۷۸۳

خان ایروان غلامعلی خان قاجار پسر حسینعلی خان ۱۷۸۳–۱۷۸۴

خان ایروان محمدقلی‌خان قاجار ۱۷۸۴–۱۸۰۴

خان ایروان مهدی‌قلی‌خان قاجار ۱۸۰۴–۱۸۰۶

خان ایروان احمدخان مقدم مراغه ۱۸۰۶–۱۸۰۷

خان ایروان حسینقلی خان سردار ایروانی ۱۸۰۷–
۱۸۲۸