یازان: رحمتلیق دکتر جاواد هیئت
۱۶ اینجی عصر ده ختائی و فضولی دن باشقا بیر چون آذری شاعرلری یتیشمیش و اثرلرینی آذری تورکجه سیله یازمیشلار.
لكن بونلارین هیچ بیری بو ايكي بؤيوك شاعر له قابل مقایسه دگیلدیر.
۱۶ اینجی عصرین باشلاماسیله باشلایان و ۲۵۰ ایل دوام ائدن صفوی لردورینده ایراندا تورک دیلی و ادبیاتی نین مهم بیر موقعیتی واردی پادشاه خاندانی و نظامی لرین آنادیلی اولان آذری تورکجه سی رسمی دیل و ادبیات دیلی اولاراق درباردا و دیواندا فارسجادان صونرا گلیردی.
تورك شهر و كندلرينده و تورك ایللرینده دانیشیق دیلی تورکجه ایدی.
گرچه شاه عباس اصفهانی پایتخت سئچیب مرکزیت چیلیک سیاستی آپاریب، منور ، عالم و هنرمنداری تبریزدن اصفهانا کوچوردی وبؤيوك ايشلری شهرلی و فارسلار اوردی و فارسجیلیق سياستينين و فارس حاکمیتینین تمل داشینی قویدی، بونونلا بئله بیر چوق شاعرلر اثرینی تورکجه و یا تورکجه و فارسجا یازدیلار.
تاریخ عالم آرای عباسی و بیر چوق تذکره لرده و هابئله خارجی سفیرلرین سیاحتنامه لرینده بوباره ده جالب معلومات واردیر.
بو دورده دولتین داخلی ایشلرینده رسمی دیلی فارسجا اولماقلایا ناشی باشقا دولتلرله مخابره و مناسبتلرده فارسجا ایله تورکجه ده ایشله
نیردی آذری شاعرلری اوز لهجه لریندن سوای جغتای و عثمانلی لهجه لریله ده تانیش ایدیلر.
شاه طهماسب فارسجا شعر یازدیغی کیمی تورکجه ده شعر قوشموش و سلطان سلیمان قانونيله مشاعره ائدیردی.
۱۶ اینچی عصرین شاعراری باره سینده اساسلی معلومات تحفه سامی و مجمع – الخواص و عهدی تذکره لرینده موجود دیر.
تحفه سامی شاه اسماعيلين كوچك اوغلو سام میرزا طرفیندن یازيليپ و بو عصرين ايلك یاریسینا مربوط شاعر لردن بحث ائدر.
سام میرزا اوزو ده شاعر اولوب لاكن بؤيوك بيـر شهرت تاپمامیشدیر.
تحفه سامی ده تورکجه یازدیقلاری تصریح ائدیلن آذری شاعرلری بونلار دیر:
آیقوت سلطان (وفات (۱۵۴۹)
سام میرزانین چوق تقدیر ائتدیگی یوسف بیگ
خیالی (وفات ۱۵۴۴) بو شاعر تورکجه دیوانی واردیر و گوی و چوگانا بیر نظیره یازمیشدیر.
طفیلی خراسان تورکلریندن اولوب شعر لرینده علی اللهی و حروفی عقیده لرینی آچیق باز میشدیر.
جدیدی (۱۵۳۲) و امنی. کلیمی تبریزی و سوسنی و داحا باشقالاری بوشاعر لرین بعضی لری نین اثرلرینده آناطولی بعضی لرینین کینده ده جغتای لهجه لری نین تاثیری گوزه چارپار وفات ایللری قید اولمیان شاعر لر تذکره نین یازیلیش تاریخینده (۱۵۵۰) حیاتدایمیشلر.
مجمع الخواص تذکره سی شاه عباسین کتابجیسی آذری شاعری صادقی طرفیندن یازیلیب ۱۶ اینجی عصرین ایکینجی یاریسینا عائد شاعرلردن بحث ائدر:
صادقی تذکره سی جغتای لهجه سیله یازیلیب و مشهور جغتای و عثمانلی شاعر لریندن ده بحث ائدر بو تذکره ده آدی اولان آذری شاعرلری بونلاردیر
امانی مخلصی اولان بایبورقلو محمد بیگ (۱۰۱۶ – هـ ۹۴۵). بوشاعرین بعضی تورکجه شعرلری بریتیش موزلوم دادیر.
صادق مخلصی اولان علیخان میرزا و اوغلو محمد صالح میرزا شاه قلی بیگ روملو و فقیری .
پیری بیگ و کرامی و خویلو میرزا محمد و بغدادلى قليج بيك و شمسی تخلصلي محمد بيك.
تبريزلي حكيم بدیعی و تبریزلی شریف.
هجولری و نکته لريله مشهور مولانا هوشی و مراغه لی قاضی عراجی (چولاق اولدوغوايچون)
صادقی افشار: صادقی تبریزده ورجی محله سینده ۱۵۳۲ = ۹۴۰ده آنادان اولموش. باباسی صادق بیگ خدابنده لو ائلیندن اولوب ایلی له شاه اسماعیل زمانیندا شامدان آذربایجانا گلیب یرلشمیشدیر.
صادقی کلیاتیندا تورکجه اثرلری مجمع الخواص دیوان و منشآت دیر.
آیریجا شاه عباس دورینه عائد عباسنامه آدلی فارسجا بیر مثنویسی و فارسجا شعرلری واردیر.
صادقی مشهور نقاش مظفر علی نین شاگردلریندن اولوب زمانی نین استثنائی بیر شخصیتی دیر.
مجمع الخواصی یازماق ایچون نوائی نین مجالس النفائسینی اورنك (نمونه) سچميش دير.
صادقی بوكتابدا تورك ديل و ادبیاتی نی بیر بوتون (كل) اولاراق اله آلميش وموجود اوچ ادبی شیوه (لهجه) سینین شاعر لرینی تانیتمیش و اثرلریندن اورنکلر وئرمیشدیر.
صادقی اوچ لهجه نی چوق یاخشی بیلیر و هر اوچ لهجه ده شعرلر یازمیشدیر.
ایندی شاعرين غرب تورکجه سینده سویله دیگی ایکي غزلي نقل ائديريك:
گوز یاشیم ورمه نمی آه سحرگاهلارا
يانار افلاك كؤنولدن چکیلن آهلارا
قویما حال گوزومی شمع رخون عکسیندن
قویسالار عیب دگیل شمع نظر گاهلارا
غیری دوتدی اته کين ساعديني اوپمك ايچون
دولت ال ورمه سه یگ (یاخشی) همت کوتاهلارا
درد دل خوبلارا حاجت اظهار دگیل
عرض حال ایله مه سن سنگدل آگاهلارا
صادقی سویلمه زهادا قدح كيفيني سن
ره میخانه نی گؤسترمه بو گمراه لارا
دولدی گوزوم غبار سرکوی یاردان
گور گور نه لریتیشدی منه روزگاردان
عشق آتشینه یانما يا خيلماده مك نه دور
اود ماجراسین ایسته مه دی کیمسه محاردان
جاناندان آیری طعنه دشمن نه دور منه
یوق اجتنابی کالبدون سنگساردان
دوشدوم محیط عشقه و قورتاماغا منى
بلا آرایا چکر بیرکناردان موج
اغیاری معتبر ائله مك گوچ گلور نولور(نه اولور)
گر توشسه صادقی نظر اعتباردان
عهدی بغدادی تذکره سینده بغداد شاعر لری آراسیندا بؤيوك فضولی دن سواى بیرنچه آذری شاعریندن ده بحث ادیلمیشدیر.
آذری شاعرلری نین بعضی لری آناطولیه گئدیکلری ایچون عثمانلی تذکره لرینده آدلارینارسلانیر بونلارین مهملری ،بیدادی ،سحابی مسیحی ،پناهی مشربی ، عنقا و شاهی دیر.
یوخاریدا آدلاری آپاریلان شاعرلردن سوای تاریخی و ادبی منابعین قید ائتدیگی شاعر لریمیز بونلاردير:
شاه طهماسبین قرده شی شاعر بهرام میرزانین اوغلو ابراهیم میرزا بوشهزاده مختلف هنر شعبه لرينده ماهر اولوب و هنرمندلری حمایت ائمیش و زنگین بیر کتابخانه قورموشدر.
تورکجه و فارسجا گوزل شعر یازمیش و ۱۵۷۵ ده ایکینجی اسماعیل طرفیدن اولدورولموشدور.
قاضی عبدالله خوئی فارسجا و تورکجه شعرلريله مشهور و عین حالده دیوان منشی سیدی.
صفوی دیوانیندا تورکجه مخابره و مکاتبه لری او انشاء ائدردی. باباسی سعداله دا خوی و سلماس قاضی سیدی.
بو رباعی اونداندیر.
قاضی نه یامان شکسته حال اولموش سن
بیر بدر فراقدن هلال الموش سن
سن بلبل ایدین گلندن آیری دوشدون
دیلین دوتولوب گورنجه لال اولموش سن
قاضی عبداله ۹۹۱ده سبزوارده وفات اتمیشدیر.
تبریزلی کلبعلی (۱۵۹۴) وفات) تخلصی راغب اولوب فارسجا وتورکجه شعر لريله مشهور اولوب عثمانلی اوردوسونون تبریزی اشغالی صیراسیندا (موقعینده) گیلان امیری شاعر احمد خانين يانينا گئميش لكن اومدوغو (امید ائتديگي) حرمت و اکرامی گورمه یینجه گیلانلیلاری هجو اتمیش.
کارکیائی خاندانیندان امیر احمد خان صفويلرله مبارزاتیندا مغلوب اولدوغو ايچون عثمانلی امپراطورليغينا التجا ائدیب بیر مدت ایرانلا عثمانلی لارین مناسبت لری نین پوزولما سینا سبب اولموشدور.
احمدخان فارسجا و تورکجه شعرلریازمیشدیر. او یاخشی بیر موسیقی شناس اولوب عود چالارمیش.
یعقوب اردبیلی بیرنجه دیلده شعر یازیپدیر.
۱۸-۱۷ اینجی عصرلرده ایراندا تورکجه نین انکشافی دوام اتمیشدیر.
فارس شعر و ادبیاتی نین دالی لاما (دالی یا گتمك) و انحطاط دوره سی اولان بو عصر لر آذری تورکلری ایچون داحا وریملی (ثمر بخش) اولموشدور.
بو دورين ان مهم شاعر لریندن صیراسیله (بنوبت) قیصا جا بحث ائده جه یيك.
مسیحی: مسیحی ایرانداکی مختلف دیل و لهجه لری (گیلانی ،مازندرانی، گرجی، قوموق ، چرکس و ترکمن) بيلن و موسیقی شناس بیر شاعر دیر.
بیرینجی شاه عباسین صون زمانلاریندا مشهور اولوب و دام و دانه ، زنبور عسل و ورقه و گلشاه آدلی اوچ مثنوی یازمیش و بیرینجی شاه صفی یه اتحاف اتمیشدیر.
بو اثرین بیر نسخه سی بریتیش موزئوم دادیر.
بورادا مسیحی دن بیر مربع شکلنده مسمط نقل ائديريك:
دینله بلبل قصه سین کیم گلدی ایام بهار
قیلدی هر بیر باغدا هنگامه، هنگام بهار
اولدی سیم افشان اونا ازهار بادام بهار
عیش و نوش ائت كيم گچر قالماز بو ایام بهار
گینه انوار شکوفه یله بزندی باغ و راغ
عیش ایچون قوردی گلستاندا قیزیل گوللر اطاق
کیم بیلیر اول بیر بھارا کیم اوله کیم قالا ساغ
عیش و نوش انت كيم گچر قالماز بوایام بهار
رخ لری رنگین گؤزللر دیر گل ایله لاله لر
كيم قولاق لارينا دور لو ۳ جوهر آسمیش ژاله لر
آلدانیب صانما که بونلار بویله باقی قاله لر
عیش و نوش انت کیم گچر قالماز بو ایام بهار
اوماريم بولوب مسیحی بو مربع اشتهار
اولا اهلی نه چوچار ابرو گوزللر یادگار
بلبل خوشگویسون گل بوزلولرله يورووار
عیش و نوش اثت کیم، گچر قالماز بوایام بهار
(بومر بعين اصلی ۹ بنددیر)
ورقه و گلشاه داستانی ۷۷۰ هجریده یوسف مداح آدیندا بير تورك شاعرى طرفيدن تورکجه نظمه چکیلمیش بوشاعر عمرونون چوق قسمتی آناطولی دا کچدیکی حالده آذری اولماسی چوق متحمل دیر.
فارسجا یازدیغی خاموشنامه ده جوانلیق و اوشاقلیق چاغی نین آذربایجاندا کچدیگینی یازار .
صائب تبریزی: میرزا محمد صائب تبریزی ۱۵۹۰ دا تبریزده دوغولوب اوشاقلیق یاشیندا باباسی میرزا عبدالرحیم شیرین قلم ایله اصفهانا کوچموش و اوردا (عباس آباد) یرلشميشدير.
صابرين غزللری نین مقطع لرینی تشکیل ائدن آشاغیدا کی بیت لر اونون تبریزلی اولدوغونو گوسترير:
صائب از خاك پاك تبريز است
هست سعدی گر از گل شیراز
در بهار سرخروئی همچو جنت غوطه داد
فکر رنگین تو صائب خطه تبریز را
ز حسن طبع تو صائب که در ترقی باد
بلند نام شد از جمله شهرها تبریز
صائب جوانلیغیندا حجازا گتمیش و قاییداندا عثمانلی امپراطورلوغو داخلینده بیرنچه یری گزیب و بیرچوق عالم وشاعرلرله گوروشموشدور.
صائب اوزون بیر سیاحتدان صونرا اصفهانا قاییدیب اورادا دربارا یاخین بیر شاعر کیمی یاشاماق ایسته میشدیر، لكن اونون اوستون استعداد و شهرتینی تحمل ایله میین پاخیلار اونی شاه عباسین نظربندن صالمیشدیلار .
صائب شاهین اعتناسیزلیغیندان سیخیلیب ۱۶۲۵ ده هندوستانا طرف سفر ادیب و بونا راضی لیغینی شعر ایله بیان اتمیشدیر:
طلائی شد چمن ،ساقی بگردان جام زرین را
بکش برروی اوراق خزان دست نگارین را
دلم هر لحظه از داغی بداغی دیگر آویزد
چو بیماری که گرداند ز تاب درد بالین را
بجای لعل و گوهر از زمین اصفهان صائب
بملك هند خواهد برد این اشعار رنگین را
صائب اصفهاندان هراتا، اوراداندا کابله گتمیشدیر. بو زمان کابل ده ظفرخان لقبی ایله مشهور اولان نواب میرزا احسن الله حاكم ابدی صائب بیر زمان اونون یانیندا قالدی.
شاه جهان ۱۶۳۰ ده دکنه حرکت ائتدیگی زمان ظفرخان ایله بیرلیکده، صائب ده اونون یانیندا گئدير و هانپوردا اولاندا صائب آتاسینین اکبر آبادا گلدیگینی او گره نیر.
او، ظفرخانا آشاغیدا کی شعر له اصفهانا مراجعت ایچون اجازه ایسته ییر.
شش سال بیش رفت که از اصفهان بهند
افتاده است توسن عزم مرا گذار
هفتاد سال والد پیری است بنده را
کز تربیت بود بمنش حق بی شمار
آورده است جذبه گستاخ شوق من
از اصفهان به آگره و لاهورش اشکبار
زان پیش تر کز آگره بمعموره دکن
آید عنان گسسته تر از سیل کوهسار
این راه دور از سرشوق طی کند
با قامت خمیده و با پیکر نزار
دارم امید رخصتی از آستان تو
ای آستانت کعبه امید روزگار
مقصود چون زآمدنش بردن من است
لب را بحرف، رخصت من کن گهر نثار
با جبهه گشاده تر از آفتاب صبج
دست دعا ببدرقه راه من برآر
لكن صائب اجازه آلا بیلمیر فقط بیرایل صونر اکشمیرده ظفر خاندان رخصت آلابیلیر و آتاسیله و خانین وئردیگی دگرلی هدیه لرله اصفهانا قاييدير.
بوزمان شاه صفی تخت ده ایدی و صابر بیر مدت درباردان کناردا قالیپ، بو اثنادا مشهد، قم، قزوین، اردبیل و یزدی گزیر و تبریزده یاشاییر.
۱۶۴۰ = ۱۰۵۰ ده تبریزده اولان مشهور عثمانلی سیاحی اولیا چلبی تبریزده گوردیگی صاحب دیوان شاعرلر آراسیندا صائبی ده قید ائدیر.
شاه عباس ثانی (۱۶۶۶-۱۶۴۲) تخته گچدیکدن صونرا صائبی دربارا دعوت ائدیر و اونا ملك الشعرا عنوانيني وئرير.
صائب ایراندا سبك هندي نين ممثلی دیر. شعر لرینده زنیگن خیال لار، مجاز و استعاره لر و ینی تشبیه لر ایشله دن بو سبكين ان بؤيوك نماينده لری صائب و بیدل دير.
صائب اسلوب وفكرلرين ومضمونلارین تازه لیگی باخمیندان دا ايرانين صون بؤيوك غزل استادی صاییلیر.
شعر لرینده عصری نین اجتماعی وضعیتی نی آینا کیمی منعکس اتمیشدیر.
شهرتی هند ایران و آناطولی اؤلکه لرینی توتان بو شاعره اوز زمانیندا بئله هند، آذری و عثمانلی شاعرلری طرفیندن نظیره لر یازیلمشدير.
تورکیه تذکره چیلریندن معلم ناجی اسامی آدلی اثرینده صائب دن بحث ائدرکن دیوانی روم دهان زیاده شهرت بولان دوانیندندیر حتی اوللری تدریس اولونوردی دبیر حکمت افاده ائدن شعرلری عصرین بؤيوك عثمانلی شاعری نبی اوزرینده تاثیر لی اولموشدور.
فارسی شعر لری نین مهم بیر قسمتی عصر داشلاری و داحا اولکی ایران شاعرلرینه دئدیگی نظیره لردن عبارتدیر.
بوندان باشقا مضمون ياراديجيليغي و تك بيت لرى اونون بارز خصوصيتلريندندير، تك بيت لری اونون فکرلری و اجتماعی و اخلاقی ملاحظه لريني بيان ائدر بوتك بيت لرین بیرچوقلاری ضرب المثل حالینه گلمیشدیر.
صائب ۱۲۰ مین بیت دن چوق شعر یا زیب ۱۷ تورکجه غزل و ملمعاتی واردير.
شاه عباس ثانی نین شاه جهان ایله ساواشی و قندهار فتحی نی (۱۶۴۸ – ۱۰۵۹) مثنوی شکلنده نظمه چکمیشدیر.
شاه عباس ثانی دن صونرا تخته کچن شاه سليمانين جلوس مناسبتیله سویله دیگی قصیده دن اوترر و شاهین گوزوندن دوشدی ، بو حال شاعرين اؤلومونه قدر ادامه تاپدی صائب (۱۶۷۱) = ۱۰۸۱ تاریخینده و بیر روایته گوره ۱۶۷۶ ده اصفهاندا وفات ائتدی و صائب تکیه سینده دفن ائدیلدی.
سرخوش تذکره سینده صائبين أولـــوم تاریخینی (صائب وفات یافت = ۱۰۷۱ هـ) جمله سیله قید ائمیشدیر.
صائب اوجا بويلو، آريق و هر کسه سوگی و صایغی (احترام دویان احساس) ائدن بیر انسان ایدی شراب یرینه تنباکویه علاقمند اولدوغو شعرلریندن آنلاشیلیر.
شستم لب پياله زآب شراب تلخ
کردم بدود تلخ قناعت ز آب تلخ
نه احتیاج که ساقی وئره شراب سنه
که اوز پیاله سینی ویردی آفتاب سنه
شراب لعلى ايچون تو کمه آبرو زینهار
که دمبدم لب لعلين ويرور شراب سنه
اگر اورم (وورام) داشه پیمانه نی کیچور، ساقی
شرابدن نیچه کوز تیکسه هر حباب سنه
قوروتمه ترلی عذارین ایچینده باده ناب
که گل کیمی یاراشور چهره پر آب سنه
شرا بدن نه عجب اولمه سون اگر سرخوش
بودوزلو لبلرایلن نیلسون شراب سنه
بو آتشین یوز ایلن کیم دو ترسنین اتگین
حلال ائدر قانینی تا یتر کباب سنه
دیدوم چقاره سنی خط حجابدن غافل
که اول غبار اولور پرده حجاب سنه
سنين صحيفة حسنين كلام صائب دیر
که داغ عیب اولور خال انتخاب سنه
اثرلری: شاعرین اثرلری منظوم و منثور اولوب ایکی قسمته آیریلیر.
منظوم اثرلری ۱۲۰ مین بیت دن آرتیقدیر و بونلاردان عبارتدير:
فارسجا وتورکجه غزللر و قصيده لریندن عبارت اولان دیوانی ، قندهار نامه ، محمود و ایاز مثنوی سی و بیاض آدیندا منتخباتی.
فارسجا غزللرین بیت عددی۲۳-۴ آراسیندا اولوب بعضاً قافيه لرتكرار ائدیلير، وبيتلر آراسیندا کی فکر آیریلیغی هر بیته مستقل بیر معنی وئریر .
شاعر معتدل طبیعتلى اولدوغو حالده شعر لرینده مبالغه واردیر.
غزللرده ،عشق، تصوف، نصیحت و حکمت موضوع لاری تشکیل ائدر و بونلار آراسیندا اللى يه یاقین شاعره نظیر واردیر .
نظیره لرین ،چوغو سنائی عطار، قاسم انوار، اوحدی، سعدی و حافظين غزللرینه یازیلمیشدیر.
صائبين شعرلرینه اوزو یاشارکن ده نظیره لر ده ئیلیب و دیوانی امرایه هدیه گوندر بلیردی.
محمود و ایاز مثنویسی سلطان محمود غزنوی نین ساقی و ندیمی اولان ایاز ایله مناسبت لریندن بحث ائدر.
بیاض آدینداکی منتخباتی اؤز شعرلریندن و اسكى (قديم) و معاصر شاعرلرين شعرلریندن مرکب ۲۵ مین بیته یاقین دیر.
صائبين بیرده توتون و قلیانی مدح ائدن نظم و نثر قاریشیغی رساله سی واردیر. صائبين كامل دیوانی داها منتشر اولماییپدیر آشاغی یوخاری ۴۰ مین بیتی احتوا ائدن منتخباتی بیرنچه دفعه هندوستاندا و ایراندا امیر فیروز (کوهی چاپ الموش داحا كوچك منتخباتی استانبول دا خلوصی طرفیندن مجوهرات صائب تبریزی آدیله تورکجه یه ترجمه ائدیلمیشدیر. (1331 هـ)
صائبین تمام شعرلری بیر درجه ده دگیلدیر لکن اونون ان آز اون مین بيتي اونون بؤيوك و طراز اول بیر شاعر صاییلماسینا کافی دیر.
صائب شعر لری نین مهم قسمتی تعلیم و تربیته مربوط دیر بیت لری نین بعضی لری آتالار سوزي كيمى ياددا قالابيله جك و حكمت آميز دير.
او حكيمانه سؤزلريله اوخوجويا اخلاقی فکر لر تعلیم اتمکه چالیشیر .شاهلارا تعریفنامه یازماقدان چوق نصيحت وئرمك مقصدینی ایزله میشدیر .
شاه عباس ثانی یه عشرتدن اوزاقلاشدیرماق ایچون یازدیغی آشاغیدا کی شعرلری شایان دقت دیر.
شیشه را بر طاق نسیان نه قدحرا خرد کن
بشکن از خون سیه مستان خمار روزگار
توبه عهد جوانی را قبول دیگر است
بگذر از می در جوانی ای بهار روزگار
آشاغیدا فارسی شعر لریندن نمونه اولاراق بيرنچه تك بيت و بیر غزل صائب دن نقل ائديريك:
زبسکه تلخی دوران چشیده ام صائب
دهان مار شود تلخ از گزیدن من
چند پرسی صائب احوال پریشان مرا
مدت بیداری ام در خواب ظلمانی گذشت
مدتی چون غنچه در خون جگر پیچیده ام
تا در این گلزار چون كل يك دهن خندیده ام
در کدامین چمن ای سرو بیار آمده ای
که رباینده تر از خواب بهار آمده ای
اظهار عجز در بر ظالم روا مدار
اشك كباب مايه طغیان آتش است.
برق عالم سوز در ابر سیاه نوبهار
از نگاه چشم فتان تو یادم میدهد
در این ایام شد ختم سخن برخامه صائب
مسلم بود اگر زین پیش برسعدی شکرخائی
کثرت موج ترا در غلط انداخته است
ورنه در سینه دریا گهر راز یکی است
موج از حقیقت گهر بحر غافل است
حادث چگونه درک نماید قدیم را
از حقیقت روی صائب در مجاز آورده ایم
ماه را دایم ز طشت آب میجوئیم ما.
عشق عالم سوز را با کفر و ایمان کار نیست
گردن ما در کمند سبحه و زنار نیست
کاسه منصور خالی بود پر آوازه شد
ورنه در میخانه وحدت کسی هوشیار نیست
هر که پیراهن بید نامی درید آسوده شد
بر زلیخا طعن ارباب ملامت عار نیست
بروك جانها نپیچد تا پریشان نیست زلف
نبض دلها را نگیرد چشم تا بیمار نیست
طوطی از آئینه میگویند می آید بحرف
چون مرا در پیش رویش زهره گفتار نیست
صائبین تورکجه غزللرینی لنینگراد دانشکده سینده اولان بيرال يازماسينا اساساً پرفسور حمید آراسلی دنیایا تانیتمیشدیر.
حمید آراسلی یه گوره بو ربابی شاعرین عشق تلقي سينده ،محبت ،آزاده لیق عزت نفس، وفا و صداقت، حکمت و عدالت کیمی انسانلیغین ان بارز و پارلاق خصوصیتلری افاده ائدیلمیشدیر.
صائبين تورکجه شعر لرینده نظرى ايلك جلب ائدن اونون فضولی تأثیرینده یازان بیر شاعر اولماسی دیر تورکجه غزللرینین مهم قسمتی ،وزن افاده و حتی شکل باخيميندان دافضولی یه نظیره اولاراق یازیلمیشدیر.
ایلدن چیخارام زلف پریشانی نی گور گج
ایشدن گئدرم سرو خرامانینی گور گج
کونلوم آچیلر زلف پریشانی نی گورگج
صائب
نطقوم توتولور غنچه خندانینی گورگج
فضولی
عاشق قانینی و سمه لی قاشین نهان ایچر
جوهر لی تیغ تین آرا پیوسته قان ایچر
صائب
تو کدو کچه قانیمی اوخون اول آستان ایچر
بیر پرده یم اسیر که توپراغی قان ایچر
فضولی
صون اولاراق اوج تورکجه غزلینی و دیگر غزللریندن بیرنچه تك بيت نقل ائديريك.
می دن اول چهره زیبا عرق افشان اولموش
یا سراسر گوز اولوب اوزينه حیران اولموش
بوگؤرن دائره نی هاله خیال اتمه که چرخ
آغزین آچیب مه شبگردمه حیران اولموش
گوزدن ایراق که سلطان جنون شوکتدن
هر دوگون باشیمه بیر چتر سلیمان اولموش
لب لعلبن غميندن بس او دوبدور قانلر
خوبلارون اورگی کان بدخشان اولموش
تا گوروبدور نظرین وار اون ایان قاشی یای
گل اوزون جمع قيلوب غنچه پیکان اولموش
صاف ائدنده لب جانبخشینی دوران ایشی دیر
بیر ایکی قطره داموب چشمه حیوان اولموش
رحم قیل صائبه ساقی ایله دوت اليمي می
نیجه ایچسون قانینی بو اورگی قان اولموش
بیز نه ایمدی ذره تك جولانا گلميشلرد نوز
آفتاب عشق ایلن دورا تا گلمیشلرد نوز
گون کچیر مکدر حسابی شاهد ، اگر بلیغ ایچون
دوغرو لیندن بیز بوگون دیوانه گلمیشلرد نوز
صانه دور باران رحمت گر قلیج گوگدن یاغار
قوچ کیمی قربان ایچون میدانه گلم بشارد نوز
توتمه اول گل دامنین محشر گونونده جان ایچون
قیلمه یوز سیزلیق (اوزلولوق،سماجت) نگار ایله بیرآووج قان ایچـون
آچاگیل آغزین گورنده خال مشکین دانه سین
اگمه باش پركار تك هر نقطه به دوران ایچون
يولداش اولدور کیم قراگونلرده یولدان چیخمه سون
گئچمه يولداشدان خضر تك چشمه حیوان ايچون
ینی آی باشین ایدر خورشیده تا اولسون تمام
ساده دل بیلمز کی بسلر اوزونو نقصان ایچون
مشرب ایچون قویما گیل الدن عنان اختیار
خام ليقدان آتینی اولدور مگیل میدان ایچون
حسن جولانيندن ال كسمك دير آروادلار ایشی
گنج اوزوندن مردار تك يوسف كنعان ايچون
منت ایله ديريليك صائب او اومدن دير بتر
جان وثر برار اهل غیرت درد بیدرمان ایچون
ایله کیم صائب غم دوران توتو بدور چوره می (اطراف)
سیر گل ممکن دگیل آچین توتولموش کونلومی
جام اورماق (وورماق) رسم دیر ساقی توتولموش آی ایچون
صیقل جام ایله پرواز ایت توتولموش کونلومی
عاشقين گؤز یاشینا رحم ایله مز اول آفتاب
بيغلاماق (آغلاماق) ایله آپارماز اودالیندن جان کباب
توتولموش کونلومو جام ایله شادان ایله مك اولماز
ال ایله پسته نین آغزینی خندان ایله مك اولماز
یوخاريدا نقل ایله دیگیمز غزل لرین بیتلرینی تدقیق ائدرسك هربيتين تكجه مستقل معناسی اولوپ بعضی لری نین آتالار سوزی کیمی اولدوغونو و یا آتالار سوزون شعرده ایشلندیگینی گوروروز بودا بیزه صائبين صون خصوصیتی نی گوستریر.
شاه عباس ثانی: ۱۶۷۴ – ۱۶۴۲ ایللری آراسیندا سلطنت ائدن ایکینجی عباس تورکجه و فارسجا شعرلر یازمیش و ثانی مخلص ایله تانینمیشدیر.
بوشاعر پادشاه اصفهاندا بیرچوق تاریخی بنالار تيكدير ميش و عالم و شاعر لردن حمایت اتمیشدیر.
موجی و یا شیخ الاسلام تبریزی ۲۶ غزلی واردیر.
طرزی افشار: اورمیه افشار لارینداندیر كوچك ،دیوانی، دیوان طرزی افشار آدیله (نشریات تمدن رضائیه) طرفیندن چاپ اولموش.
فارسجا و تورکجه منظومه نردن سوای طرزيك آدیله اسکی ادبیاتدا معروف اولان طرزده شعرلر یازمیشدیر.
بو طرز شعرده بیرچوق تورکجه کلمه لر فارس گرامرینه گوره ایشلنمیشدیر.
شاه عباس ثانی و شاه صفی درباریندا بوطرز شعرلر چوق بیه نیلمیش و شاه صفی طرفیندن تشویق ائدیلمیشدیر. بوطرز شعر بعضی معاصر شاعر ار مثلا ملافوقی طرفیندن ده تقلید ائديلميش لكن كلاسيك فارس شعری قاباغیندا چوق رغبت گورمه میشدیر بو طرز شعر داما چوق تفریح و مسخره ایچون سویله نمیش و چوغو ملمعات شکلینده دیر.
طرزی دجو و هزله متمایل بیر شاعر دیر و آذری تورکجه سیله یازدیغی شعرلری بو ادبیاتین گوزل نمونه لری آراسیندادیر.ایرانشهر شماره ۱۲ و مجله ارمغان XIII)
درونی: آذربایجانین تا نیمیش شاعرلریندن اولوب اصلا تبریزلی دیر.
خانواده سی شا عباس زمانیندا اصفهانا یرلشمیشلر. صائب درونی یی تقدیر ائدیب شعر لریندن بياض دا نقل اتمیشدیر.
تأثیر: میرزا محسن تأثیر اصلا تبریزلی اولوب آتا باباسی شاه عباس اول زمانیندا اصفهانا کوچموشلر و میرزا محسن اصفهاندا دوغولوبدور.
تخلصی تأثیر دیر و شاه سلیمان و شاه سلطان حسین زمانیندا بؤيوک دولت رجالیندن اولوب. بیرمدت یزد وزیری اولموشدور. تأثير صائبين صون زمانلاريني درك اتمیش و غزللری نین بیرینده بله سویله میش:
حاذق نبض سخن در همه عالم نیست
بجز از صائب و تأثیر که از تبریزند
صائب وفات ایدندن صونرا تأثیر اونون یرینی توتدی. بو شاعر باره سینده محمد ـ طاهر نصر آبادی تذکرة المعاصرين (محمد علی حزین و سفينه خوشگو و چراغ هدایت سراج الدین علیخان آرزو مفصل معلومات وئرميشلر .
تأثیرین کلیاتی، قصیده لری، غزللری، مقطعات رباعیلرویدی مثنوی سینی حاوی دیر.
تأثیرین کلیاتیندان بیر نسخه کتابخانه مجلس ده موجود دور.
تأثیرین تورکجه شعرلری ۴۴۷ بیت دیر آشاغیدا نمونه ایچون ایکی شعرینی دئیريك:
رخسارین اولان یرده داحی گل نه ایچون دور
باشووردی خطون سبزه و سنبل نه ایچون دور
اول حسن خدا داده دگیل زینته محتاج
….. جماليله تجمل نه ایچون دور
ده دون که سنی اولدوره م تیغ ستم دن
ای شوخ جفا پیشه تأمل نه ایچون دور
جرم و گنهیمدن که سنی ایستمه گیمدیر
اغماز ایله دون ناز و تغافل نه ایچون دور
بير حلقه زلفیله جهان اولدی اسیرون
باشقا داحى مين حلقه کاکل نه ایچون دور
یومدون گوزونی گیزلین ایراقدان منی گورگج
عشاقی گورن یرده تجاهل نه ایچون دور
…
قیش گندی بهار اولدی و باشدان آچیلیب گل
معلوم دگیل ناله بلبل نه ايچون دور
الله ایله دوز گلسه اگر منزلت و قرب
هر ناکسه تأثیر توسل نه ایچون دور
منه بينوا دیيه للر *** ستم آشنا دیيه للر
غمه مبتلا دبيه للر *** سنه بیوفا دبيه للر
بته گر وفا گراندور *** بوقدر ستم زیاندور
ائله مه که چوق یاماندور *** سنه بی وفا دییه للر
داخی قالمادی قراریم *** چکیب الده ن اختیاریم
قارا اتمه روزگاریم *** سنه بی وفا دبيه للر
نه گل ایسته ره م نه سوسن *** نه نشاط باغ و گلشن
منه شادی اولدی دشمن *** سنه بی وفا دييه للر
منى عشقدن صووتما *** گوزی یاش ایکن قوروتما
قولونام منی اونوتما *** سنه بیوفا دییه للر
سنه مه وئروب صباحت *** گل قامتون قیامت
ستم اتمه بی نهایت ***سنه بیوفا دیيه للر
داخی ایشیمه گیریشمه *** اوره گیمله چوق اریشمه
قوشی سرچه یه کمیشمه *** سنه بی وفا دیيه للر
سنی حق یاراندى مهوش *** يؤزون آی ، لعلون آتش
منه وئرمه چوق کشاکش *** سنه بی وفا دیيه للر
ستمون مدام اولدی *** ديريليك حرام اولدى
اوره گیم تمام اولدی *** سنه بیوفا دیيه للر
ملك بيك اووجي: بوشاعر اووجی ائلینه منسوب اولوب شاه صفی دوم یعنی شاه سلیمان صفوی دورینده یاشاییب و ۶۳ غزلدن مرکب کوچك بير ديواني برلين کتابخانه سی فارس یازمالاری آراسیندا گنجینه آدلی مجموعه ده موجود دير.
بوكوچك دیوان پرفسور احمد جعفر اوغلو طرفیندن استانبولدا چاپ اولموش (آذربایجان یورد بیلگیسی ۱۹۳۳) بوده گرلی شاعرده فضولی و صائبین تأثیری گورولمکده دیر.
وحیدی تبریزی: شاه عباس ثانی نین مورخی و ایکینجی شاه صفی نین وزیری اولوب، دورون مشهور ادیب و رجالیندندیر یازدینی تاریخدان سوای فارسجا – تورکجه دیوانی و بیرده منشآتی واردیر که کلکته و لوکنوف دا چاپ اولموشدور.
قوسی تبریزی: علی جان قوسی تبریزده آنادان اولوب، مقدماتی تحصیل گوردوقدان صونرا جوانليقدا اصفهانا کوچموشدور.
تورکجه شعرلری چوق قیمتلی دیر. دیوانی سلمان ممتاز طرفیندن ۱۹۲۵ده باکودا چاپ ایدیلمیش ،قصیده، غزل و رباعيلرينده فضولی و صائبین تأثیری آشکار دیر میرزا طاهر وحید تبریزی نین باغچه سی وصفینده بیر ترجیع بند یازمیش که زمانی نین وضعیتنی آچیقجا آنلاتیر.
قوسی ده معاصری اولان صائب کیمی آزاده لیق آخداریر تاپاممادیغی ايچون فلك دن و زمانه آداملاریندان شکایت ایلییر.
گر ناله چکمه سین دل بیمار نئیله سین
عاشق گوزوم گر آغلاماسین زار نئیله سین
قوسی سنین می حالینا بیر اهل دل ده میش
قويماز منى فلك گوز آچيم يار نئيله سين
صائبین تاثیرینده اثر لریازان قوسی آزادلیق حسی ایله یانوب ياخيلان، غربتده اولدوغوايلرده تبریزی ترنم ايدير و اصفهانا قارشی گلیر:
هرای کیم نه دیلیم وار نه بیر دیل آنلایانیم
اگرچه نی کیمی جسمیم فغان ایله دولودور
بوگون من بی زبانم بند بندیم یانسا عیب اولماز
سنه ممکن دیر ای پی آه و افغان سن نه سیزلارسان
سینه سینده چیرپینان قلبینه بیله خطاب ادير :
ای بیقرار سینه ده نشتر می سن نه سن
پیکان میسن کونول می سن اخگرمیسن نه سن
و اوز اوزنه بیله جواب ورير.
هر چند یاندین اودلارا قوسی اوصانمادین
آخر سن ای او داولی سمندر میسن نه سن
اوزونه اود اولی دئمکله عینی حالده آذربایجانلی اولدوغونو كوستريرو تبریز ایچون بئله ديير:
قوسی گرگ دی کعبه دييوب اقتداقيـلا
تبریز قلعه سینه صفاهان دئدیکلری
تبریز آچار کونلومو قوسی گر آچیلسا
هر چند که فردوس صفاهانه يتيشمز.
قوسى یالنيزليقدان و غربت دن شکایتینی بئله بیان ائدیر:
دیلم فغان ایله و دیده قان ایله دولودور
کونول صحیفه سی شرح و بیان ایله دولودور
ووروبدور آغزیما مين قفل آهنین غیرت
هنوز سقف فلك الامان ایله دولودور
هارای کیم نه دیلیم وارنه بیر دیل آنلایانیم
اگرچه نی کیمی جسمیم فغان ایله دولو دور
اگر چه کونلومه ظاهرده دكمك آساندير
بو چول کمین گھی شیر ژیان ایله دولودور
يووا داغنچه لنير عندلیب پس کی چمن
نوای قوسی آتش زبان ایله دولودور
قوسی وحدت وجوده معتقد دیر و بوتون وارلیقلارين صونوندا آلاهه قاووشا جاغينا (واصل اولماق) اینانیر.
حساب درد و داغ ایسترسه جانان، وای جانیم چین
که من اول سنگدلدن هر نه آلدیم جانه تا پشیردیم
اگر سر گشته چوخ گزدیمسه وادی لرده من قوسی
آپاردیم قطره نی دریای بی پایانه تایشیردیم
قوسی رومانتيك غزلسرا لارداندير و استادی فضولی ،کیمی، شاعرین حکمت و فلسفه بیلمه سینی لازم گؤرور.
غزل گرگ مضمون ایله اوخوجونون روحونو سیراب و احساسینی تسخير ائتسين.
عشق ده وفا و صداقت و يوكسك معنویت آخداریر.
قوسی نین شعر دیلی ساده و آهنگلی و مضمونلا دولودور شعرلری خلق دانیشیق دیلینه یاخین دیر و عین حالده نسیمی، فضولی و ختائی کیمی تضادلاردان فايدالانمیشدیر:
سپهر اونون اوزونو آغ اندر گونون قارا
بیری که بیلدی بومکتبده آغ و قاره نه دیر.
روزگاریم قارا اول خورشیدندیر کیم ، منیم
شمع بزمیم نورچشمیم، سایه دیوار دیر.
تیغ مژگان ایله دوغرار باغریمی دشمن کیمی
یانديرار اول شعله رخسار هجراندان بتر
تا وصالین منی دیلدن سالا ، هجران نه روا
تامی ناب اولا ، ای باغری بوتون قان نه روا
گلمه میش صبح قیامت، يتمه میش شام اجل
بیلمه رم ساقی نه دن سانمیش که هشیار اولموشام
قوسی خلقین توکنمز (تمام اولماز) هنر قایناق (منبع) لاريندان الهام آليب، شعر لرینده فولكلوريك داستان و منظومه و آتالار سوزلریندن فايدا لانميشدير.
مثلا آشاغیداکی مصرع لر و بیت ده آتالار سوزوندن بهره آلمیش و بعضاً عيناً ايشله تميشدير:
آغزی شیرین ایله مز حلواده مك حلوا كيمى
بیر آرخا گله صووار امید بیرده گله
بویون بلاسین آلیم، قانی قان ایله یوماق اولماز اوخشار اوناکی اوز که الیله ایلان توتار.
سینه ده کونلوم سرایین روشن ائیلر شمع داغ
اوز آیاغی آلتینا هر چند ایشیق ورمز چراغ
منابع و مراجع
۱- اسلام آنسیکلوپدیسی. جلد ۲ آذری ادبیاتی نین تکاملی. پروفسور فوادکوپرولو ، استانبول.
۲- جلد ۱۰. صائب تبریزی.
۳- رسملي تورك ادبیات تاریخی .ن. س با نارلی جلد ۹ استانبول
۴۔ صائب تبریزی آذربایجانین ایرانلا مدنی علاقه جمعیتینین نشریاتی باکو ۱۹۴۶
۵- صائب تبریزی نین تورکجه دیوانی حقینده بیر قاچ سوز. پرفسورحسن بیجاری (تورکولوژی) کنگره سی. استرازبورگ – ۱۹۷۰
۶- نگاهی بصائب تبریزی علی دشتی تهران ۱۳۵۵
۷- دانشمندان :آذربایجان محمد علی تربیت. تبریز.
۸- قوسی تبریزی و میرزا شفیع شیرازی ترجمه ح صدیق تهران ۱۳۵۶
۹ – تبریزلی تاثیرین تورکجه شعرلری تورخان گنجه ای تورک دیلی ادبیات درئه گی استانبول – ۱۹۴۸
۱۰- صادقی افشارین تور کجه شعرلری: تورخان گنجه ای تورکیات مجموعه سی جلد ۱۶ – ۱۹۷۱ – استانبول
۱۱- آذربایجان ادبیاتی : فریدون بیگ گوچرلی. باکو ۱۹۷۸
مطالب مرتبط
بایاتیلار (دوبیتی های ترکی آذربایجانی)
مجمع الخواص دیوان و منشآت – صادقی افشار
تاپماجالار (چیستان و معماهای ترکی + جواب)