صوت نگاری در زبان ترکی آذربایجانی

ح . ن . آلتای

در این مقاله، ابتدا به عنوان مقدمه بطور بسیار گذرا از الفباهائی که تاکنون در زمانی کم و بیش دراز به استخدام زبانهای ترکی در آمده است نام می بریم سپس درباره سه الفبای موجود و زنده این زبان ها بررسی کوتاهی می کنیم.

قبل از هر چیز باید تصریح شود که برای نگارش زبان ترکی آذربایجان بجهات عديده الفبای رایج کشور ما که الفبای اغلب اقوام اسلامی است مرجح تر است. لکن برای این که الفبای موجود جواب نیازهای ما را بدهد و در نوشتن و خواندن ترکی آذربایجان تاحد امکان وسیله مناسبی گردد باید قواعد خاص املای آن بررسی و تدوین شود.

برای كمك باين الفبا و در کنار آن در موارد استثنائی که مثلا لازم می شود مانند آنچه که در زیر تلفظ خاصی ارائه گردد و یا کلمه ای ناآشنا مطرح شود نویس های نوشته های فارسی نیز از الفباهای مختلف یاری می جویند و مهمتراز همه در کتب فرهنگ و قاموس ها مانند آنچه در فرهنگ دکتر معین مرحوم و دیگران به کار رفته ما نیازمند الفبائی فونتيك يا صوت نگاری هستیم .

بحث مادر این گفتار انتخاب این خط است که به خط عربی اسلامی موجود كمك كند و دشواری های ما رادر وقت نیاز آسان سازد

الف – الفبای های مختلف

زبانهای ترکی را در طی تاریخ به خطوط مختلف نگاشته اند ، نظری اجمالی به این تجربه ها خالی از فایده نخواهد بود. اينك گزارشی از مهمترین تجاربی که در این خصوص در دست است :

الفبای اور خون – ینی سئی

در قرنهای پنجم و ششم و نیز نهم و دهم به کار رفته است. شبيه الفبای رونيك است عقیده اکثریت به این است که الفبائی مستقل و به شیوه اكروفنيك بوجود آمده چنانکه تصور میرود حرف ب از تصویر خانه (ائب – اتو) ، حرف ق از تصویر تیر اوق – اوخ حرف س از تصویر نیزه (سونگو) ، و حرفت از تصویر کوه (تاق – تاغ داغ و مانند آن پدید آمده است.

مجموعه علایم این الفبا ۳۸ است .

مصوت ها اغلب نوشته نمی شود و برحسب مصوتاتی که همراه صامت ها می آید علائم صامتها دگرگون می شود . خط اورخون – ینی سیی را از راست به چپ می نوشتند . الفبائی که در ینی سیی به کار رفته قدیمی تر و پیچیده تر است بهترین نمونه این خط در اورخون دیده می شود.

الفبای اویغوری

از قرن هشتم تا پانزدهم به کار رفته ، بهترین نمونه آن در قرون نهم ، دهم، یازدهم نوشته شده است بیشتر آثار بودائی بعضاً نیز مانوی و مسیحی بدین خط بوجود آمده است.

اصل آن به خط سندی میرسد و شیوع آن در میان ترکها به علت پیوندهای دینی باسندیان بود که هر دو قوم بودائی بودند .

این خط دارای ۲۳ حرف و ۵۳ Ligature علامت اضافی است ، از راست به چپ نوشته میشد ، به تقلید چینیان بعضی از نویسندگان آنرا عموداً از بالا به پائین به رشته تحریر در آوردند، در این صورت سطور از چپ به راست مرتب می شد .

در الفبای اویغوری به علت وقوع حروف در ابتدا ، وسط و آخر سه شکل متمایز دارند الفباهای مغولی، منجوئی از این الفبا اقتباس شده است .

الفبای سغدی

در فاصله قرون هشتم و یازدهم به کار گرفته شده است.

این خط خاص سندی از شاخه دی ایرانی میانه بود، گاهی نیز برای نوشتن متون ترکی از آن استفاده کرده اند.

الفبای چینی

در قرن هشتم گاه گاهی ترکی را به خط چینی نوشتند.

در حدود ۲۰٫۰۰۰ ایدئوگرام دارد

الفبای تبتی

ترکها گاه گاهی در فاصله قرون هفت و ده از این خط استفاده کردند .

شبیه خط هندیان است و سيلابيك (هجائي) است ، هر نماینده هجائی متمایز است نه صدا ۳۵ علامت عمده و ۹۷ ضمائم دارد ، از چپ به راست نوشته می شد ، تنها متون بودائی را با آن نوشتند.

الفبای نستوری – سریانی

ترک ها در قرون هشتم تا یازدهم آنرا به کار می بردند. این خط مقتبس از شیوۀ خاوری الفبای سریانی بود ، میسیونرهای مسیحی نستوری آنرا به آسیای مرکزی آوردند و بدینگونه بعضاً برای نوشتن متون مسیحی واویغوری به کار گرفته شد بعدها برای نوشته گورها هم از آن استفاده شده است .

مانند همه خطوط سامی بر اساس صامت ها است . این خط ۲۲ حرف دارد و از راست به چپ نوشته میشود برای انطباق آن با ترکی از علائم (دیاكرتيك) استفاده شد.

الفای مانوی

در قرنهای هشتم تا یازدهم متون مانوی ترکی بدین خط نوشته شد ، خطی است مقتبس از سریانی کهن و دارای آرایش و دقایق بسیار جز ۲۲ حرف براساس خطوط (سامی) برای انطباق با ترکی ١٤ حرف دیگر بدان افزوده شده است از راست به چپ نوشته می شد .

در کنار خط اورخون این خط دارای ویژگی های ترکی است و منطبق با خصوصیات آن.

الفبای براهمی

در نبشته های بودائی قرون هشتم تا یازدهم بکار رفته است.

آثار علمی مختلفی را بدان خط نوشته اند شبيه الفبای ساکاها و طخارهاست و از شاخه آسیای مرکزی بخش شمالی الفبای هند اقتباس شده است و مانند سایر خطوط هندی مبتنی بر اساس هجایی است هر علامتی نماینده هجایی است.

در این سیستم ۱۳ علامت مصوت ٤٣ علامت صامت و مقدار زیادی سمبول های مختلف است.

الفبای پاسه – پا

این الفبا را PASSE-PA ، یکی از لاماهای تبت به سفارش قوبیلای خان در قرن سیزدهم به وجود آورد.

بیشتر در متون مغولی به کار گرفته می شد. این الفبا جانشین خط اویغوری برای نوشته های مغولی شد. بر اساس هجاهاست و ٤٤ علامت دارد از بالا به پائین نوشته میشود و ترتیب سطور از چپ به راست است. چند متن ترکی نیز با استفاده از این خط نوشته شده است

الفبای عربی

با اسلام آوردن ترک ها الفبای عربی پذیرفته و در قرن یازدهم به کار گرفته شد و تا قرن بیستم قريب به يك هزار سال الفبای همه ترکهای جهان در کنار سایر اقوام مسلمان بود.

نمونه های نخستین آن در آسیای مرکزی در قرن ۱۱ دیده می شود ، نخست در کنار الفبای اویغوری از آن استفاده می شد .

با حروفی که بعداً ایرانیان بدان افزودند در ترکی پذیرفته شد ۳۱ حرف دارد با حرکات چند به شیوه های مختلف آن از قبیل نسخ ، رقعه تعليق ، ثلث ، دیوان ، شکسته نستعلیق و غیره متون مختلفی نوشته شده است.

این خط رایج ماست و برای اینکه با خصوصیات زبان ترکی آذربایجان انطباق بیشتر حاصل کند باید از تجارب هزار ساله استفاده کرد و آنرا برای نگارش متون و آثار ترکی آزربایجانی آماده تر ساخت .

در این خصوص باید بررسی های مفصل انجام گیرد و قواعد املای مناسبی طرح واجرا شود.

الفبای بجنك

در قرن نهم و دهم در آثاری که در حفریات مجارستان بدست آمده به کار رفته، دنباله خطوط ارخون – ینی سی بشمار می رود از راست به چپ نوشته می شود.

الفبای کومان

خط کومان های قبچاقی که مسیحی شدند در قرن سیزده – چهارده ، برپایۀ خط لاتینی است با افزودن ترکیباتی چون SZ و SS برای فونم هائی که در ترکی موجود است و در لاتین نیست .

الفبای عبرانی

ترک های خزر که به دین یهود در آمدند به خط عبرانی می نوشتند، اکنون نیز ترک های کارائیم از کریمه تا لهستان و لیتوانی این الفبا را به کار می برند .

عبرانی ۲۲ حرف دارد که برای انطباق باترکی علائمی بر آنها افزوده اند. از راست به چپ می نویسند

الفباي يوناني

كاراماني ها در میان قرون ۲۰۱۵ این الفبا را به کار می برند . این الفبا ٢٤ حرف دارد و از چپ به راست نوشته می شود . برای فونم های خاص ترکی علائم خاصی به کار می برند

الفبای ارمنی

این الفبا را در دوران آلتین اردو از جانب ارامنه اوکرانیائی با خصوصیات زبان ترکی انطباق داده شد.

در فاصله قرون ۲۰۱۵ از سوی برخی گروه ها نیز در ترکیه به کار گرفته می شد این خط ۳۸ حرف دارد از چپ به راست نوشته می شود، برای انطباق با ترکی علائمی مقرر شده است.

الفبای سيريليك (اسلاو)

در قرون ۲۰۱۷ ترکهای مسیحی چواش و یاقوت ، بخصوص در حوالی آلتای مطالب فولكوريك را با این خط ثبت کردند از ۱۹۳۹ بدین سوی همه اقوام ترك كه در شوروی زندگی می کنند الفبائی اقتباس شده از اسلاوی را به عنوان خط خود به کار بردند.

در خصوص این الفبا اندکی فراتر بیشتر سخن خواهیم گفت

الفباى لاتيني اسلاو

از انقلاب اکتبر تا ۱۹۳۹ اقوام ترك شوروی بتدريج الفبای لاتینی را که از خصوصیات خط اسلاوی در آن نفوذ داشت پذیرفتند.

الفباى لاتينى تركى

از ۱۹۲۸ بدینسوی ترکیه آنرا پذیرفت بر اساس الفبای لاتینی است که با خصوصیات زبان ترکی انطباق داده شد.

ب – الفباى سيريليك اسلاو (روسی)

همانگونه که اشاره شد با اسلاوی شدن الفبای همه اقوام ترك شوروی که از ۱۹۳۹ آغاز گردید الفبای – لاتینی اسلاو آذربایجان نیز در سال ١٩٤٠ جای خود را به الفباى سيريليك (اسلاو) ياروسي داد برای انطباق خط بازبان ترکی آذربایجان چند حرف از الفبای روسی حذف شد.

این تغییر بدون دشواری نبود چنانکه تاسا ١٩٤٥ هنوز تصحیحات و تغییرات تازه ای را ایجاب کرد. در اینجا برای اطلاع بیشتر خوانندگان از گزارش انستیتوی ادبیات و زبان بنام نظامی آکادمی علوم آذربیجان شوروی چند سطری راعیناً ترجمه می کنیم:

لكن در هنگام اتخاذ شیوه خط روسی عیوب مهمی هم درکار پدیدار شد بدینگونه حروف R, بدون اینکه کمترین پایهای علمی داشته باشد پذیرفته
شده بود.

R, با خصوصیات زبان ادبی آذربایجان سازگار نبود.

فونم هائی که این حروف نماینده آنها بود در زبان آذربایجانیها وجود ندارد و بر شماره حروف الفبا بدون حصول بهیچ فایده ای می.افزود.

برحسب آنچه در دنیا معمول است شماره حروف الفبا همیشه از شماره فونم با کمتر است نه زیاد.

گزارش بعد از برشمردن عیوب ناشی از وجود این حروف از میان رفتن آنها را توفیق بزرگی در راه اصلاح این الفبا می شمارد… نیز باید خاطرنشان کرد که درضمن این تصحیحات حرث ۳۲ نیز جای خود را به حرف ل از الفبای لاتینی داده است که «ی» تفظ میشود بدینگونه الفبای آذربایجان بصورت امروزی درآمد.

به علت وجود این الفبا در آزربایجان شوروی و چاپ و نشر آثار بسیار ذی قیمت علمی، ادبی و فرهنگی و زبانشناسی با این الفبا محتقين ومدققین ما باید حتما آن را فرا گیرند .

اينك، الفبای مزبور را به آخرین صورت آن بعد از اصلاحات فوق الذكر عینا می آوریم :

ج – صوت نگاری ترکی آذربایجان برپایه لاتینی

پیش از تغییر الفبای آذربایجان شوروی به ،روسی الفبائی که در آن دیار رایج بود بر پایۀ الفبای لاتینی بود مادر اینجا این القبارا اندکی بررسی میکنیم: رابطه این الفبا با الفباى لاتينى تركيه بسيار نزديك است و ۲۲ حرف این دو الفبا مشترك است از این قرار :

بعلاوه هردو الفبا در علامت (,) آپوستروف هم اشتراک دارند.

در مورد علائم دیگر وجود J , Y در الفبای لاتینی و قرار گرفتن y در زبانهای لاتینی – نه زبانهای ژرمنی – در مقابل «ی» و همچنین J در مقابل «ژ»، در این سیستم كاملا طبیعی است.

پس به فهرست فوق باید افزود: y (در مقابل «ی») J (در مقابل «ژ»). ، و برای نمایش تلفظ های خفیف (اینجه) صداهای uo وتلفظ ثقيل (قالين) صدای الابد باید از علائم و اشاراتی مناسب که بر این اشکال افزوده می شود استفاده کرد.

یکنواخت بودن این علائم كمك بسیاری به زیبائی و سهولت الفبا و كاربرد آن خواهد ،کرد علامتی که به همه ی این حروف میتوان افزود نقطه هاست پس منطقی است که حروف Ü و U و I بی نقطه براین فهرست اضافه شود در ترکی آذربایجان تلفظ فتحه و کسره کاملا بارز است

بنابراین علائم E و را باید در مقابل این دو حرکت قرارداد ساده ترین این علائم E را طبعا باید در مقابل كثير الاستعمال ترين این فونم ها قرار داد مسئله در اینجا بسیار ساده است چه از قضا کسره در ترکی آذربایجان کمتر از همه مصوتات دیگر به کار میرود و قرار دادن ساده ترین علائم یعنی E در مقابل فتحه و E در مقابل کسره منطقی خواهد بود.

در مقابل «غ» حرفی مناسب تر از G به اضافه علامتی خاص در دست نیست در ترکی آذربایجان صدای «ق» (در الفبای اسلاوی آذربایجان شوروی R) و «خ» جای مهمی دارد و ما با استفاده از تجربه مستشرق و تورکولوگ بزرك سرجرارد كلازن به ترتیب علائم X و Q را قرار می دهیم.

پس به عنوان الفبای صوت نگاری (فونتيك) ترکی آذربایجان برای نمایش تلفظ صحيح كلمات ناآشنا و مشکل و وحدت در صوت نگاری در فرهن گها و زیرنویس وحواشی (مقالات) به عنوان كمك به الفبای موجود و حاضر و در کنار این مجموعه در دسترس ،ماست تکرار می کنیم که الفبا وخط ترکی آذربایجانی به علل فراوان باخط فارسی یکی است و الفبای صوت نگاری تنها برای نشان دادن تلفظ صحیح و یا خاص در مواقع لازم است اينك الفبای فونتيك صوت (نگاری) ترکی آذربایجان :

(در جدول زیر از امثله ای که خواننده ما آقای صمد زنجانی از تبریز فرستاده اند استفاده میکنیم لکن در موارد بسیار معدودی پیشنهاد ایشان را به صورتی که در بخش آخر این گفتار گذشت تغییر می دهیم از ایشان سپاسگزاریم)