بویاما ؛ نگاهی به هنر – صنعت رنگرزی سنتی آذربایجان

بر اساس روایتی از : زین العابدین گوزلی (شبکه مستند سیما )

استاد قره باغی : طراح فرش و مدرس دانشگاه

محمد عظیمی رنگرز هنرمند آذرشهری ( توفارقانی )

دکتر صفاپور : مدرس دانشگاه هنر اسلامی تبریز

مهندس سعادتی : مدرس دانشگاه هنر اسلامی تبریز در حوزه رنگرزی

نشر دیجیتال : نشریه الکترونیکی ائل اوبا

دکتر صفاپور : چیزی که فرش تبریز را از دیگر شهرهای ایران ممتاز می کند تنوع رنگ آن است .

طبیعت بکر آذربایجان گنجینه طیف های گوناگون رنگی است . بویاما ، ترجمانی است آذربایجانی از هنر رنگرزی طبیعی به یاری آب و آتش.

دکتر صفاپور : اصولا شمالغرب ایران با محوریت تبریز یکی از مراکز مهم قالیبافی نه تنها ایران ، بلکه جهان محسوب می شود.

استاد قره باغی : فرش همانند دریا وسیع است ، همگان خیال می کنند دریا را دیده اند و آن را لمس کرده اند ، اما غواص می خواهد تا به عمق فرش پی برده و پرده از ناگفته های آن بردارد.

محمد عظیمی : آب در رنگرزی نقش مهمی ایفا می کند ، با افزودن موادی به آب ، محیط های سه گانه رنگرزی فراهم می شود که عبارتند از محیط های اسیدی ، بازی و خنثی ، هر چقدر آب تمیز و بی آلایش باشد رنگ دلخواه بهتر به عمل می آید.

آذربایجان مهد دانش و فرهنگ است ، آنگاه که در 800 سال پیش ربع رشیدی ، دانشگاهی چنین معظم ، در شهر تبریز بر آسمان دانش سر می سود

آنگاه که دانشمندان مسلمان در نجوم و ریاضیات و کیمیا ستاره دانش را به اوج اسعد رسانده بودند ، مغرب نشینان عالم را هنوز مدعای پیشتازیشان در عرصه فرهنگ و دانش نبود ، دانشمندان مسلمان خواص نور و رنگ را شناخته و روزن روشنایی را برای فردای دانش بشری گشودند.

زنان آذربایجان از دیرباز رشته زندگی به دست گرفته ، رشته های پشم و حریر را ریسیده اند ، آنان برای پایش و پالایش این هنر رنج بسیار برده و گنج فراوان جسته اند .

از خانم های فرشباف محلی :

از گیاهانی چون سوتلوین (فرفیون – سگ شیر) برای ثبات رنگ استفاده می نمودند ، ویا پوست انار که رنگ های زیتونی و شتری به عمل می آورد.

نحوه کار با سوتلوین هم بدین ترتیب بود که شاخ و برگش را در آب می ریختند و می جوشاندند و با جوشانده آن عملیات رنگرزی را انجام می دادند.

برای دخترهای نامزد کرده دارقالی برپا می کردند ، قالی را یا سر جهاز دختر می فرستادند و یا با فروختن آن برای عروس خانم جهیزیه فراهم می کردند.

گون دوغان (کندوان) تنها روستای صخره ای جهان است که هنوز رنگ زندگی به خود دارد ، در این دیار روز عروسی روزی برای آهنگ های شاد و زمان تلاقی رنگ هاست .آیین عروسی آذربایجان ، آیین رنگ هاست.

قوری گؤل دریاچه ای است در چهار فرسنگی تبریز ، مفروشی طبیعی با بیشمار رنگ و نقش و نگار ، اینجا زیبایی و زندگی موج می زند ، زیست بوم قوری گؤل میزبان گیاه رنگ زای سوتلوین یا فرفیون است

محمد عظیمی : ابتدا با سوتلوین رنگرزی می کنیم و سپس در پاتیل نیل از آن رنگ سبز استحصال می نماییم.

عمدتا از سوتلوین زمینه رنگ های پسته ای ، سبز و سبز برگی را می گیرند و همچنین به عنوان پایه انواع رنگ های زرد و به عنوان رنگ مادر سبز و پسته ای نیز کاربرد دارد ، این گیاه درمنطقه بستان آباد بویژه قوری گؤل به وفور یافت می شود.

علت نامگذاری فرفیون که در ترکی به آن سوتلوین (شیرزا) گفته می شود مایع شیری رنگی است که موقع چیدن آن از ساقه هایش تراوش می شود.

جستن گیاهان رنگده از دامان طبیعت کاری سخت و تجربه ای گرانبهاست ، گام دیگر آسیاب کردن بخش های رنگده هر گیاه است و فرایند پیچیده و دقیق رنگرزی

محمد عظیمی : مراحل رنگرزی گیاهی شامل سه بخش : رنگرزی دندانه قبل ، رنگرزی دندانه بعد و رنگرزی دندانه همزمان است.

در بخش دندانه قبل ، قبلا با موادی لیف را می جوشانند و سپس رنگدانه ها را وارد پاتیل دیگری می نمایند و سپس لیف را وارد آن می کنند و بدین طریق رنگرزی صورت می پذیرد.

اینهمه به نتیجه نینجامد مگر با دانش و تجربه رنگرز که گویی رنگرزی خود گونه ای کیمیاگری است.

محمد عظیمی : بعد از رنگرزی مرحله ای بنام اکسیداسیون را در پیش داریم که لیف ها در معرض هوا قرار می گیرند و روی طناب هایی پخش می شوند . لیف ها وقتی از پاتیل درمی آیند به یک رنگ اند و بعد از مرحله اکسیداسیون به رنگی دیگر و رنگ مورد نظر رنگرز که به آن مرحله عمل آوری نیز می گویند.

دانشگاه هنر اسلامی تبریز به اعتلای هنر دیرپای قالی بافی آذربایجان برخواسته است ، صنعت رنگرزی نیز که نگین هنر قالیبافی است ، در این دانشگاه جایگاهی ویژه دارد .

مهندس سعادتی : رنگ های مختلفی که در مناطق مختلف آذربایجان به کار برده شده عمدتا حاصل تاثیر برخی عوامل است که ما می توانیم به جنس آب و املاح موجود در آن به عنوان عمده ترین دلیل اشاره نماییم.

اساتید و خبرگان هنر رنگرزی به دانش و تجربه دریافته اند ، آب جوشیده از هر چشمه ساری از رنگزایی معین ، رنگی متفاوت به دست می دهد

مهندس سعادتی : به طور مثال می توانیم آبی ها را مثال بزنیم فام آبی که از رنگ نیل در آب های منطقه کلیبر و قره داغ می داده با فام رنگی آبی که در منطقه بخشایش و منطقه هریس به دست می آمده متفاوت بوده.

دیری است که نام هنر قالیبافی به سرانگشتان هنرمندان آذربایجانی گره خورده است ، این سرانگشتان به سرعت یا به درنگ نقش رنگ را بر لوح سفید قالی می نشانند ، به ضرب آهنگ ساز حیات ، که اینان رامشگران خوش نواز آهنگ رنگ ها هستند.

مکتب تبریز نامی درخشان در تاریخ فرهنگ و هنر ایران زمین است ، هنرمندان بزرگی چون سلطان محمد و کمال الدین بهزاد از این مکتب برخاسته و هنر این سرزمین را اعتلا بخشیده اند ، اینجا مقبره دو کمال تبریز است آرامگاه کمال الدین بهزاد ، سر سلسله مکتب هنری تبریز

استاد قره باغی : فرش های مختلفی که در زمان صفویه بافته شده بیشتر به رنگ های لاکی ، سرمه ای و کرم ، رنگ لاکی منظور اشاره به آفتاب و رنگ گل هاست و رنگ سرمه ای اشاره به شب است و رنگ آبی اشاره به دریاست و رنگ کرم اشاره به خلوص طبیعت است رنگ هایی که از کرم نشات می گیرد طلایی و نخودی است که اشاره به زیبایی های طبیعت است مخصوصا گندم

رنگ گندم در فرش شیخ صفی در گوشه ها کار شده و همچنین رنگ افتابی

روغن بزه رک ماده ی خامی برای نقاشان است ، سراغ این ماده خام موثر در رنگ را می توان در هزارتوی غاری تاریخی در آذربایجان یافت ، اینجا روستای حاج علی کندی در روستای ورزقان است

این غار روزگاری کارگاه فرآوری روغن بزه رک بوده است ، آقای محمدیان روزگاری را به یاد می آورند که این کارگاه رو به راه بوده و رونق داشته است.

قدمت این ادوات به عصر صفویه می رسد.

آقای محمدیان (از مطلعان محلی) : این کارگاه ها زمانی روغن بزرک مورد نیاز مناطق قره داغ تا مغان و مرند را تامین می کرده است حتی به خود تبریز هم روغن بزرک می فرستادیم و شهرهای دیگر

از روغن بزرک حاصل ازین کارگاه ها هم برای رنگ آمیزی استفاده می کردند و هم خودم دیده بودم که مردم روشنایی مساجد و مراسم ها را با روغن بزرک که در آن فیتیله کار می گذاشتند تامین می کردند.

البته این روغن کاربردهای دیگری نیز دارد که آلان هم در رنگ آمیزی معادل این روغن الوان است ،

هنر و صنعت ایرانی در حال گذر از سنت به مدرنیته است ، در عرصه رنگرزی این تقابل افزونتر به چشم می آید ، برتری با کدام است ؟

صنعت رنگرزی شیمیایی یاهنر رنگرزی سنتی ؟

آقای محمد عظیمی : من از 110 رنگدانه گیاهی در کارهایم استفاده کردم که بعضا سه تا مربوط به یک گیاه بوده ، من برای شما 800 کد رنگ با کد دیجیتالی میدهم که انواع و اقسام رنگ ها است و تازه اگر ده گرم از یک رنگدانه با صد گرم لیف یک رنگ بدهد اگر این رنگ دانه را بیشتر کنید تغییر طیف می دهد.

از آن گذشته در رنگرزی گیاهی از سولفات فلزات استفاده می کنیم ، سولفات های فلزات در صورت تغییر طیف رنگ ها را نیز تغییر می دهند.

قلعه ای تاریخی در نزدیکی عجب شیر ، شاید در روزگاران کهن اهالی این قلعه از گیاهان رنگدهی که پای این کوه – قلعه می رویند بهره می بردند چنانکه امروز آقای عظیمی گنجور راستین این گنجینه برای جستن گیاهان رنگده این چنین به دل کوه می زند.

آقای محمد عظیمی : گیاهی چون گندل ، گندل گیاهی است که از ریشه اش به عنوان دارو بانام چلله داغی و از شاخ و برگش هم دررنگرزی استفاده می کنند نسبت به دندانه ای که از آن استفاده می شود.

گیاه گندل چندین نوع رنگ به دست می دهد ، بیش از پنجاه نوع گیاه رنگده در مراتع و جنگل های آذربایجان می روید ازاین گیاهان طیف های گوناگون رنگ ها به دست می آید.

دکتر صفاپور : در راستای استفاده از ظرفیت های بومی منطقه برای رنگ های طبیعی و استفاده از آن ها در صنعت رنگرزی می توانیم به پوست انار اشاره بکنیم ، انار میوه وحشی است که در مناطق قره داغ و جلفا رشد می کند و منبع بسیار مناسبی برای رنگرزی طبیعی است ، این شیوه دوستدار محیط زیست ، ارزان و در دسترس است .

مردمان آذربایجان رنگ را باور کرده اند و در گذر روزگار ، رنگ بر باور این مردمان نشسته است . زنان عشایر ستون زندگی عشایری هستند ، دانای اسرار رنگ طبیعت و قالی

این زنان از آذربایجان تا ترکمن صحرا یکه سواران قابلی نیز هستند ، حریرهایی که حجاب زیبنده زنان عشایراند در اسکو ، نزدیکی تبریز بافته می شوند.

آذربایجان در گذر تاریخ نگین تابناکی بوده است بر جاده ابریشم ، رنگ دانه ها نیز مطاع ارزشمند جاده ابریشم بوده ، بازرگانان سیم و زر فراوان بابت آن می پرداختند.

بازار مظفریه تبریز ، گلستان بی نظیر قالی آذربایجان است ، در این بازار هر آن خریدارانند که سود می برند چرا که در قبال مشتی سیم و زر گلستانی بی خزان می ستانند.

که گل همین پنج روز و شش باشد

این گلستان همیشه خوش باشد

امروزه بازارهای بین المللی بیش از هر زمان دیگری پذیرای محصولاتی با مواد اولیه ارگانیک اند در این مجال می توان به حرکت به سمت رنگرزی طبیعی برای قالی های خوش نقش و نگار ایرانی در بازارهای بین المللی فرصت دلبری بیشتری فراهم کرد.

ائل اوبا