رقص های سنتی بازتاب مدنیت ، ذهنیت ، سنت و مردم نگاری یک ملت هستند. و بازی های سنتی کودکان نیز مانند رقص های سنتی بر پایه اصول هایی نهاده شدند. بازی های سنتی که در دوره های معینی وجود داشتند امروزه نیز در یاد و خاطره اکثر جامعه وجود دارند. ولی باعث تاسف است که بازی های سنتی به کودکان امروزی آموزش داده نمی شود. و آینده ای که در آن اکثر زندگی را فضای مجازی شامل می شود مشکل هایی در رشد ، تفکر و گفتار به وجود می آورد.
این را هم قید کنیم که رقص ها و بازی های سنتی کودکان همچنین اجرا ها و نمایش ها از نسل به نسل انتقال یافته و با ثبت شدن در دست نوشته ها تا به امروز حفظ شده است. اولین معلومات بازی ها از منابع قدیمی به ما رسیده است. یکی از کامل ترین منابع در این حیث دیوان محمود کاشغری است. در آن بازی های کودک بسیاری مانند چارپلنگ ، مونقوز مونقوز ، قاراقونی ، آبا آبا ، گوچ ذکر شده است.
همچنین در آذربایجان روشنفکران بسیاری چون میرزا شفیع واضح تبریزی ، سید عظیم شیروانی ، عبد الرحیم بیگ حقوردی اف ، محمود بیگ محمودبیگ اف ، فریدون بیگ کوچرلی ، محمد حسین تهماسب رقص ها و بازی های سنتی کودک را جمع آوری و نشر داده اند.
بازی هایی چون چووکن ، چیلینگ آغاج ، دیره دویمه ، موتال موتال ، سلطان ، گولمغه دوشمه ، توپ آل قاچ ، قلندر آی قلندر ، آشیق قوز ، بنووشه ، شنلیک ، انزلی ، ال اوسته کیمین الی ، دستمالی ور (دله دستمال) ، جیدیر ، یئددی داش ، قازلار قازلار ، توت قولوندان دارت ، رنگ رنگ ، سوموک سوموک ، قوش اوچدو زیبا ترین نمونه های بازی های سنتی آذربایجان هستند.
بازی ها و اجرا های سنتی کودک نه تنها از طرف کودکان بلکه از طرف بزرگسالان نیز اجرا می شوند. بازی ها تدایی گر آرزوها و خواسته های آن ها هستند ، و باعث می شود اوقات فراغت آن ها سر گرم کننده و موثر بگذرد. بازی های سنتی دارای سحری هستند که هر کسی را به سمت خود جذب می کند. بازی های سنتی نوعی از فعالیت هستند که انگیزه آن زمانی به وجود می آید که به بازی ملحق شوید. در زمان بازی کودکان دانایی ، اراده ، استقامت و عظم خود را نمایش می دهند.
و در رقابت برای پیروزی و علاقه برای اولین نفر شدن تفکر خلاق خود را استفاده می کنند. برای همین بازی های سنتی فعالیت های خلاقانه هستند. برای فردی که دوران کودکی اش بدون بازی های سنتی گذشته است شکل گیری های روانی فردی مانند شخصیت واقعا دشوار است.
در اولین نوبت بازی های سنتی نیاز کودکان به تحرک ، پویایی ، سلیقه و مرتب سازی را تامین می کنند ، و خواسته ها و آرزو هایشان را وارد زندگی هایشان می کنند. بازی های کودکان از سنین پایین به تقویت حافظه ، افزایش دقت ، یادگیری رنگ ها و به پیشرفت مهارت های محاسباتی کمک می کنند.
آن ها در کودکان وحدت و برابری و اصول معنوی مانند دوستی را تقویت و احساسات انسان دوستانه را بر می انگیزند. همچنین بازی ها از لحاظ پیشرفت کیفیت روان کودکان مانند فعالیت ، رهبری ، سرعت عمل ، چابکی ، حاضر جوابی کمک بسیاری می کنند. از همه مهمتر بازی ها بخاطر این که در محیط معینی انجام می شوند در آینده نیز به انطباق آسان انسان ها با جامعه کمک می کنند.
بازی ها با سن ، نگرش و سازگاری با روان کودک تقسیم می شوند. برخی دانشمندان بازی ها را بنا بر نقش آن ها در زندگی کودکان به دو دسته تقسیم می کنند:
1. بازی هایی که دارای تحرک هستند
2. بازی های سخنی
و بعضی محققان نیز بازی ها را در سه قسمت دسته بندی می کنند:
1. سرعت عمل ، چابکی و بازی هایی که با تحرک رابطه دارند.
2. آیین ، اعتقاد و بازی هایی که مربوط به مراسم ها هستند.
3. گؤزباغلیجا (شعبده بازی ، سحر).
به نظر رمضان قفرلی فرهنگ شناس ، بازی هایی که تحرک دارند قدیمی تر از بازی های سخنی هستند ، و بازی ها اولین بار با تحرک به وجود آمده اند. در ابتدا بازی ها به صورت تقلیدی بودند و صحنه هایی از روش کار و معیشت اجدادمان را به تصویر می کشیدند. این بازی ها واسطه ی خوبی برای نوجوانان و جوانان هستند تا سبک زندگی سالمی را داشته باشند. بازی هایی که تحرک دارند به کودکانی که تحرک کمی دارند کمک می کنند و آن ها را به شوق می آورند.
در بعضی از این بازی ها از وسیله های خاصی استفاده می شود ، و در بعضی دیگر از حرکات دست و بدن و یا تقلید کردن. در این حیث فرهنگ شناسان بازی ها را به دو دسته تقسیم می کنند:
1. آن هایی که بازی با وسیله و یا اشیا بازی صورت می گیرد مانند: کیرمه ، دستمالی ، سلطان ، گولمغه دوشمه ، پولا پولا ، قلندر آی قلندر ، آشیق گؤز.
2. آن هایی که بازی بدون اشیاء صورت می گیرد مانند: بنووشه ، شنلیک ، انزلی ، ال اوسته کیمین الی.
آزاد نبی اف فرهنگ شناس در بازی هایی که تحرک دارند این بازی ها را نیز ذکر می کند که در فضای باز و روی چمن بازی می شوند: آددیم باسدی ، آتلاردا کیمین آتی ، بئلی کیمه وردین ، قاچدی توتدو ، توپ آلدی قاچ ، گیزیر گیزیر ، اوزنگی ، اوجیک اوجیک ، تکم تکم ، یالان پالان ، ایت قوسدو. این بازی ها در عضله و سیستم عصبی کودکان تاثیر مثبتی دارند.
در نمونه بازی های قره باغ که تحرک دارند می توان قیغی مره ، سنی کیم آپاردی ، گؤزباغلیجا ، قره دینمز ، انزلی ، کوچ گئتدی ، ساج آیاغی ، شاه وزیر ، ال اوسته کیمین الی را نام برد. اگر بعضی تفاوت های جزئی در اسم ها را نادیده بگیریم می بینیم بازی هایی که در جغرافیا های مختلف ترکان وجود دارند یکسان هستند. در فرهنگ شکی زاقاتالا بازی ال اوسته کیمین الی با اسم کومبه کومبه شناخته می شود.
در این بازی کودکان بر روی فرشی دوز زده و روی زانو می نشینند بعد دستانشان را به جلو آورده و گاه با گذاشدن داخل دست و یا پشت دست بر روی زمین با صدایی بلند می گویند:
کومبه کومبه
قوز کومبه
هردن بئله ، هردن بئله
قومبولوب؟
در این بازی هیچ کس نباید بخندد بعد از گفتن این شعر همه ساکت می شوند و به چشم ها و دهان یک دیگر نگاه می کنند. کسی که نتواند دوام بیاورد و بخندد تنبیه می شود به صورتی که در وسط فرش خم می شود و چشمانش را می بندد و کودکان دیگر با ضربه های آرام به قسمت بالاتر از کمر می خوانند:
دوگللر دوگللر
آرخین سویونو بوقللر
داکقادا دوز قالمادی
اوسته کی ال کیمیندی؟
بچه ها دست خود را بر پشت کودکی که به او ضربه می زدند نگه می دارند و تا وقتی که نتواند جواب درست را بدهد دستشان را بر پشت او نگه می دارند و با ضربه های آرام بر پشتش او را تنبیه می کنند و وقتی جواب درست را بگوید کودک بلند شده و بازی از اول شروع می شود.
بازی هایی مانند چیلینگ آغاج ، چیلمه ، قجمه داش (در بعضی مناطق با اسم بئش داش شناخته می شود) ، ال اوسته کیمین الی بازی هایی هستند که تحرک بسیاری دارند.
بازی چیلینگ آغاج بین دو یا چهار پسر انجام می گیرد. هر دو طرف به عنوان وسیله بازی دو چوب تراشیده شده بر می دارند. هر دو طرف با خواندن شماره هایی معین می کنند که کدام طرف اول باید بازی را شروع کند. با تعیین طرف شروع کننده بازی ، بازی شروع می شود. با ضربه زدن به زیر چوبی که هر طرفش تراشیده شده تلاش می کنند تا آن را در هوا نگه دارند و مانع به زمین افتادنش شوند. و هر ضربه ای که به چوب می خورد تا در هوا بماند را می شمرند ، وقتی که به تعداد ضربه های معین رسید و چوب به زمین نیافتد ، طرف برنده شده چوب را به مسافت دوری پرتاب می کند ، اگر بازیکن هم تیمی بتواند چوب را در هوا بگیرد بازی را برنده می شوند ولی اگر نتواند بازنده باید از مسافت دور چوب را بیاورد و این دفعه نوبت تیم مقابل است تا مراحل بازی را انجام دهد.
یکی از بازی هایی که در آن وسیله ای وجود ندارد و بین پسر ها بازی می شود هوستانا نام دارد. در این بازی 10 – 15 کودک جمع می شوند و با شمارش های معین اولین نفر بازی را انتخاب می کنند فرد انتخاب شده دست ها را روی زانو گذاشته و خم می شود و کودکان دیگر با پریدن از روی او می خوانند:
آی هوستانا هوستانا
کئچی گیردی بوستانا
ووردوم قیلچاسی سیندی
آپاردیلار حکیمه
حکیم ددی: نه ورجیمه!
کودکان صف کشیده از روی دوستشان می پرند و اگر یکی از کودکان نتواند بپرد به جای دوستش خم می شود و بازی ادامه پیدا می کند.
بازی هایی که تحرک دارد در روحیه و احوالات کودکان و نوجوانان تاثیرات مثبتی می گذارند و در عین سر گرم کننده بودن به آن ها انگیزه می دهند. در بعضی بازی ها نیز کودکان خصوصیات منفی را می شناسند تا از آن ها دوری کنند. بازی هایی که از سنین پایین به اصلاح صفات منفی کمک می کنند نقش بزرگی را در شکل گیری شخصیت کودکان دارند.
آزاد نبی اف می گوید بازی های مشهور در این حیث نوخودو کچل ، آی تاغی دیم دیم دوراز ، نووزو کچل ، بورانا دیمه ، بویونقازدیرما ، تورپاققازدی هستند.
و از جمله بازی های آئینی ، اعتقادی و مربوط به مراسم ها قودو قودو ، سو اوستوندن آتدانما ، اود اوستوندن آتدانما ، باجیا بیر قورتوم سو ور ، اود قالاما ، آتیمی قاری آپاردی ، جین توتدو ، ال گلدی ، آلدی قاچدی ، دامداباجا آپاردی ، شیر گلدی ، قورد یولو ، قورد دوستلوغو و غیره هستند.
در این بازی ها از حرکات ، ملودی و شعر های مختلف استفاده می شود. این بازی ها که غنی از عناصر سرگرم کننده هستند باعث شکوفا شدن استعداد های کودکان می شوند.
بازی های گؤزباغلیجا نیز در بین کودکان مرسوم هستند. از بازی هایی که به سحر ، داستان های ساختگی و احساسات مربوط هستند می توان قیزیل قولوم کیمده دی ، خان بابامین آدینی ده ، یایلیغی کیم آپاردی ، کول سانجاغیم کیم آچدی ، گؤزباغلیجا ، یللی هاردا اوتوردو ، جان قولوم هاردا گتدی و گزینه های بازی کردن آن ها شامل دولانا دولانا ، هایلانا هایلانا ، ایلنه ایلنه را نام برد. این بازی ها به تقویت حافظه کودکان و به آمادگی آن ها در شرایط دشوار کمک می کنند. همچنین آمادگی روانشناختی آن ها را تقویت می کنند.
از نمونه بازی های سخنی می توان تاپماجا ، یانیلتماجا ، اوجاشما ، آجیتما و غیره را نام برد. حرف هایی که در این بازی ها زده می شود خنده را بر لب همه می آورد. در اوجاتما و آجیتما حرف ها بین دو نفر رد و بدل می شود. در این بازی ها یکی از طرف های مقابل با گفتن قافیه ای طلب می کند تا طرف مقابل سخنی را با همان قافیه بیان بدارد. کودکی که آجیلانیب (جواب را گرفته است) باید با قافیه دیگری جواب طرف مقابل را بدهد. برای مثال: دنن دمیر – دمیر ، گئد سومویو گمیر.
یا مانند نمونه زیر:
قوجا قوجا قاریلار.
ننم یسین دریلر.
بارلی بارلی باغاتلار.
گئدیب باغدا کیم اوتلار؟
همه این بازی ها از کودکان طلب مهارت دارند و در آن ها احساس رقابت سالم را به وجود می آورند.
این را هم قید کنیم متخصص جوان خانم ملیکه محمد اف در کتاب خود با نام “بازی ها و اجرا های فرهنگی آذربایجان و آناتولی” بازی های بسیاری را نام برده و توضیح داده است. او از منابع مختلفی کتابی جامع را گرد آورده و منتشر کرده است ، خواندن و آموزش دادن این کتاب نقطه عطفی برای کودکان امروزی خواهد بود. این بازی ها که یادگار نیاکان ما و ارزش های سنتی و معنوی ما هستند در کودکان و نوجوانان نقش مهمی را در بهبود تفکر ، توسعه تخیل و شخصیت آن ها بازی می کنند.
همچنین باعث می شوند تا اوقات فراقت آن ها با ثمر باشد. باعث تاسف است که امروزه این بازی ها کم رنگ می شوند. بازی های مشهوری مانند گیزلن قاچ ، یئددی شوشه ، بئش داش ، اورتادا قالدی ، قاچدی توتدو ، گؤزباغلیجا ، خان وزیر ، ایپ اوستوندن هوپپانما ، اوجیک اوجیک که در دهه های 60 – 70 با هوس و شوق بسیاری آن ها را بازی می کردیم به کودکان معاصر آموزش داده نمی شود.
بازی های ملی جای خود را در ذهن جوانان به بازی های کامپیوتری و مجازی داده اند. این بازی ها به روان کودکان و تحولات فیزیکی آن ها ضربه های جدی وارد می کنند. بخاطر همین است که باید هر چه می توانیم بازی های سنتی را حفظ و به نسل های آینده منتقل کنیم.
منبع: گرد آوری و تالیف مقاله: وفا زاهدقیزی – منتشر شده در آژانس خبری مدرن – برگردان فارسی از حسین خیری – نشر دیجیتال : ائل اوبا
مطالب جالب
غذایی که باعث ایجاد باکتری در بدن نمی شود
انجیر خشک چه فوایدی دارد؟ انجیر خشک برای چه چیزهایی مفید است و چگونه باید مصرف شود؟
چه غذاهایی حاوی کراتین هستند؟