ویژگی های ترکی آذربایجانی – خصوصیات مورفولوژیک

از خصوصیات ترکی آذربایجان از نظر پسوندها چند نکته قابل ذکر است.

پسوندها

پسوند «اگن» و «آغان»

این پسوندها در ترکی آذربایجان کاربرد بسیار زیادی دارند. چند مثال:

گزه گن: سیار، کسی که زیاد به گردش می‌رود. این کلمه در ترکی ترکیه به معنی سیاره به کار می‌رود، مانند «گونشین چئوره سینده کی گزه گنلر» به معنی «سیارات دور خورشید».

گئده گن: رفتنی.

قاچاغان: آدمی که پا به فرار است.

قالاغان: ماندنی.

در ترکی ترکیه، پسوند «گن» بیشتر معمول است که در ترکی آذربایجان نیز وجود دارد، مانند:

چکینگن: گوشه‌گیر، محترز.

دویوشگن: جنگاور.

اونوتغان: فراموشکار.

اما برخلاف ترکی آذربایجان، در ترکی ترکیه پسوند «اگن» و «آغان» فقط در موارد معدودی مانند «اولاغان» (معمولی و عادی)، «پیشه‌گن» (زودپز)، و «گزه گن» (فوق‌الذکر) به کار می‌رود.

پسوند «چی» این پسوند علاوه بر موارد مشترک با ترکی ترکیه مانند «یازیچی» (نویسنده)، «آل وئرچی» (تاجر)، «اکینچی» (کشاورز)، «صولچی» (دست چپی)، «صاغچی» (دست راستی)، «مشروطه‌چی» (طرفدار مشروطه) و «جمهوریتچی» (طرفدار جمهوری) ، در ترکی آذربایجانی به معنی پسوند «لی» نیز به کار می‌رود؛ برای مثال، «کندچی» به معنی «کندلی» (دهقان) است.

پسوند اعداد ترتیبی

در ترکی آذربایجانی، پسوند اعداد ترتیبی ویژگی‌های خاصی دارد؛ مانند «بیریمجی» یا «اولیمجی» (نخستین). در مکالمات روزمره گاهی پسوندهایی مانند «بیریمنجی» نیز شنیده می‌شود که به زبان ادبی و مکتوب راه پیدا نکرده است.

پسوند ضمایر

در مکالمات روزمره، به جای «اونلار» (آنها) از «اولار» و به جای «چوخی» از «چوخیسی» استفاده می‌شود. در ترکی ترکیه، نمونه‌های مشابهی مانند «کیمیسی» به جای «کیمی» و «بیریسی» به جای «بیری» شنیده می‌شود.

در ضمایر اشاره

به جای «هانکی» و «هانکیسی» (کدام یک)، در آذربایجان از «هانسی» و «هانسی کی» استفاده می‌شود.

پسوند «کی»

در ترکی ترکیه، به جز موارد نادری مانند «دونکی» (متعلق به دیروز)، پسوند «کی» از قانون هم‌آهنگی مصوت‌ها پیروی نمی‌کند. از خصوصیات ترکی آذربایجان این است که این پسوند از این قانون پیروی می‌کند، مانند «سنین کی» (مال تو)، «قارشی کی» (روبرویی) که با تلفظ «یای ثقیل» بیان می‌شود، و «اونون کو» (مال او).

پسوند سؤال «می» و شرطی «سه»

در ترکی آذربایجان، پسوند سؤال «می» در سلسله‌مراتب پسوندها در درجه پایین‌تری قرار دارد. برای مثال، سؤال «آیا خواهی رفت؟» در ترکی ترکیه به صورت «گیده جک میسین؟» است، اما در ترکی آذربایجان به صورت «گنده جک سن می؟» بیان می‌شود. وضعیت برای پسوندهای شرطی «سه» و «ایسه» نیز متفاوت است.

پسوند مفعول صریح در ضمایر ملکی

این پسوند (ی و مشابهین آن) در برخی موارد حذف می‌شود. برای مثال، به جای «آتاسینی» (پدرش را) از «آتاسین»، به جای «آتامین ائوینی» (خانه پدرم را) از «آتامین ائوین»، و در شعر معروف صابر، به جای «قولاغیمی باغلارام» (گوشم را می‌بندم) از «قولاغیم باغلارام» استفاده شده است.

در تصریف اسامی

در مکالمات روزمره، پسوندهای «این» و «اون» به صورت «اون» شنیده می‌شود. به جای «ائوین» (خانه‌ات) «ائوون» و به جای «ائوینین» (خانه‌اش) «ائوینون» گفته می‌شود.

درباره «کیمی»

«کیمی» که معادل «گیبی» در ترکی ترکیه است، علاوه بر معنی «مانند»، در ترکی آذربایجان معنی «تا» و «الی» را نیز می‌دهد که این خاص ترکی آذربایجان است. برای مثال، «بونون کیمی» (مثل این) و «صاباحا کیمی» (تا فردا). برای بیان مفهوم «تا» و «الی»، کلمات دیگری نیز در ترکی آذربایجان به کار می‌رود، مانند «دک» در مثال «ایندیه دک» (تاکنون) و «تن» سپس «جن» در مثال «ایندیه جن» (تاکنون).

در تصریف افعال

الف) پسوندهای شخص اول و دوم مفرد زمان حال

این پسوندها در ترکی آذربایجان به صورت «ام» یا «آم» و «سن» یا «سان» هستند.

«آلیرام» (می‌گیرم) در ترکی ترکیه «آلییوروم» است.

«گلیرم» (می‌آیم) در ترکی ترکیه «گلییوروم» است.

«آلیرسان» (می‌گیری) در ترکی ترکیه «آلییورسون» است.

جمع

در شخص اول جمع، در زبان ادبی از «ایز» و گاهی از «ایک» و «ایق» استفاده می‌شود.

در شخص دوم جمع، از «سیز» و «سوز» استفاده می‌شود، مانند «گلیرسیز» (می‌آیید). صورت «گلیرسینیز» نیز در زبان ادبی و مکتوب آمده است.

در پسوند شخص سوم، گاهی «ر» حذف می‌شود، مانند «آلیر» (می‌گیرد) که گاهی به صورت «آلی» یا «آلیری» شنیده می‌شود.

ب) ساخت زمان حال

دو نوع ساخت زمان حال وجود دارد:

در نوع اول، در سوم شخص «ایر» یا «اور» می‌آید، مانند «گلیرم» (می‌آیم) و «گورورم» (می‌بینم). این پسوند در ترکی ترکیه «یور» است. صورت منفی آن «گلمیرم» (نمی‌آیم) و «قالمیرام» (نمی‌مانم) است.

در نوع دوم، پسوند «ار» و «آر» است، مانند «گله‌رم» (همواره می‌آیم) که در ترکی ترکیه «گلیریم» است. صورت منفی آن «گله‌رم» (دیگر نمی‌آیم) و «قالمارام» (دیگر نمی‌مانم) است.

ج) زمان آینده (مستقبل)

مستقبل اغلب با صورت گسترده آن بیان می‌شود، مانند «گله‌رم» (می‌آیم) که بیشتر از «گله‌جگم» استفاده می‌شود. هر دو در نوشتار و گفتار جایگاه خود را دارند.

در مورد زمان گذشته (ماضی)، «گلدینیز» (آمدید) در گفتار مردم به صورت «گلدیز» درمی‌آید.

گاهی در آذربایجان از ماضی برای بیان زمان حال استفاده می‌شود؛ برای مثال، «من گئتدیم» (من رفتم) در واقع به معنی «من گئدیرم» (من می‌روم) است.

مستقبل با «آجاق» و «أجگ» ساخته می‌شود، مانند «گله‌جگم» و «باخاجاغام» (نگاه خواهم کرد).

یکی از پسوندهای ساخت مستقبل، «آسی» و «اسی» است، مانند «قالاسی دگیل» (نخواهد ماند).

پسوند «ایپ» این پسوند کار پسوند «میش» را نیز انجام می‌دهد. برای مثال، «احمد گلیب آتامی گؤرمه‌ییب» معادل «احمد گلمیش آتامی گؤرمه‌میش» به معنی «احمد آمده و پدرم را ندیده است» است. این پسوند در آثار قدیمی به صورت «اوبن» یا «اوبان» نیز دیده می‌شود، مانند «یانوبان» به جای «یانیب» (سوخته است) و «باخوبان» به جای «باخیب» (دیده است).

پسوند «ان» به جای پسوند «دیک»، در آذربایجان از پسوند بسیار قدیمی «ان» استفاده می‌شود. برای مثال، به جای «گلدیکده» (به مجرد آمدن)، «گلنده» به کار می‌رود.

د) بیان تمنی یا آرزو

برای بیان تمنی، می‌گویند «گلم» (کاش بیایم).

صورت منفی شرطی صورت منفی شرطی با پسوند «مز» یا «ماز» ساخته می‌شود، مانند «آلمازسام» (اگر نگیرم) که اغلب به صورت «آلماسام» شنیده می‌شود. گاهی پسوند «ایسه» یا «سه» در گفتار مردم تکرار می‌شود، مانند «گندرسه‌م سه» (اگر بروم). این امر به این دلیل است که در ترتیب قرارگیری پسوندها، پسوند سؤال «می» و «ایسه» یا «سه» در انتهای کلمه قرار می‌گیرند. گاهی پسوند سؤال به کلی حذف می‌شود و آخرین هجا با کشیدگی تلفظ می‌شود تا معنی سؤال را برساند. به عنوان مثال، «گندرسن؟» به جای «گندر میسن؟» یا «گندرسن می؟» به کار می‌رود.

بخش سوم – خصوصیات لغوی

تفاوت‌های لغوی بین ترکی آذربایجان و ترکیه را می‌توان مانند تفاوت بین انگلیسی بریتانیایی و آمریکایی دانست. ترکی آذربایجان به دلیل تبادلات فرهنگی با زبان‌های دیگر، کلمات خاصی را پذیرفته است.

متأثر از فارسی

«آسان» که در ترکیه «قولای» است.

«شنبه» که در ترکیه «جومار تسی» است.

ویژگی‌های دیگر

«دارغا» (داروغه).

«نوکر».

«جدا» (نیزه).

«کوره کن» (داماد).

متأثر از جغتایی

استفاده از پسوند «راق» یا «راخ» برای صفت عالی، مانند «کیچیک راق» که در ترکیه «داها کوچوک» است.

تفاوت‌های دیگر در لغات

«ایمدی» یا «ایندی» (اکنون) در ترکی ترکیه «شیمدی» است.

«چول» (خارج از خانه) در ترکی ترکیه «باییر» است.

«صاباح» (فردا) در ترکی ترکیه «یارین» است.

«ساخلاماق» (نگهداشتن) در ترکی ترکیه در موردی «دور دور ماق» است.

«دوشمک» (پایین آمدن) در ترکی ترکیه «اینمک» است.

«دانیشماق» (حرف زدن) در ترکی ترکیه «قونوشماق» است.

«ایشلتمک» (استعمال کردن) در ترکی ترکیه «قوللانماق» است.

«قورتارماق» (به پایان رساندن یا تمام شدن) که در ترکیه برای معنای دوم «بی تمک» است.

«قاییتماق» (برگشتن) در ترکی ترکیه «دونمک» است.

«قاییرماق» (ساختن) در ترکی ترکیه «یاپماق» است.

«ئوزگه» (دیگری) در ترکی ترکیه «باشقا» است.

«نئچه» (چند) در ترکی ترکیه «قاچ» است.

«لاپ ئوزو» (خود خودش) در ترکی ترکیه «تام کندیسی» است.

«قیج» (پا) در ترکی ترکیه «باجاق» است.

کلماتی با اندکی دگرگونی

«یاغیش» (باران) در ترکی ترکیه «یاغمور» است.

«دونن» (دیروز) در ترکی ترکیه «دون» است.

«صوراق» (سراغ) در ترکی ترکیه «صوروشدورما» است.

تلفظ کلماتی مانند «مثلا» در آذربایجان به صورت «مثلن» و در ترکیه به صورت «صنما» است.

تحقیقات نشان داده که در زبان ادبی، فاصله بین این دو زبان بسیار کمتر از گفتار روزمره است. منابع واژگان جدید از خود مردم، آثار نویسندگان گذشته، و ساخت واژگان جدید بر اساس قواعد دستوری زبان است. در مواردی، این دو زبان از هم دور می‌شوند (مانند کلمه «ایستگاه» که در آذربایجان از ریشه «دوشمک» و در ترکیه از ریشه «دورماق» ساخته شده) و در موارد دیگری به هم نزدیک می‌شوند.

زبان ادبی و مکتوب آذربایجان، زبانی بسیار زیبا و غنی با ویژگی‌هایی است که آن را مشخص و ممتاز می‌سازد.

پایان.

از نوشته های مرحوم دکتر حمید نطقی