ایلک جملهسی رسول علیهالسلام آدی ایله باشلایان، سون جملهسی ده بو مقدس شخصین – حضرت محمد مصطفی صلیالله علیه و آله و سلمین آدی ایله قورتاران «کتاب دده قورقود» بویالاریندا اسلامی گؤروش و عنعنهلر آسانلیقلا سئچیلن اوست قاتدادیر.
آما بو گؤروش و عنعنهلرین سؤزوگئدن آبیدهده اونون یارانماغا باشلادیغی واختلاردا می، یوخسا سونرالار می یئر تاپماسی ایله باغلی سؤز-صحبتی چوخ اولموش و ایندینین اؤزونده ده دوام ائتمکدهدیر. بو دا چوخ اینجه بیر مطلبین فرقینه واریلماسی ایله باغلیدیر.
بللی اولدوغو اوزره، عمومیتله ائپوسون دا تام فورمالاشما قاتینا اوجالان هر بیر فولکلور اؤرنهگینین ده اساساً ایکی تاریخی واردیر:
بیرینجیسی اونون یارانماسی، یاییلماسی، جیلالانا-جیلالانا عرصهیه گلمهسی؛
ایکینجیسی ایسه یازییا کؤچورولمهسی. دئیهک کی، «کتاب دده قورقود» دا بو هر ایکی تاریخی زمانین آغوشوندا، اونلارین قوروشوغوندا پرورش تاپمیشدیر. هم ده اعتراف ائتمهلیییک کی، «کتاب دده قورقود»ون ایکینجی زمانی، یعنی یازییا آلینما واختی، اسلامین جوشغون ایدیولوژی سجیه آلدیغی چاغلاردیر.
ائپوسداکی بویالارین، آیری سؤزله «اوغوزنامه»لرین بیرینجی تاریخی زمانی – قوشولوب دوزولدوگو، یاییلما واختی ایسه چوخ اسکیدیر.
بو حالدا قطعی سؤز سؤیلهمک اولدوقجا موشکول مسئلهدیر؛ حتی اسلام دینینین تورک ائللرینی بوتؤولۆکله احاطه ائتمهسی ساریدان بیانات وئرمک ده مؤشکولدور. بو هله او واختدیر کی، «کتاب دده قورقود»داکی بوی-داستانلارین یارادیلماسیندا شانسی بیلینن قورقود، اسلامی مۆهرلۆ «پیر»، «اولیا»، «دده» یوخ، داها چوخ قام-شامان عنعنهلرین ایله سیخ باغلی اولان «آتا» آیامالی کیشیدیر.
یادیمیزا سالاق کی، «آتا»نین «پیر»، «اولیا»، «دده» ایله توتوشدورمادا قدیملیگی، الله تعالانین ایلک انسان اولاراق خلق ائتدیگی آدم پیغمبرین آدیندا دا یاشاماقدادیر. بئله کی، ایندینین اؤزونده ده آذربایجاندا آدم پیغمبره چوخ واخت همچنین «آدم آتا» دا دئییرلر.
قورقود کیشینین ایلکین اولاراق «پیر»، «اولیا»، «دده»، یوخسا «آتا» اولماسینی ثبوت ائتمک اوچون داغا-داشا دوشمهیه، دریدن-قابیقدان چیخیب سیرا-سیرا قایناقلارا مراجعت ائتمهیه ائله بیر احتیاج یوخدور. بونون اوچون آبیدهنین «مقدمه»سیندهکی ایلک جملهنی یازییا گتیریب بوراداکی بعضی مطلبلری اورتالیغا چیخارمانین اؤزو بس ائیلر. همین ایلک جمله بئلهدیر: «رسول علیهالسلام زمانینا یاخین بایات بویوندان قورقود آتا دئدیلر بیر ار قوپدو…».
نئچه-نئچه عالم آراشدیریجی نسلی بو جملهنین اؤزونده گیزلتدیگی سیر اوستونده باش سیندیرماقدادیر. بیر سیرا نفوذلو عالمین فیکرینه گؤره، بوراداکی زمان رسول علیهالسلامدان اؤنله، یئنه ده ائله بو فیکیردهکیلردن آز نفوذلو اولمایانلارین قناعتینجه حضرتدن سونرایا عائیددیر. ایش بوراسیندادیر کی، بو ملاحظهلرین هر ایکیسینین تصدیقی و انکاری ایله باغلی ائله آبیدهنین اؤزونده گوجلو آرگومنتلر واردیر.
«یاخین» سؤزو لاپ ائله چاغداش آذربایجان دیلینده ده، اساساً اؤنو، قاباغی، ایرهلینی بیلدیرمک مقاملاریندا ایشلهنیر.
مثال اوچون: «سحره یاخین»، «گوناورتیایا یاخین»، «آخشاما یاخین» دئیهنده بوراداکی زمانین سؤزسوز سحردن، گوناورتادان، آخشامدان اؤنله، قاباقلا باغلی اولماسی باشا دوشولور.
دئملی، «یاخین» سؤزونه سؤیکنمکله قورقود آتانین محمد پیغمبردن اول بایات بویوندان چیخماسی قناعتیندهییک. بو هم ده هله او واختلار دایرا کی اسلام هئچ عرب اؤلکهلرینده ده مجراسینی گرگینجه گئنیشلندیرمهمی شدیر.
بئله اولدوقدا، اسلامین تورک ائللرینه گلیب چیخماسیندان و قورقود آتانین مسلمان اولماسیندان سؤز گئده بیلمز.
قاییداق «رسول علیهالسلام زمانی» حاقینداکی ایکینجیلرین فکرینه. بونلار قورقود آتانین محمد پیغمبردن سونرا یاشاماسینی سؤیلهییرلر و بونلارین دئدیکلرینده ده حقیقت واردیر.
چونکی یئنه ده ائله آبیدهنین اؤزونده اوغوز قهرمانلاریندان اولان بؤکدوز آمانین واریبان پیغمبرین اؤزونو گؤروب گلیب اوغوزدا یورد سالماسیندان دانیشیلیر. قورقود آتا کربلا چؤلونده پیغمبرین شهید اولموش نوهلریندن سؤز آچیر.
قایناقلاردا قورقود آتانین محمد پیغمبرین یاخین دوستو، اوندان درس آلان و اوچ یوز ایل اوندان سونرایا قدر یاشایان صحابه اولماسی خبری واردیر. فواد کؤپرولونون فیکرینه گؤره، قورقود آتا محمد پیغمبردن سونرا میلادی ۶۳۲-۶۳۴-جی ایللرده عربستانا گلمیش و بورادا اسلام دینینی قبول ائتمیشدیر.
اگر بو دئییلنلری حقیقت کیمی قبول ائتسک، اوندا بیر گیزلی سوالا دا آچار تاپمیش اولوروق. دئملی، قورقود آتا ائله اصلینده حضرت اکرم ایله بیر دؤورده یاشامیشدیر. شامان-اوزان قورقود آتا اسلام دینینی قبول ائتدیکدن سونرا آرتیق شامان-اوزان یوخ، درویش-اوزان اولاراق فعالیتینی دوام ائتدیریر.
ائله بو واختدان دا سؤزوگئدن کیشی «قورقود آتا» یوخ، «غیبدن دورلو خبر سؤیلهین»، «پیر»، «اولیا» اوجالیغینا قووزانیلان دده قورقود اولور. بونا گؤره ده، طبیعی اولاراق اونون «آتا» آیاماسی یاواش-یاواش اونودولور و بونون یئرینی «دده» توتور.
اسلام دینینین کوتلوی شکیلده قبولو قاراخانیلرین (۸۴۰-۱۲۱۲) آدی ایله باغلیدیر.
آما تورکلرده آیری-آیری شخصلرین و طایفالارین اسلام دینینی قبول ائتمهلری تاریخی مقدس پیغمبریمیزین ساغلیغی واختیندادیر. قایناقلاردان اؤیرنیریک کی حضرت محمد پیغمبرین اسلام دینینی قبول ائتمیش آیریجا تورک اوردوسو واریمیش.
طبرینین وئردیگی خبره گؤره، محمد پیغمبرین مشهور خندق ساواشیندا (۶۲۷-جی ایل) تورکلر ده اشتراک ائتمیشلر؛ ائله پیغمبرین اؤزۆ ده بو واخت بیر تورک چادیریندا اوتورموشدور.
اسلام دینینی قبول ائدهنه قدر تورکلرده شامانچیلیق ایله یاناشی بتپرستلیک، مجوسیلیک، زردشتیلیک، مانیلیک و مسیحیلیک ده اولموشدور. «کتاب دده قورقود»دا چوخ نادر حاللاردا «یاغی» و «دشمن» سؤزلرینه توش گلیریک؛ بورادا داها چوخ «عاصی» و «کافر» دئییملری ایشلنیر. «عاصی» اطاعت ائتمهیهن، «کافر» ایسه مسلمان اولمایانلارا دئییلیر.
مسلمان اوغوزلار وورو شدوقلاری کافر اوغوزلارین مسیحی لیگه مخصوص کلیسهلرینی اوچوروب یئرینه مسجد تیکیرلر. آبیدهده بتپرستلرین ده نشانهلری واردیر. قازان خانین کافرلره مراجعتله دئدیکلرینده بونو گؤرۆرۆک:
بکیل اوغلو آمانین بویوندا، آلپ آمان کافرله قارشیلاشیر و اوجالاردان اوجا تانرییا مدد دیلهییر.
کافر آیدیر: «اوغلان، آلیندیغینجا تانرینا می یالواریرسان؟ سنین بیر تانرین وارسا، منیم یئتمیش ایکی بتخانام وار». اوغلان آیدیر: «یا عاصی ملعون، سن پوتلاریتا یالواریرسان، من عالملری یوخدان وار ائدن اللها سیغیندیم!»
بورادا عاصی ملعونون دا دئدیگی بیر تانری مسئلهسی عموم تورک اینامیندا باشليجا سجیه داشیگیر بئله کی، تورکلرده اینام اعتقاد مسئلهسینه حصر اولونموش بوتون قایناقلاردا بئله بیر دگیشیلمز فکر عمومیلشیر. تورکلر هر واخت یالنیز تک واحد الله اینامی ایله یاشامیش، دانیشیق، دعا، القیش و آندلاریندا «بیر اولان الله»، «اوجا تانری»، «اولو تانری» سؤیلهمیش و الله تعالینی همیشه گؤیده، سمادا، یوکسکلیکده بیلمیشدیر.
ائله ایندینین اؤزونده ده دعا زمانی یاخود اللهدان بیر التماس دیلهینده اللری یوخاری قالدیریب اوز توتما دئدیگیمیز همین اسکی چاغلاردان واختیمیزا گلیب چاتمیشدیر.
ائله عربلر – اسلامی قوهلر تورک ائللرینه گلدیکده تورکلر اونلارین دا یالنیز گؤیون یئرین یارادیجیسی بیر اولان اللها ایناندیقلارینی گؤرموش، دویموش و بو سببدن چوخ یئرده اعتراضسیز اسلام دینینی قبول ائتمیشلر.
«کتاب دده قورقود»داکی اوغوزلار – تورکلر بیر اولان اللهی بوتون ایشلرین رواج وئرنی بیلمیش، هر عملین اونون اذنی ایله یئرینه یئتدیگینه اینانمیشلار. اوغوزلار بیر ایشه باشلایاندا دانیشیقلاریندا، دعا القیشلاریندا، حتی قارغیشلاریندا بئله اؤزلرینین بیلدیگی تک آللاها مراجعت یولونو اساس سئچمیشلر :
«الله الله دئمهگینجه ایشلر اؤنمز»، «قادر تانری وئرمهگینجه ار باییمایاز – وارلانماز»، «اجل وعده وئرمهگینجه کیمسه اؤلمز»، «اللهین عنایتی، ارلرین همتی»، «تکبرلوک ایلهینی تانری سومز»، «حاق یاندیران چیراغین یانا دورسون»، قادر تانری سنی نامرده محتاج ائلمهسین»، «اوجا تانری دوست اولوب مدد وئرسین»، «الله وئرن اومودون اوزولمهسین»، «الله تعالی سنه بیر اوغول وئرسین»، «آدینی من وئردیم، یاشینی الله وئرسین»، «یول آزسام اوموم الله»، «قادر سنین آلنینا قادا یازسین»، «الله تعالی منی قارغاییبدیر»، «قادر تانری آغ النینا قادا یازسین»، «دادلی جاندان آییرسین قادر سنی» و سایر.
بللی اولدوغو اوزره «کتاب دده قورقود» عشق محبت رومانی، یعنی محبت داستانی یوخ، داها چوخ دؤیوش – ووروش صحنهلرینی عکس ائتدیرن قهرمانلیق ائپوسودور.
بو دا حقیقتدیر کی، آرخادا دئدیگیمیز تک اوغوز سرحدلرینده یاخود دا آز قالا اونلارلا بیر اراضیده یاشایان و همیشه هر یئرده «کافر»، «عاصی» آدلاندیریلانلارلا جنگ ائپوسون عمومی سوژتینده آپاریجیلیق تشکیل ائدیر. بئله کی، ائپوسداکی اون ایکی بویون سگیزینده اوغوز بیگلرینین، شانلی آلپلارین اوزلشدیکلری، جنگ جدالا چیخدیقلاری کیمسه لر ائله بو «کافر»لر، «عاصی»لردیر. بو سگیز بویون سگیزینده ده اوغوزلار بیر اولان تانرینین حمایهسینه سیغینماقلا، اوندان یاردیم دیلمکله سؤزو گئدنلره اوستون گلیرلر.
«کتاب دده قورقود»دا بیر اولان اللها «اوستوموزده الله»، «قادر»، «حاق تانری»، «یارادان قادر تانری»، «یارادان الله اوجالاردان اوجا»، «یوخدان وار ائدن الله»، «پادشاهلار پادشاهی»، «عزیز»، «جبار»، «ستار»، «احد»، «صمد»، «اولو»، «جومردلر جومردی» و باشقا آدلارلا مراجعت اولونور.
اوغوزلارین بیر اولان اللهی تدریجاً اسلامی استقامتده ده قاورامالاری آبیدهده دلی دومرولون، بکيل اوغلو آمرانین دیلیندن سؤیلنیلمیش، از قالا اوست اوسته دوشن پوئتیک اورنکلرده، ائلهجه ده قازلیق قوجا اوغلو یئینگین دئدیکلرینده بئله تصویر اولونموشدور:
اوجالاردان اوجاسان اوجا تانریم کیمسه بیلمز نئجهسن گؤکلو تانریم سن آنادان دوغمادین سن آتادان اولمادین کیمسه رزقین یئمهدین کیمسه یه گوج ائتمهدین قامو یئرده احدسن الله صمدسن … اولولوغا حدین یوخ سنین بویون قدین یوخ. یا جسم ایله جدین یوخ ووردوغون اولوتمایان اولو تانری باسدیغین بلیرتمهین بللی تانری گؤتوردویون گؤیه یئتیرن گؤرکلو تانری قاقدیغین قهر ائدن قهار تانری
اولو اللهین «کتاب دده قورقود»داکی آدلارینین دئمک اولار کی اکثریتی اسلامین مقدس کتابی، ائله آبیدهده ده یازیلیب-دوزولوب گؤیدن ائندی «تانری علمی» آدلاندیریلان، وحی یولو ایله محمد پیغمبر علیهالسلاما یئتیشن، عثمان بن عفان طرفیندن کتاب حالینا سالینمیش قرآن کریمدن گؤتورولموشدور. دئیک کی بؤیوک قورقود شناس اورخان شایق گؤکیایین دا دقتیندن یایینمامیشدیر.
او، «دده قورقود داستانیندا اسلامی عنصرلر» (تورک دیلی آراشدیرمالاری ایللیگی مجلهسی، آنکارا ۱۹۷۱) آدلی چوخ دیرلی یازیسیندا بو حاقدا آیریجا معلومات وئرمیشدیر. همین یازییا مراجعت یولو ایله مطلبی بیر قدر ده گئنیش اولاراق آچیقلاماغی یارارلی بیلیرم.
«کتاب دده قورقود»و اوخودوقجا بورادا اللهین «قادر» آدینین داها تئز-تئز دئییلدیگی مشاهده اولونور: «اولو تانریدان حاجت دیلهدی»، «یا قادر الله بیرلیگین وارلیغین حقی چون»، «قادر قورسا یاپام چیخام»، «قادر قورسا باشین کسم»، «قادر تانری یول وئرمیش» و سایر.
آبیدهده اللهین قدرت و قوت صاحبی معناسیندا اولان «قادر» آدینا قرآن کریمده بئله توش اولوروق: «الله معجزه ائتمهیه قادردیر» (الانعام سورهسی، آیه ۳۷). مگر اؤلدوکدن سونرا بیر داها دیریلهجکلرینی انکار ائدنلر گؤیلری و یئری یوخدان خلق ائدن اللهین اونلاری یاراتماغا قادر اولدوغونو گؤرمورلرمی؟» (الاسرا سورهسی، آیه ۹۹) ،
«مگر گؤیلری و یئرلری یارادان بیر داها اونلار کیمیسینی یاراتماغا قادر دئیلمی؟!» (یاسین سورهسی، آیه ۸۱) ، «او اؤلولری دیریتمهیه قادر دئیلمی؟» (القیامت سورهسی، آیه ۴۰) ، «حقیقتاً الله انسانی اؤلندن سونرا یئنیدن دیریلتنیه قادردیر» (الطارق سورهسی، آیه ۸) و سایر. اللهین «جبار» (مطلق غالب)، «ستار» (عیبلری اؤرتن، عیبلری گیزلدن) آدلاری ایله آبیدهده بو شکیلده تقدیم اولونور.
دائم دوران جبار تانری باقی قالان ستار تانری بوراداکی «جبارا» بیز قرآنین «الحشر» سورهسینین ۲۳- جو آیهسینده توش اولوروق. بو سؤزو گئدن آیهده اللهین عزیز آدی دا خاطرلانیر.
تأسفلر اولسون کی، ضیا بنیاداف و و. ممدعلییفین ترجمهلرینده نشر اولونموش «قرآن»دا دا، ن. قاسماوغلونون قرآنین آذربایجان دیلینه آچیقلاماسیندا دا همین سورهنین همین آیهسیندهکی «عزیز»، «جبار» ندنسه خصوصی آد تک یوخدور.
مراجعت ائتدیگیمیز قرآنین تورکجه ترجمهسینده «عزیز»، «جبار» آدلاری بئله تقدیم اولونموشدور: «او ائله الله کی اوندان باشقا الله یوخدور… مقدسدیر، سالاماتا چاتدیراندیر، امنیت وئرندیر، گؤروب گؤتورندیر، عزیزدیر، جباردیر…» («الحشر» سورهسی، آیه ۲۳).
بوتون وارلیغین مطلق حاکمی و صاحبی آنلامیندا اولان اللهین «کتاب دده قورقود»داکی «قهار» آدی دا قرآندان گؤتورولموشدور (ابراهیم سورهسی آیه ۴۸، یوسف سورهسی آیه ۳۹). آبیدهنین «قانلی قوجا اوغلو قانتورالی» بویوندا، قانتورالی سئلجان خاتونو یالنیز بیر شرط ایله آلیب آپارا بیلر کی، قوغان اصلانا، قارا بوغا و قارا بوغرایا اوستون گله بیلسین.
او قوغان اصلانلا الی یالین ووروشمالی اولدو. اودور کی اومیدینی اللها باغلایان بو ایگید بئله دئییر: «سانا سیغیندیم جومردلر جومردی غنی تانری مدد». بوراداکی «غنی» اللهین هر ایشدن خبردار اولماسینی بیلدیرن آدیدیر کی، قرآن کریمین چوخ سورهلرینده («البقره» سورهسی آیه ۲۷۶، ۲۶۳؛ «آل عمران» سورهسی آیه ۶۳ ؛ «العنکبوت» سورهسی آیه ۶؛ «لقمان» سورهسی آیه ۱۲، ۱۶ ؛ «الممتحنه» سورهسی آیه ۶ و سایر) محض ائله بو آددامن دا سؤز گئدیر. آبیدهدهکی اللها مخصوص «احد»، «صمد» آدلاری دا قرآنداندیر و بو بارهده ایرلیده دانیشاجاییق.
«کتاب دده قورقود»داکی پوئتیک اورنکلرین بیرینده بئله مصراع واردیر: «هجاسیلا دوز اوخونسا یاسین گؤرکلو». بورادا بیر-ایکی مسئلهنی وورغولاماق ایستهایریک. بیرینجیسی، قرآنین غلط، یالنیش اوخونماسی باغیشلانماز گناهلار سیراسیندا ساییلیر. دئملی اوغوزلولار بوندان خبردار اولدوقلاری اوچون همین شرطی بیر طلب اولاراق «هجاسیلا دوز اوخونسا» شکلی ایله اوزه چکیرلر.
ایکینجیسی، نئجه اولور کی قرآنین یوز اون دؤرد سورهسیندن اساسا اوتوز آلتینجی «یاسین» سورهسی خصوصی اولاراق قاباردیلیر؟ بو یؤنو قدرینجه آنلاماق اوچون پیغمبره عاید ائدیلن بعضی حدیثلری قایناقلارا مراجعت یولو ایله خاطرلاتماق یقین کی بیزی اوزون-اوزادی دانیشیقدان قورتاریر.
اما اولجه گلین طریقتیندن آسیلی اولمایاراق بوتون دنیا مسلمانلاری اوچون بیر اولان اللهدان سونرا ان مقدس شخصیتدن، آبیدهنین مقدمهسینده «تانری دوستو»، «دین سروری» آدلاندیریلان حضرت محمد مصطفی سلامالله علیه و آلهین «کتاب دده قورقود»داکی موقعینی گؤزدن کئچیرک.
بللی اولدوغو اوزره الله تعالی بوتون پیغمبرلره اونلارین اؤز آدلاری ایله خطاب ائتدیگی حالدا، اسلام دینینی یئر اوزونده یارادان اولاراق گؤندردیگی حضرت محمد مصطفیا «حبیبیم»، «سئوگیلیم» دئیه مراجعت ائتمیشدیر.
یئنه قرآن کریمده پیغمبرله باغلی الله تعالی بویورموشدور کی: «سنی عالملره رحمت اولاراق گؤندردیک. سن تکجه انسانلار دئییل، عینی زماندا جنلره ده پیغمبر گؤندریلمیسن. بوتون عالملر اهلی، از جملهدن گؤیدهکی ملکلر، یئردهکی انسانلار و جنلر سنین وجودون ایله شرفه نائل اولورلار. سنین سایهنده گناهکارلارا محلت وئریلمیش، حتی سنی انکار ائدنلرین بئله جزاسی قیامته قدر تأخیره سالینمیشدیر.
مؤمنلر ایسه سنه ایمان گتیرمک ایله دنیادا بؤیوک ثواب قازانیب، آخرتده یوکسک درجهلره، ابدی سعادته نائل اولاجاقلار» (الانبیا سورهسی آیه ۱۰۷).
ائله «کتاب دده قورقود»داکی اوغوز ائللری ده اسلامی قبول ائدیب رسول علیهالسلاما ایمان گتیردیگی اوچوندور کی، بوتون عمللرینده اللهدان سونرا محض بو مقدس شخصه اینانیرلار.
آبیدهنین اون ایکی بویوندان اون بیرینین سونوندا دعالار: «گناهینیزی آدی گؤرکلو محمد مصطفی اؤزو سویونا باغیشلاسین»، «گناهلارینیزی قادر تانری آدی گؤرکلو محمده باغیشلاسین»، «گناهلارینیزی محمد مصطفیا باغیشلاسین»
«گناهلارینیزی محمد مصطفی حرمتینه باغیشلاسین» ایله بیتیر. بوندان ساوایی اوغوز بیگلری کافرلرله ووروش مقاملاریندا دا دؤیوشه آتیلمازدان اؤنجه اسلامی آیینلر اجرا ائدیر، پیغمبری خاطرلاییرلار. «بامسی بئیرک» بویوندا کافرلرین الیندن خلاص اولان بئیرک یوردا قاییدینجا بیلدیریر کی، اسیرلیکده قالمیش یولداشلارینی قورتارماغا گئدیر.
بیگلر هامیسی بئیرکه قوشولورلار. بویدا دئییلیر: «قالین اوغوز بیگلری آتلاندیلار، بایبورد حصارینا چاپار یئتدیلر. کافرلر دخی بونلاری قارشیلادیلار. قالان اوغوز بیگلری آری سودان آبدست آلدیلار، آغ آلینلارینی یئره قویدولار، ایکی رکعت نماز قیلدیلار، آدی گؤرکلو محمدی یادا گتیردیلر».
بو اورنکدهکی سؤزو گئدن نمازدان ایرلیده دانیشاجاییق.
آبیدهنین ایکینجی بویوندا ایسه محض یئنه ده ائله بئله بیر مقامدا، یعنی ووروش آنیندا «آدی گؤرکلو محمده صلوات گتیردیلر» دئییلیر. «صلوات» ایسه اللها پیغمبر اوچون مراجعت اولونان دعالار سیراسیندادیر.
دئیک کی «صلوات» ایله یاناشی عمومیتله بویلارین سونلارینداکی دعالاردا «آمین» ده تئز-تئز تکرار اولونور. بو دا «یا الله آرزولارین یئرینه یئتمهسینه اؤزون کمک اول» آنلامیندادیر.
ائله «کتاب دده قورقود»داکی «اسم اعظم» دعاسی دا بیرباشا اوجا تانرییا سیغینما، اوندان حاجت دیلمه، مرحمت اومما ایله باغلیدیر. بیر آز دا مسئلهنی دقیقلشدیرسک بیلمهلیگیک کی اسم اعظم اللهین گیزلی آدلارینداندیر.
«بامسی بئیرک» بویوندا ائلچیلیگه گلمیش دده قورقودا قیزین قارداشی دلی قارچار عملی آزمیش، فعلی دؤنموش، قادر الله آغ آلنینا قادا یازمیش ساییلیر و قیلینجینی الینه آلیب اونون اوستونه شیغیییر. یئرین دارلیغی دده قورقودو چتینلیگه سالیر.
اودور کی او اللها سیغینیب اسم اعظم دعاسی اوخویور و «دلی قیرجار، چالارسان الین قوروسون» دئییر. بو دعانین تأثیریندن دوغان نتیجه بئله یازیلیر: «حاق تانرینین بویوردوغو ایله دلی قارچارین الی یوخاریدا آسیلی قالیر. زیرا دده قورقود ولایت ایسی ایدی، دیلگی قبول اولدو».
اوغوز ائللرینده کافرلرله ووروش چوخ واخت ائله دوغرودان-دوغرویا اسلام دینی و بو دینین سروری محمد پیغمبر اوغروندادیر.
«بکیل اوغلو آمران» داستانیندا بکیلین آتدان ییخیلیب آیاغینی سیندیردیغینی ائشیدن کافرلر اونون اوستونه هجوما حاضر لا شیرلار بکیر اوغلو آمراها دئییر کی گئدیب بایاندیر خاندان قازان بیگدن کومک ایسته سین آمراه ایسه جواب اولاراق بیلدیریر کی کومگه هئچ بیر احتیاج يوخدور.
آلا گوزلو اوچ یوز پیگیدین مانا وئرگيل يولداشليغا دین محمد یولوندا دو روشگیم سنین اوچون یا خود آبیده نین اون بیرینجی بؤیوندا اسیر دوشموش قازانی کافرلر اوزلرینه طرف چکیب اوغوزا قارشی قویماق ایستییرلر قازان خان ایسه بو تکلیفدن امتنا ائدیر
و اؤزونو محمدین دینی عشقینه قیلینج ووران آدلاندیریر دئملی اسلام دینی یولوندا ووروشان قازان سوزسوز کافرلرین طرفینه کئچه بیلمز کتاب دده قورقود دا پیغمبرین آدی حتی عالم لرین یارادیجیسی اولان الله بن آدی ایله قوشا چکیلیر و هر بیر ایشین محض اونلارین راضی لیغی ایله باشا گلجگینه اینانیرلار یئنه ده ائله دده قورقود ائلچیلیگه گئدنده
یا خود قانتورالی سئلجانی حلال ليغا آلماق ایستینده اونلارین هر ،ایکیسنده سوزسوز کی آیریلیقدا نه اوچون گلملرینین سببی سوروشولور اونلاردا مقصد لرینی بیلدیریر و بونو «الله ین بویروغو، پیغمبرین قولو ایله ائتدیکلرینی سؤیلگیرلر.
حضرت محمد (ص) حاقیندا بو اؤتری قید لردن سونرا قاییدیریق «یاس» ایله باغلی مطلبه پیغمبر بویور موشدور کی قرآن دا بیر سوره واردیر و او الله این درگاه پندا چوخ یوکسک دیرلندیریلمکده دیر همین سوره نی او خویان کیمسه ده همیشه شرافتلی ساییلیر بو «یاس» سوره سیدیر یئنه ده ائله حضرت بویور موشدور کی هر شیئین بیر قلبی واردیر قرآنین دا قلبی «یاس» دیر تک بیر «یاس» سوره سینی اوخویان هر بیر شخص اوچون الله اون دفعه بوتون قرآنی او خوماق ثوابی یازیر
بیر حدیث ده ده دئییلیر او شخص کی جمعه گونو آتا آناسینین قبرلرینی زیارت ائدیب اونلار اوچون یاس اوخویارسا بو مقامدا یاسین هر حرفی هجالا مایا گؤره یاس» سوره سینده اوچ مین حرف واردیر مین حرف ساییندا ثواب گتیرر اورخان شایق خاطرلانان یازی.
بیز آرخادا و صفینده قازلیق قوجا اوغلو یئنگین دیلیندن الله بن وصفينه عايد بیر پوئتیک پارچاسینی اورنک گتیر میشد یک مسئله بوراسیندا دیرکی همین شعر بؤتؤولو کله قرآنین ۱۱۲ – جی الاخلاص سوره سیندگی دورد آیه نین دوردوندن ده فاید الانماقلا قوشولوب – دوز ولموشدور.
مثال لاری تو تو شد و ر اراق قرآنین سوزو گندن سوره سینین بیرینجی و ایکینجی آیه سی بئله دير: قل هو الله احد؛ الله صمد» (ترجمه سی او الله بیردیر؛ هیچ بیر شریکی یوخدور). الله هیچ کسه هیچ نیه محتاج دئییلدیر.
او ازلی و ابدی دیر. «کتاب – دده قورقود» دا دا بو عینا بئله دیر: قامو یئرده احدسن الله صمد سن! سوره نین سونراکی ایکی آیه سی بئله دير لم يلد و لم یولد و لم يكن له كفواً احد ترجمه سی او نه دوغموش و نه دوغولموشدور.
اونون هیچ بیر تایی برابری بنزری یوخدور) بوی داکی شعرین آیری – آیری مصراع لاریندا بو فکیر بئله سپلنمیشدیر سن آنادان دوغمادین سن آتادان اولمادین کیمسه بیلمز نئجه سن. سنین بؤیون قدین یوخ یا جسم ایله جدین یوخ».
سالور قازانین ائوی یا غما لاندیغی بوی دا کافرلر قازانین اسیر آپاردیقلاری خانمی ایله – بؤیو اوزون بورلا خاتون لا سيغراق سورمک ایستییرلر آما قیرخ بیگ قیزلاری آراسیندا اونو تانییا بیلمیرلر ایشی بئله گؤرن کافرلر قرارا گلیرلر «قازان اوغلو اوغوز و حبس دن چیخارین بوغازیندان اورغانلا آسین ایکی دالیندان چنگله سانجین قییما قییما آغ آتیندن کسین قارا قؤوورما ائدیب قیرخ بیگ قیزینا ایلتین هر کیم يئدى او دئییل هر کیم یئمدی از قازان خاتونودور چکین دوشگیمیزه گتیرلیم سيغراق سورليم».
کافرلرین بو پیس نیت لری ایله باغلی آنانین اوغلونا: «سنین آتیندن یئیه گیم می؟ یوخسا ساسی دینلی کافرین دوشگینه گیرییم می؟ آغان قازانین ناموسونو سیندیراییم می؟
(مراجعت ینه جواب اولاراق اوغول یعنی او روز دئییرکی «آنا حاقی.
تانری حاقی دئییلمسیدی قالخیبانی یئریمدن دورایدیم یا خانلا بوغازیندان تو تایدیم. قابا اؤنجه آلتیما سالایدیم آغ اوزونو قارا یئره تپیدیم آغزینا بورنوندان قان شور لا دایدیم جان دادیسین سنه گؤستریدیم و سونرا یئنه ده اوروز آناسینا تا پشیریر کی او قووورمادان باشقالاریندان دا چوخ یئسین تکی کافرلر اونو تانیگیب قازانین آتاسینین ناموسونو لکه لمسينلر.
اورنکدکی معنوی مقاملاری تحلیل ائتمک نیت ینده دئییلیک و بونا امکانیمیز دا یوخدور بورادا بیزی ماراقلاندیران داها چوخ آتا حاقی تانری حاقی دئییمیدیر بو دئییمین اوزونده داشیدیغی معنا قیداسینی قرآندان آلمیشدیر بئله کی قرآن کریم ده الله آنا ایله آتانی اوزونه برابر توتور و مصلحت بیلیر کی اونا شوکر ائدن عینی سویه ده آنا – آتایا دا شکر ائتملیدیر بیزیم بو آچیقلاما میز لقمان سوره سینین ۱۴- جو آیه سینده اولد وقجا عبرت آمیز شکیلده دیر
بیز انسانا آتا – آناسینا یا خشیلیق ائتمیی والدین ینه یاخشی با خماغی اونلارلا گوزل داورانماغی توصیه ائتدیک آناسی اونو بطن ینده چوخ ضعیف بیر حالدا داشی میشدیر اوشاغین سوددن کسیلمسی ایسه ایکی ایل عرضینده اولور بیز انسانلارا بوبروروق منه» و آتا آنانا شکر ائت آخر دونوش منده دیر یئنه ده ائله همین سوره نین نوبتی ۱۵ – جی آیه سینده دئییلیر …
دنیا ایشلرینده اونلارلا (آتا آنا ایله – ب.ع. گوزل کئچین اونلارا اطاعت ائت. کتاب دده قورقود دا موسا پیغمبرین ده آدی واردیر او آبیده نین ایکینجی بؤیونداکی بیر شعرده بئله خاطر لانیر موسایا کلیمین عصاصی آغاج» بو آدداکی اوغوز لارا بللی اولان ،کلیم» داها بؤتؤو حالدا دئییلسه «کلیم الله» موسا پیغمبرین لقب یدیر
و معناسی الله ایله دانیشان دئمکدیر عرب و فارس سؤزلری لغتی»، ب. آذرب ای آ نشریاتی، ۱۹۶۷. قرآنين النسا سوره سینده موسی پیغمبرین کلیم الله »لیغی حاقیندا آیریجا آیه واردیر بو سوره نین ۱۶۳ – جو آیه سینده نوحا ،ابراهیمه اسماعیله اسحاقا، يعقوبا و اونون اولاد لارینا عیسایا ،اتوبا یونوسا ،هارونا سلیمانا الله تعالی نین وحی گوندر دیگیندن سؤز آچیلیر
و بوندان سونراکی ۱۶۴ – جو آیه ده ایسه بئله دئییلیر « . . الله موسی ایله سؤزله آرادا) هئچ بیر واسطه اولمادان دانیشدی دئملی قرآن داکی بو آیه ده کتاب دده قورقود بویلاریندان تانیدیلانلارا بللی اولدوغو اوچون موسی پیغمبری آبیده ده «کلیم الله» لقبی ایله تقدیم ائتمیشدیر.
اورنکده موسی پیغمبرین عصاسیندان دا سوز گئتدیگینین شاهدی اولدوق بو «عصا» ایله باغلی قرآنین الاعراف سوره سینده آیریجا خبر واردیر بورادا دئییلیر کی الله فرعون و اونون اعیانلارینی حق يؤلونا دعوت ائتمک اوچون موسینی پیغمبر اولاراق گوندریر (الاعراف سوره سی آیه ۱۰۳).
فرعون ایسه موسینین پیغمبر لیگینه اینانماییب دئییر:
«اگر معجره ایله گلمیسن سه و دوغرو دانیشانلار دانسانسا اونو گتیر گؤستر» (الاعراف، آیه ۱۰۶). فرعون بونو دئین کیمی موسی عصاسینی یئره آتدی و او در حال هامینین گؤزونه آشکار گورونن اژدها اولدو (الاعراف آیه ۱۰۷).
فرعون و اونون طایفا سینداکی اعیان لار بو معجزه نی سحر باز لیق ساییر اللری چاتدیغی یئرلردکی هاندا بیر سحر بازلاری بورايا دعوت ائله بیرلر (الاعراف، آیه ۱۰۹-۱۱۲). بو سحر بازلارلا موسی پیغمبر آراسیندا بئله بیر دیالوق اولور:
سحر بازلار دئدیلر: یا موسی یا سن اولده عصانی یئره آت یا دا بیز آلیمیزدکی لری آتاق. موسی – سیز آتین – دئدی اونلار اللریندگی لری و عصالاری یئره آتدیقدا، آداملارین گوزلرینی باغلاییب اونلاری قورخوتدولار و بؤیوک بیر سحر گؤستر دیلر (الاعراف، آیه ۱۱۵-۱۱۶). خاطر لانان سوره نین نوبتی آیه سینده بیلدیریلیر بیز ده موسی یا «عصانی توللا!» – دئیه وحی ائتدیک بیر ده باخیب گوردولرکی عصا اونلارین اویدوروب دوز لتدیکلری بوتون شیئ لری اودوب.
موسی پیغمبرین سوزو گندن عصانی آلده ائتمسی ایله باغلی دا قایناقلاردا خصوصاً حدیث لرده ما را قلی خبرلر از دئییل بئله حدیث لردن بیرینده دئییلیرکی شعیب پیغمبرین قویونلارینی اوتاران موسی ائله بو پیغمیرین قیزی ایله ده ائولنیر.
دئیک کی شعیب ده الله طرفیندن تعیین اولونموش پیغمیر لردندیر. او مخصوص اولدوغو مدين طايفاسینی اللهی تا نیماغا چاغیر انلار داندیر قرآن دا ائله بئله ده دئییلیر: شعیب اونلارا مدین لره بئله دئدی : ای جماعتیم اللها عبادت ائدین سیزین اوندان باشقا هئچ بیر تانری نیز یوخدور (الاعراف، آیه ۸۵).
بیز بیر واخت آدم آتا گلنده موسی چوبان اولاندا ننم ا قیزیل قویون يؤللا را دوزول قویون شوقاییبدان قالمیسان قالاسان یوز ایل قویون – سایاچی نغمه لرینه سویگنرک بو قناعته گلمیشدیک کی بوراداکی «شوقایب» بلا واسطه اسلامدان اونجه یاشامیش «شو» داستانی ایله با غلیدیر.
بللی اولدوغو اوزره شو میلاددان قاباق دور دونجو يوز ایللیکده یا شامیش و تورک طایفالاریندان اولان «قای» حکمداری ایمیش.
«قای» ایسه او طایفادیر کی کتاب دده قورقودون لاپ ایلک صحیفه لرینده بو حاقدا بئله دئییلیر آخر زاماندا خانلیق گئری قایی یا دگه کیمسه اللریندن آلمایا آخر اولوب قیامت قوپونجا یعنی نه طوور اولورسا اولسون سون اولان حاکمیت قایی طایفاسینین آلینده قالاجاق.
و بونو دا بیلملیگیک کی، اسکندر ذولقرنین توركوستانا قوشون یئریتدیگی واخت تورک اور دولارینا همین بو شو باشچیلیق ائمشیدیر (جواد هیئت آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی آذر نشر نشریاتی ۱۹۹۰).
چوخ احتمال کی شعیب شونون قرآن داکی پروتوتیپیدیر. موسی علیه السلام شعیب پیغمبرین قیزی ایله ائولند یکدن سونرا قویونلاری دولاندیرماق اوچون اوندان بیر چوماق ایستییر قیز ایسه اونا دئییر کی آتاسینین ساراییندا چوخلو عصالار واردیر گیر اونلاردان بیریسینی گؤتور.
موسی قیزین نشان وئردیگی یئرده چوخلو پیغمبر عصالارینین اولدوغونو گورور او بورادا ایکی رکعت حاجت نمازی قیلیر و قیزیل رنگه چالان بیر عصانی گؤتورور شعیب گلیب چیخیر و کورگنینه بیلدیریر کی آلینده کی عصا جنت آغاجلارینداندیر (اورخان شایق، خاطرلانان یازی).
دئملی حاجت نمازیندان سونرا الله بن راضیلیغی ایله موسی پیغمبرین الده ائتدیگی بئله عصا ایله اونون معجزه گؤستره بیلمسی طبیعيدير ائله «کتاب دده قورقود» دا دا داستانچی بو مسئله لردن خبردار اولدوغو او چون سؤزون آچدیغیمیز عصانی خصوصی اولاراق نظره چاتدیر میشدیر.
بورادا موسی علیه السلام ين عصاصی و فرعون ایله باغلی بیر مسئله دن ده دانیشماغی واجب ساییریق. دوغرو دور کتاب دده قورقود دا فرعونون آدی چکیلمیر آما آبیده ده بیر باشا اونونلا باغلی احوالاتین اولماسی شک سیزدیر.
ائپؤسون اون بیرینجی بؤیوندا قازان خانی اسیر ساخلایان کافرلر اوندان اؤزلرینین اؤيؤلمسینی ایستییرلر. سوزسوز کی قازان خان کافرلری اویمور و بو آندا اونون دئدیکلری سیراسیندا بئله بیر مصراع دا واردیر «تانری منم – دئیه سو دیبیندن چاغریشار عاصی لری».
بو مصر اعدا گندن فکر قرآن کریم این «طه» آیه (۷۷-۷۸)، «القصاص» (آیه ۳۸-۴۰)، «العنکبوت» (آیه ۴۰)، «الشعرا» (آیه ۱۱-۶۶)، «المومن» (آیه ۲۳-۴۶)، «الزخرف» آیه (۴۶-۵۵)، «الدخان» (آیه ۱۷-۲۵)، «الذاریات» (آیه ۳۸-۴۰)، «المزمل» (آیه ۱۵-۱۶)، «النازعات» (آیه ۱۶-۲۵) و سایر سوره لرینده اوز عکسینی تاپیب.
بو سوره لرده کی آیه لرده بیلدیریلیر کی مصر حکمداری فرعون اوزونو الله ساییر او تابعلیگینده اولانلارا مراجعتله دئییر ای اعیانلار من سیزین اوچون اوزومدن باشقا بیر تانری نین اولدوغونو بیلمیرم» (القصاص، آیه ۳۸)، «من سیزین آن اوجا رب ینیزم» (النازعات، آیه ۲۵). او موسانین پیغمبر لیگینه و معجزه لرینه اینا نانلارا ائلجه ده موسی نین اؤزونه عذابلی جزاء ایشکنجه و پرجگینی اونلاری داش قالاق اند جگینی اعلان ائدیر.
الله ین وحی ایله موسی طرفدار لارینی باشینا توپلاییب گنجه ایکن یولا چیخیر لار فرعون اور دوسو ایله اونلاری تعقیب ائدیر گلیب دنیز (الدخان سوره سینین ۲۴ – جو آیه سینده نیل یازیر) کنارینا یئتیشد یکده موسی پیغمبر یئنه ده الله این گوندر دیگی وحیه قولاق آسیر و عصانی سویا وورور سو ایکی یئره آیریلیر قورو پول آچیلیز موسی اوز باشینا توپلاشانلارلا بو یولدان ساغ سالامات کئچیردیر.
موسایا یئنه وحی گلیر همین وحی قرآن دا بئله دیر: «دنیزی ده آچیق و ساکت بوراخ» دریایی نیل چایینی کئچدیکدن سونرا عصانی سویا ووروب اورادا آچیلمیش یوللاری باغلاما قوی فرعون و قوشونو دریایا یوللار آچیلدیغینی گؤروب….
او را گیرسینلر دالیسی ایله ایشین اولماسین اونلار سویا غرق اولاجاق عسگر لردیر. دوغرودان دا فرعون اور دوسو ایله بورادان کئچنده سو قؤووشوب بئله ليكله الله منم – دئين فرعون و اونون عاصی آداملاری سو آلتیندا چیغیریشا چیغیریشا بوغولوب محو اولورلار. گؤروندویو تک قرآن دا اولان بو احوالات نئجه وارسا ائلجه ده گلیب «کتاب دده قورقود» دان خاطر لا تدیغیمیز مصراع یا دوشموشدور.
بللی اولدوغو اوزره اسلام دینی نین بونووره ،سی دایاغی ائلجه ده بیر کیمسنین مسلمان لیغینی ثبوتا یئتیرن كلمه شهادت دیر. اسلامین بئش اساس فقره ستونلاریندان شرطلریندن ایلکی اولان «کلمه شهادت» الله بن بیر تک محمد پیغمیرین اونون رسولو – ائلچی سی و دئییلمسی مستحب اولان حضرت علی (ع) دان اونون عائله سیندن بحث الدير.
اشهد ان لا اله الا الله، اشهد ان محمدا رسول الله، أشهد أن علياً ولى الله اؤ دور کی اسلام دینی نی قبول ائدن هر بیر کس بیرینجی نوبه ده الله بن وارلیغینا ،واحد لیگینه محمد پیغمبرین ده اونون ائلچیسی اولماسینا ایمان گتیر ملیدیر. کتاب دده قورقود دا دا بو جهته خصوصی فیکیر وئریلیر کافرلرین اسلام دینینی قبول ائتملرینه مسلمان اولمالارینا خصوصی سعی گؤستریلیر.
آبیده نین بگیر اوغلو آمران بؤیوندا عالم لری یوخدان وار ائدن الله کافر لرله و وروشان آمرانا جبرائیل واسطه سی ایله قیرخ آر گوجو وئریر بوندان سونرا آمران اوزوندن چوخ گوجلو اولان کافری قالدیریب یئره چیرپیر و شاهین کیمی شیغیگیب بوغازینی آلینه کئچیریر بویدا او خویوروق: کافر آیدیر ایگیت آمان سیزین دینه نه دئرلر؟ دینینه .گیردیم بارماق گؤتوروب شهادت گتیریب مسلمان اولدو.
بو دا بللیدیر کی اسلامی قایدا – قانونا گؤره «آمان» دیلین کلمه شهادتی دیلینه گتیرن شخص همیشه باغیشلانیلیر بو ائله اصلینده اسلامی اساس ایده اولوژی سیر الارینداندیر.
«کلمه شهادت» له باغلی بوراجان دئدیکلریمیزدن ائله من اولونماسین کی اونو یالنیز اسلام دینی نی قبول ائدنده مسلمان اولاندا سؤیلمک لازمدیر.
هر بیر مسلمان نماز قیلدیغی و اختلاردا گئجه یاتاندا حتا دارا چتینلیگه دوشنده ده مطلق دیلینه شهادت گتیر ملیدیر دیر لیدیر کی کتاب دده قورقود دا دا بیز مسئله نی محض بو یؤنده گوروروک. باساتین تپه گؤزو اولد ور ولدویو بوی دا اوغوزا غنيم کسیلیمش تپه گوز باسات آلینده زبون مغلوب اولور تک گؤزونو ده ایتیریر او دور کی او حیله یه آل آتیر باساتی آلتون آنجا خزینه سینه سالیر کی بورادا اولد ورسون.
باسات خزینه یه گیرینجه تپه گوز – شوله چالاییم کی گنبدله دارداغان اولاسان دئدی. باساتین دیلینه بو گلدی کی: – لا اله الا الله محمداً رسول الله – دئدی. همان دم گنبد یاریلدی یئددی یئردن قاپی ،آچیلدی بیریندن دیشاری چیخدی. آچیق آیدین گؤروروک کی بورادا مسئله نین اوپتیمال حلّی کلمه شهادت له باشا گلیر.
اسلام دینینین آن واجب بئش شرطیندن بیری ده اللها یا خینلاشماق مقامی ایله سجیه لنن گونده بئش پول نماز قیلما قدیر. ائله بونا ،گوره دیرکی قیامت گونو هر بیر مسلماندان سوروشولاجاق ایلک سوزده نماز اولاجاق اؤ دور کی پیغمبرین بیر کلام یندا نماز بئله شرح اولونموشدور نماز دینین دیر گیدیر از قبول اولماسا، باشقا عمل لر قبول اولمور او قبول اولسا اوبیریلر ده قبول اولور.
نمازین نوع لری چوخدور و بونلاردان یالنیز اوچونه – «حاجت»، «واجب» (فرض)، «جمعه» – «کتاب دده قورقود» دا راست گلیریک. آبیده ده آن چوخ حاجت نمازیندان سوز گئدیر بو دا طبیعی دیر چونکی کتاب دده قورقود قهرمانلیق ائپوسودور و بویلار، اساساً اؤزلرینده دؤیوش ووروش صحنه لرینی عکس ائتدیریر.
«حاجت» نمازی دا سفرده اولارکن یا خود بیر ایستک دیلرکن، ائلجه ده، خصوصاً اوغوز لاردا دؤیوش و وروشدان قاباق قیسالدیلمیش ایکی رکعت دن عبارت نماز دیر. خاطر لانان مقامدا نمازین ایکی رکعته ائندیریلمسينه الله تعالى اؤزو اجازه وئرمیشدیر. بئله کی قرآنین النساء سوره سینین ۱۰۱ – جی آیه سینده بویورور … کافرلرین سیزه ضرر یئتیر جکلریندن قورخار سینیزسا نمازی قیسالتماق رکعتلی نمازی ایکی رکعته قیلماق سیزه گناه حساب ائدیلمز.
ائله کتاب دده قورقود دا دا حاجت نمازی یالنیز و یالنیز کافرلرله دویوش مقاملاریندا قیلینیر. بونا بیز آبیده نین دورد بویوندا «قازانین ائوینین یاغمالاندیغی بوی»؛ «بامسی بیرک بویو»؛ «اوروزون دوستاق اولدوغو بوی»؛ «قانتورالی بویو» بئش کره توش اولوروق. کافرله ووروشا باشلامازدان اؤنجه اوغوز بیگلری بویلاردا دئییلیر کی عاری سودان آبدست آلدیلار، آغ آلینلارینی یئره قویدولار، ایکی رکعت نماز قیلدیلار.
بورادا اوغوز بیگلرینین محض عاری سودان آبدست یعنی دستماز آلمالاری دا گؤروندویو کیمی خصوصی وورغو ایله دئییلیر. بللی اولدوغو تک عمومیتله نمازدان قاباق دستماز آلماق واجبدیر، آیری سؤزله دستمازسیز نماز اولماز. قالدی کی دستمازدا سویون عاریلیگی مسئلهسی، دئیک کی بو تمامی ایله مستقل بیر موضوعدور.
بیزیم محض بو مسئله ایله باغلی آیریجا آراشدیرمالاریمیزین کتاب دده قورقود دا سو (بوزقورد قزتی، ۱۵ ژانویه ۱۹۹۴) اولدوغونو حسابا آلیب تزدن بو مسئلهیه قاییتمیریق.
اوغوز ائللرینه بیر حالدا کی حاجت نمازی بللیدیر، دئملی بورادا ائله «فرض»، یعنی واجب نمازلار دا قیلینیر. آبیدهنین بیرینجی بویوندا ایکی کره عینی شکیلده بونا اشاره اولونور. دان یئرینین سؤکولمهسی صبح زمانی آنلامیندا اولان «آلار صاباحی» بیلدیرمک اوچون دئییلیر:
«سالغوم-سالغوم دان یئللری اسدیگینده، ساققالی بوزجا توراغای سایرادیقدا، ساققالی اوزون تات اری بانلادیقدا، بدوی آتلار ایسسین گؤروب اوغرادیقدا، آغلی، قارالی سئچیلن چاغدا و…»
بوراداکی «ساققالی اوزون تات اری بانلادیقدا» دئییمی سوزسوز، صبح اذانی ایله باغلیدیر. مسجد منارهسیندن یاشاییش منطقهسینین اوجا بیر یئریندن صبح اذانی ایله مسلمانلار نماز قیلماغا چاغریلیر کی بو دا کتاب دده قورقود دا هم ایندیجه خاطیرلاتدیغیمیز هم ده «منارهدن بانلایاندا فحیح گؤرکلو» مصراعلاریندا آچیق-آیدین گؤرونمیکدهدیر. ائپوسون «مقدمه»سیندهکی:
«ساغوش گونونده آینا گؤرکلو، آینا گونو اوخویاندا خوطبه گؤرکلو» مصراعلارینی آراشدیران محترم اورخان شایق یازیر کی بورادا هم قیامته هم ده جمعه نمازینا آیری بیر یئر وئریلدیگی آنلاشیلماقدادیر.
دوغرودور، «ساغوش گونو» ائله اصلینده ده «قیامت گونو» دئمکدیر. سؤزو گئدن مصراعلارین ایکینجیسیندهکی «آینا» دا «جمعه» گونونو بیلدیریر و بیز محترم عالمین بو دئدیکلری ایله ده راضیییق کی جمعه گونونون الله درگاهیندا مقدس رمضان، قرآن بایرامی گونلریندن اوستون اولماسی حاقیندا حدیثلر واردیر. ائله بونا گؤرهدیر کی الله تعالی هر جمعه گونو آلتی یوز مین کیمسه نی جهنم اودلاریندان خلاص ائدیر.
بورادا مسئله ایله باغلی بیر سجیوی یؤنو ده نظره چاتدیرماغی فایدالی بیلیریک. بللی اولدوغو اوزره تک بیزده یوخ اکثر دنیا خالقلاریندا روحلارین نسلی یاد ائتمهسی گونلری واردیر.
همین گونده اعتقادا گؤره روحلار منسوب اولدوقلاری ائوه گلیر، بورادا گئجهلگیر، نئجه یاد اولونمالارینا دقت یئتیریر و صاباحیسی گون یئنه ده چیخیب گئدیرلر.
هفتهنین ۴-جو گونو جمعه آخشامی (آینا آخشامی، روح آخشامی) روحلارین قارشیلانماسی، بئشینجی جمعه گونو (روح گونو) ایسه اونلارین یولا سالینماسی گونو ساییلمیش و ایندینین اؤزونده ده ۴-جو گونون آخشامی، یعنی جمعه آخشاملاریندا قیرخ گون اؤلهنین روحو شرفینه خصوصی مراسم کئچیریلیر، قبر اوسته گئدیلیر، یاسین اوخونولور، احسان وئریلیر.
بوندان ساوایی عمومیتله همین جمعه آخشاملاریندا حتا پیشیرمهگه آزوقهسی اولمایانلار بئله روحون شرفینه هئچ اولمازسا قازانی سو ایله دولدوروب اوجاغین اوستونه قویمالیدیرلار. عکس حالدا روح منسوب اولدوغو نسلین اونو یاد ائتمهسیندن، «ائل تعبیرینجه دئسک اوجاقدان توستو چیخماماسیندان» ایجیییر و بو سببدن ده آرزو اولونماز حادثه توره در.
دئملی بو گونده قیلینان نمازین دا ثوابی چوخدور. اما مسئله بئلهدیر کی آبیدهدن اؤرنک وئردیگیمیز مثالدا نهاینکی جمعه نمازییندان سؤز گئدیر، عمومیتله بونا هئچ اشاره ده ائدیلمیر. گلین همین مصراعلارداکی سؤزلری بیر-بیر گؤزدن گئچیرک. بیرینجی مصراعداکی ساغوشون «قیامت» گونو، ایکینجی مصراعداکی «آینا»نین ایسه «جمعه» گونو آنلامیندا اولماسینی خاطرلاتدیق.
قالدی هر ایکی مصراعداکی «گؤرکلو» ایسه «مقدس» معناسیندادیر. ایکینجی مصراعداکی «خوطبه»، «جمعه، بایرام و سایر گونلرده مسجدده دینی نصیحتلره عاید سؤیلنیلن نطق دئمکدیر». بیرینجی مصراعداکی «آینا»نی «جمعه گونو» کیمی یوزماق ممکن دئییل، چونکی ساغوش (قیامت) گونونده بیر ده بیر «آینا گؤرکلو»، یعنی «مقدس جمعه گونو»نون اولماسی آغلاسیغمازدیر.
چوخ معنالی سؤز اولان «آینا» قایناقلاریندان بللی اولور کی هم ده «روح» دئمکدیر. دئملی بیرینجی مصراعداکی «آینا گؤرکلو» مقدس روح آنلامیندادیر. اعتقادا گؤره «ساغوش» یعنی قیامت گونونده همین بو روحلار – آینالار آداملاری آزار اذیتدن خلاص ائتمهیه چالیشاجاقلار کی، ائله «ساغوش گونونده آینا گؤرکلو» اویوموندا دا اصلینده بو فیکیر افاده اولونموشدور.
بیز بورادا «قیامت» گونو معناسیندا ساغوش دئییلدیگینی خاطرلاتدیق، اما بو هئچ ده او دئمک دئییل کی آبیدهنین بویلاریندا «قیامت گونو» دئییمی یوخدور. عکسینه بو گونه اینام، جنت، جهنم، آخرت، یئرآلتی دنیا ایدهسی ده اسلامی عقیده اولماقلا بویلاردان سیخ-سیخ کئچیر.
آرخادا قیامت قوپانا قدر حاکمیتین قایی طایفاسینین الینده قالاجاغینی یازمیشدیق. اوغوز ائلینه بو دا بللیدیر کی دنیاداکی بوتون ایشلر، عمللر «قیامت گونونون میزان ترهزیسی»ندن چکیلجک. (قیامت گونونون میزان ترهزیسی دنیا ترهزیلریندن آغیر باشینین یوخاری قالخماسی، یونگول باشینین آشاغیدا قالماسی ایله سئچیلیر) .
آبیدهنین اون ایکینجی، سونونجو بویوندا بو دئییلنه آیدین شکیلده اشاره ائدیلمیشدیر. آروز آل دیلی ایله بئیرگی آپاریر و اؤلومجول یارالاییر. چؤرک ایتیرمهگن، ارادهسیندن دؤنمهگن، یالاندان قرآنا ال باسماغی دهشت بیلیب قازان خان اوغروندا اؤلوم یولونو سئچن بئیرک، ائله همین کیشییه، قازان خانا سفارش گؤنده ریر کی: «قیامت گونو منیم الیم قازان خانین یاخاسیندا اولسون، منیم قانیم آروزا قویارسا!».
آبیدهنین اون بیرینجی بویوندا دا او دنیا حاقیندا ائله «قیامت گونو» اؤلچوسونده تصور یارادیلیر. او دور کی بیر قدر گئنیش ده اولسا، بویدا دئییلنلری اولدوغو کیمی اؤرنک گتیریریک. قازان خانی کافرلر اسیر آپاریب، تومانین قالاسیندا درین بیر قویویا سالیرلار.
بیر گون تکورون قادینی قویونون اوستونه گلیب: — قازان خان ندیر حالین؟ دیریلدیگین یئر آلتیندامی خوشدور، یوخسا یئر اوستوندهمی خوشدور؟
هم شیمدی نه یئییرسن، نه ایچیرسن، نه مینیرسن؟ — دئدی. قازان آیدیر: — اؤلولرینه آش وئردیگین واخت اللریندن آلیرام، هم اؤلولریمیزین یورغاسینی مینیرم و کاهیللرین یئندیرم — دئدی.
تکورون آوروتی آیدیر: — دینین اوچون قازان بیگ، یئددی یاشیندا بیر قیزجیغازیم اؤلموشدور، کرم ایله اونا مینمه — دئدی. قازان آیدیر: — اؤلولرینیزده اوندان یورغا یوخدور، هپ اونا مینرم — دئدی. آوروت آیدیر: — وای! سنین الیندن نه یئر اوزونده دیریمیز، نه یئر آلتیندا اؤلوموز قورتولورموش — دئدی.
گلیملی گئدیملی دنیانین سون اوجونون، العاقبت اوزون یاشین قورتاراجاغینین اؤلوم اولدوغونو بیلن اوغوز ائللرینی «جنت»، «جهنم» مسئلهسی ده همیشه دوشوندورموشدور.
دئمک اولار کی آبیدهنین بوتون بویلارینین سونلاریندا دئییلن «آغ ساققاللی بابان یئری اوچماق (جنت) اولسون»، «آغ بیرچکلی آنان یئری بهشت اولسون» دعالاریندان دا بونو گؤرمک ممکندور.
دوغرودور، آبیده ده تام اولاراق «جهنم» آدی چکیلمیر اما بیر حالدا کی بورادا «اوچماقدان»، یعنی جنتدن سؤز گئدیرسه، دئملی بونون عکسی «دامو» (جهنم) تصورو ده اوغوزلارا یاد دئییل. هله اونو دئمیریک کی بیرینجی بؤیداکی «قارا اؤلوم گلدیکده کئچید وئرسین» دئییمی، دولاییسی ایله ده اولسا «صراط کؤرپوسونو» خاطرلاتیر، یادا سالیر.
صراط توکدن نازک، خنجردن کسکین اولوب جهنمین اوستوندن سالینمیش بیر کؤرپو بیلینیر. دئییلنه گؤره قیامت گونو بوتون کیمسهلره بو کؤرپودن کئچمک امری وئریلیر؛ گناهسیزلار بو کؤرپونو شیدیرغی کئچیب، جنته گئدهجک، گناهی اولانلار ایسه کئچه بیلمییب جهنمه کله-مایاللاق اولاجاقلار.
کتاب دده قورقود دا بلاواسطه محمد پیغمبرین آدی ایله باغلی اولان ایکی مقدس شهرین ده آدی چکیلیر. بونلار مکه و مدینه شهرلریدیر. «تانری ائوی» مکهنین آدینا آبیدهده ایکی کره، مدینه شهرینین آدینا ایسه بیر کره توش اولوروق. ایکینجی بؤیدا کافرلر اوروزو داردان آسماق ایستدیکده، او بو آسیلاجاقی آغاجی اؤیور و اونا «مکه ایله محمدین قاپیسی آغاج» دئیه مراجعت ائلگیر.
آبیدهنین مقدمهسینده ایسه اسلام دینینین مهم بیر عنعنهسیندن، امکانی اولان هر مسلمان اوچون اجراسی واجب اولان عبادتدن، حج زیارتیندن سؤز آچیلیر و بونون یالنیز مکه مکرمه شهری ایله باغلیلیغی بو شکیلده نظره چاتدیریلیر: «آلچاق یئرده یپیلیبدیر تانری ائوی مکه گؤرکلو، او مکهیه ساغ وارسا، اسن گلسه، صدقی بوتون حاجی گؤرکلو».
بورادا، ضمنیمیزجه «قازان بیگین اوغلو اوروز بیگین دوستاق اولوندوغو بوی»داکی «عرفاتدا ائرکک قوزو قربان اوچون» دئییمینی خاطرلاتماق دا یئرینه دوشور. بیلیندیگی تک اسلامین ایکی مقدس بایرامیندان بیری اولان عید الاضحیدا، یعنی قربان بایرامیندا (او بیریسی عید الفطر – اوروجلوق بایرامیدیر)، حج زیارتینه گئدن هر بیر زوار اساس مراسم آیینینی یئرینه یئتیردیکدن سونرا ذیحجه آیینین ۹-دا مکهنین گوندوغانینداکی عرفات داغینا قالخیر.
سونرا داغین اتگینده نماز قیلیب، خوطبه (موعظه) دینلهییر، گونورتادان سونرا موزدلیفهیه گلیب، گئجهنی ده بورادا عبادتله مشغول اولور. صاباحیسی گون منادا شیطانا داش آتدیقدان سونرا قربان کسیر.
بو مراسم اصلینده ابراهیم پیغمبرین ایستکلی اوغلو اسماعیلی اللها قربان کسمک ایستمهسینین نشانهسیدیر. قرآن کریمین «الصافات» سورهسینین ۱۰۰-۱۰۸-جی آیهلرینده بو حاقدا مفصل خبر واردیر. ابراهیم پیغمبر الله تعالادان «ای ربیم منه بیر اولاد بخش ائت» دئیه رجاء ائدیر. حاق صاحبی اؤز پیغمبرینین آرزوسونو یئرینه یئتیریر. اونون اوغلو اولور، آدینی دا اسماعیل قویور.
اسماعیل اون اوچ یاشیندا اولارکن آتاسی اونا دئییر کی: «اوغلوم، یوخودا گؤردوم کی سنی قربان کسیرم». اسماعیل دا جواب وئریر کی: «آتاجان، سنه نه امر اولونورسا اونو دا ائت. انشاالله منیم صابیرلردن اولدوغومو گؤرهجکسن!».
ابراهیم اوغلونو یئره ییخیب قربان کسمک ایستدیکده اللهدان خطاب گلیر کی: «یا ابراهیم، آرتیق سن رؤیانین دوزگونلوگونو (الله طرفیندن اولدوغونو) تصدیق ائتدین. سنه یوخودا نه امر اولونموشدورسا اونو یئرینه یئتیردین».
الله سنه لطف ائدرک اوغلونون یئرینه بیر قوچ کسمهنی بویورور. دئملی کتاب دده قورقود داکی بؤیلارین سؤیلهییجیسی حج زیارتینین سجیه وی خصوصیتلرینه بلد ایمیش کی «عرفاتدا ائرکک قوزو قربان اوچونو» اوبرازین دیلی ایله آبیدهیه گتیرمیشدیر.
هئچ کسه سر دئییل کی اسلام مفکورهسینده ایکی ملکین؛ الله تعالانین سفارشی و تاپیشریقلارینی یئرینه یئتیرن جبرائیل و یئنه ده ائله اوجا اللهین امری ایله ایش گؤرن اؤلوم ملکی عزرائیلین آدی داها چوخ حاللانیر. کتاب دده قورقود دا دا بو ملکلر ائله سؤزون سالدیغیمیز وظیفهلری یئرینه یئتیریرلر.
حضرت وحیلر گتیرن جبرائیل واسطهسی ایله الله تعالانین امر ائتدیگی قیرخ ار گوجو گؤندرمهسینی آرخادا یازمیشدیق. دلی دومرول بؤیوندا عزرائیل ایله باغلی خیلی صحبت گئتدیگیندن بیز ده بو مسئله اوزرینده گئنیش دایانماق ایستییریک.
اولجه گلین بویون لاپ مختصر مضمونو ایله تانیش اولاق: دوخا قوجا اوغلو دلی دومرول بیر قورو چای اوستونده کؤرپو سالیر. بو کؤرپودن کئچندن ۳۳ آخچا، کئچمهیندن دؤیه-دؤیه ۴۰ آخچا آلیر. بیر گون کؤرپونون یانینا دوشموش اوبادا جاوان اوغلان خستهلنیب اؤلور.
دلی دومرولا بیلدیریرلر کی بو جوانی اؤلدورن عزرائیلدیر. دلی دومرول آل قانادلی عزرائیل ایله ووروشا قالخیر؛ ایستییر کی جوانین جانینی گئری آلسین. نتیجهده مغلوب اولوب آمان ایستییر. اللهین بویوروغو ایله عزرائیل اوندان اؤز جانینین یئرینه باشقا جان وئرمهیی طلب ائدیر.
دلی دومرول آتا-آناسینین یانینا گلیر، آما آتا دا آنا دا «دنیا شیرین، جان عزیز» دئییب اوغوللارینین ایستیینی رد ائدیرلر. دلی دومرولون خانیمی ایسه «منیم جانیم سنین جانینا قربان اولسون» دئیهرک جانینین آلینماسینا راضیلیق وئریر.
ایشی بئله گؤرن دلی دومرول اللها یالواریر کی اونلارین ایکیسینین ده جانینی بیر یئرده آلسین. الله جوانلاری باغیشلاییب، هرسینه یوز قیرخ ایل عؤمور وئریر؛ دلی دومرولون یاشی اؤتموش آتا-آناسینین اؤلدورمهیی عزرائیله امر ائدیر.
کتاب دده قورقودو آراشدیرانلارین دا دئدیگینده آچیق-آیدین گؤرونور کی بوی دوغرودان دوغرویا ایکی آیری-آیری سوژهتین واحد خطده بیرلشمهسی یولو ایله یارانمیشدیر.
بو مسئلهیه توخونان و ائپوسون ان مکمل تدقیقاتچیلاریندان اولان پروفسور محمدحسین طهماسب یازیر کی بونلاردان بیری «اللها، گؤیلره عاصیلیک، ایکینجیسی ایسه آروادین اؤز ارینه صداقتی، محبتی، اونون یولوندا هر شیئی، حتی اؤزونو ده قربان وئرمهیه حاضر اولدوغونو تصویر ائدن قادین فداکارلیغی موضوعسو»دور.
آراشدیرمامیزین ایستیینه اویغون اولاراق سؤزسوز بیزی ایکینجی یوخ، بیرینجی موضوع دوشوندورور؛ آما بعضاً مطلبلرین درست شرحی اوچون ایکینجی موضوعیا دا یئری گلدیکده مراجعت ائدهجک. پروفسور طهماسب اؤزوندن اولکی تدقیقاتچیلاردان و. و. بارتولد و ب. م. ژیرمونسکینین فکرینه شریک چیخاراق دلی دومرولون «کتاب دده قورقودا» سونرادان علاوه ائدیلمهسی قناعتینه گلمیشدیر.
او بوراداکی اسلام چیزگیلری ده داستانچینین قوندارماسی بیلمیشدیر. عالمین فکرینه گؤره بو بؤیون بهرهلندیگی قایناق داها قدیم بوی، افسانه یا خود اساطیر — اللها عاصیلیک، اونا اعلانی-حرب شکلینده ایمیش؛ اوندان استفاده ایله یارانمیش بو گونکو «دلی دومرول» ایسه اؤز سلفیندن تمامیله عکسینه اولاراق اللها عاصیلیگی اللها مطیعلیک ایله عوض ائلهمیش دینی تبلیغ داستانیدیر.
قدیم واریانتدا اللها عاصی کسیلن، آل قانادلی عزرائیلی سایمایان، اونو اؤلدوروب یاخشی ایگیدی خلاص ائتمک ایستهین بو مغرور گنج، یئنی داستاندا «بیر قورو چایین اوستونده کؤرپو یاپدیریب کئچندن اوتوز دوققوز آخچا، کئچمهیندن دؤیه-دؤیه قیرخ آخچا آلان یئل بئیین، عوام، جاهل، نادان بیر دلیسوو» شکلینه سالینمیش، آلچالدیلمیش، مسکینلشدیریلمیشدیر.
بؤیون سون واریانتینی ایشلهین داستانچی-اوزان اونو ائله بیر حالا گتیریب چیخاریب کی آخردا او اؤز قانمازلیغینی، نادانلیغینی درک ائدیر.
ائله بوردا، استادیمیز، معلمیمیز محمدحسین طهماسبین منطقی سیللوگیزمینده همیشه طلبهسی قالماقلا معین اویغونسوزلوق گؤروروک. استاد اؤز یئتیشدیرمهلرینده «علمده محاکمه فاکتا سؤیکنمهلیدیر» دئدیگی حاقدا اؤزونون دئدیکلرینده محض بو جزءدن یان سوووشولوب؛ بئله کی دلی دومرول بؤیونون داها قدیملرده اللها عاصیلیک مضمونلو واریانتی اولوب فکری حقیقت یوخ، فرضیهدیر.
ائله دئیسن پروفسور اؤزو ده اؤزونون بو دئدیگینه اینانمادیغی اوچون همین اورژینال اثری گاه بوی، گاه افسانه گاه دا اساطیر آدلاندیرمیشدیر. اما فاکت بودور کی اولان نصنهنین دقیق ده آدی اولار.
ایکینجیسی، بؤیدا دلی دومرول اؤزو اعتراف ائدیر کی عزرائیله قارشی چیخماسینا، هترن-پترن دانیشماسینا سبب شراب ایچمهسی اولوب. اما آییق اولدوغو واخت بیز گؤروروک کی اونون دانیشیغی، محاکمهسی تام نرمال سجیه داشییر.
اللها عاصیلیک یوخ، اسلام دینینه، اوجا تانرینین بیرلیگینه، واحدلیگینه اینامینا گؤره ایسه اونا «یئل بئیین، عوام، جاهل، نادان بیر دلیسوو»، «آلچالدیلمیش»، «جیلیزلاشدیریلمیش»، «قانماز» یارلیقلاری یاپیشدیرماق، ان آزی یوموشاق شکیلده دئسک، انصافسیزلیقدیر.
«یئنی داستان»، «یاد سوژه» احوالاتی دا بیزه معمالی گؤرونور. بس جاییر-جاییر پاییلان بو فکرین کؤکو هارداندیر؟.
آبیدهنین آشکارا چیخماسیندا اؤلچویه سیغماز خدمتی اولموش آکادمیک و. و. بارتولد دئییر کی دلی دومرول و قانتورالی بویلارینین سوژهتی کتاب دده قورقودا کناردان گتیریلیب.
آکادمیک بو فکری اونونلا اساسلاندیریر کی قانتورالیدا دا دلی دومرولدا دا باشقا بویلایداکی خانلار خانی بایاندیر خان، قازان خان و دیگر اشتراکچیلار یوخدور. گلین بو فکرین دوغرولوغونو یوخلایاق.
بیرینجیسی، دوغرودان دا بایاندیر خان ایله قازان خانین آدلاری «قانتورالی» بؤیوندان کئچمیر، آما بورادا ائله آدلار دا وار کی باشقا بؤیلاردا اونلارا توش اولموروق. بؤیدن اوخویوروق: «اوغوزدا دورد ایگید نقابلا گزردی:
بیری قانتورالی، بیری قارا چکور و اوغلو قیرق قونوق و بوز آیغیرلی بئیرک». دئملی، آکادمیکین دئدیگیندن فرقلی اولاراق بو بؤیدا باشقا بؤیلاردان تانیدیغیمیز بیگلرین ده آدی چکیلیر. فیکیر وئردیگینیزجه بو بؤیداکی قارا چکور و اوغلو قیرق قونوق دا دئیهسن ائله بئله ایگیدلردن دئییل؛ آخی بورادا آشکارجا بیلدیریلیر کی اوغوزدا بارماقلا ساییلان جمعی دورد باهادیر آدینا-سانینا گؤره نقابلا گزیرمیش، اونلاردان دا ایکیسی قارا چکورلا اوغلو قیرق قونوقدور.
چوخ اولسون کی بامسی بئیرک، قانتورالی کیمی، ائله اونلارین دا آدلارینا یازییا آلینمامیش آیریجا بؤیلاری اولوب. اما بئله اولدوغو تک ایگیدلرین آدلاری سؤزو گئدن بؤیدان باشقا هئچ بیر بؤیدا چکیلمیر.
کتاب دده قورقودداکی دیگر بویلارین دئمک اولار کی هامیسینین سوژهتینده کافرلرله دؤیوش-ووروش خطی آپاریجیدیر. اوغوز بیگلری ایسه ائللیکله بو یاغیلارلا ووروشدوقلاریندان طبیعی اولاراق آدلاری دا تئز-تئز تکرار اولونور.
آما، اساساً، معیشت مسئلهلری فونوندا جریان ائدن قانتورالی ایله دلی دومرولدا مقصد و ایده تمامی ایله آیریدیر. بورادا بیگلرین اشتراکینا ائله بیر احتیاج یوخدور کی هنر، قهرمانلیق گؤستر سینلر و بو سببدن آدلاری همین بویلارا دا دوشسون.
نهایت کتاب دده قورقودداکی هر بؤیون آیریجا مستقل بیر «اوغوزنامه» اولماسی فکری دؤنه-دؤنه دئییلیب. بئله اولدوغو اوچون عینی آدلارین بوتون «اوغوزنامهلردن» مطلق کئچمهسی او قدر ده ضروری دئییل. هله اونو دئمیریک کی باشقا بوتون بؤیلارین اشتراکچیسی اولان دده قورقود، ائله بو ایکی بؤیون سونوندا دا گلیب، اؤز اؤیود-نصیحتینی سؤیلهییر.
ب. م. ژیرمونسکی دلی دومرولداکی سوژهتین هاردان هارا دولانماسی خریطهسینی جیزماغا سعی گؤسترمیشدیر. فولکلور اؤرنکلرینه بو سایاق محاسبات اولانلارا ان توتارلی جوابی ائله طهماسب اؤزو وئرمیشدیر. بیز ده بو جوابی اولدوغو تک یازیریق: «هر هانسی بیر اثرین (صحبت فولکلور اثریندن گئدیر) بیر خالق…»
ایچریسینده چوخ قدیملردن بری دفعهلرله تو پلانماسی، یازییا آلینماسی هیچ ده او اثرین همین خالقا منسوب اولماسی دئمک دئییلدیر؛ ائلهجه ده هر هانسی بیر اثرین بیر خالقدا توپلانیب یازییا آلینماسی هیچ ده همین اثرین خالقدا اولمادیغینی ثبوت ائتمیر.
دئملی ائله بو سونونجو ملاحظه، دلی دومرولون اسلامدان چوخ چوخ قاباق «اللها، گؤیلره عاصیلیک» موضوعلو واریانتینی سوال آلتیندا ساخلاییر. پروفسور م. سیداف دا دلی دومرولون موضوع و سوژتینه مناسبتده سؤزون آچدیغیمیز مؤلفلرین دئدیکلرینه رغبت ایله یاناشمیشدیر؛ آما عالم بو مسئلهده فیکرینین شبههلی اولا بیلجهگیندن احتیاط ائتمیش و «دئیهسن» سؤزونو ایشلتمکله احتمال یولونو سئچمیشدیر.
او، ار اوچون اوز جانینی وئرن «آرواد موضوعسونا» نوقایلارین چورا باتیر حاقیندا اولان افسانهده توش گلمیش م. آ. فالئوین «اولا بیلسین کی بو موضوع تورک منشالیدیر» دئدیکلرینی اساس آلاراق، دومرول بویو موضوعسونون تورک دیللی خالقلار آراسیندا آز-چوخ دیگیشیکلیکله یارانمیشدیر دئییر و داها سونرا بیلدیریر کی:
دئیهسن قافقازدا ائرادان قاباق یاشامیش تورک دیللی قبیله بیرلشمهلرینین یانینا اسکیدن واختآشیری قوهوم قبیلهلر گلرکن اؤزلری ایله چورا باتیر – دلی دومرول موضوعسونو، سوژتینی ده گتیرمیش و بورادا اونلار یونان-بیزانس نغمهلری ایله سسلنمیش، قارشیلاشمیش و اؤز فعالیغینی، اؤزولویونو ساخلامیشدیر.
دلی دومرولو قام-شامان مدنیتینین یئتیشمهسی بیلن م. سیداف دا بویون م. طهماسبین خاطرلاتدیغی ایلکین واریانتیندان سؤز آچیر و دئییر کی یاشارلیلیغین بلیرتیسی اولان دلی دومرولو سونرالار اسلام، اولا بیلسین مسیحی دینی اونو تانری قارشیسیندا بؤیون ایمهیه مجبور ائتمیشدیر.
آخی اثرین آز قالا سونونا کیمی دلی دومرول عزرائیل ایله ووروشور؛ عزرائیل اؤز-اؤزلوگونده هئچدیر، او اللهین ارادهسینی یئرینه یئتیرن سیماسزدیر، ارادهسزدیر، اللهین حسابینا میدان سولاییر.
بیز سؤز آچدیغیمیز مسئلهده اوغوزلارین قهرمانلیق ائپوسو آدلی مؤنومنتال مؤنوقرافییانین مؤلفی خ. کوراوغلونون فیکرینی یادا سالماغی یارارلی بیلیریک؛ او یازیر: «دلی دومرول اوغوزلارین مسلمانلیغی قبول ائتدیکلری واختلاردان یارانیب».
بورادا بیز آرخاداکی بیر فکریمیزی تکرار خاطرلاتماق مجبوریتیندهلیک؛ یعنی حجمجه بؤیوک-کیچیکلیگیندن آسیلی اولمایاراق، فولکلور نمونهسینین یارانما تاریخینین اونون فورمالاشما، یازییا آلینما تاریخی ایله عینیلشدیرمک اولماز. بئله کی، یارانما واختی چوخ قدیم اولان هر هانسی بیر فولکلور اؤرنگی سونراکی کسیملرده فورمالاشدیقجا همین زامانلارین اوقاتینی، سوسیال-سیاسی گؤروشلرینی ده آز-چوخ اؤلچوده اؤز جانینا هوپدورور.
بوتون بو صحبتلردن سونرا یقین کی بیر باشقا بویون اؤزونه مراجعت ائتمکله مسئلهنین دوزگون ماهیتینی اؤیرنمک اولار. بیز آرخادا بویون قیسا مضمونو ایله تانیش اولدوق و کؤرپو یانینداکی جاوانین آل-قانادلی عزرائیل طرفیندن اؤلدورولمهسینین دلی دومرولا دا بللی اولدوغونو بیلدیک. بو مقامدا دلی دومرول دئییر: — مره عزرائیل دئدیگینیز نه کیشیدیر کیم آدامین جانینی آلیر؟
یا قادر الله، بیرلیگین-وارلیغین حقی اوچون عزرائیلی منیم گؤزومه گؤسترگیل، ساواشیم، چکیشیم، دیرشیم، یاخشی ایگیدین جانینی قایتاریم، بیر دخی یاخشی ایگیدین جانینی آلمایا — دئدی. قاییدیب دؤندو دلی دومرول ائوینه گلدی.
حاق تعالایا دومرولون سؤزو خوش گلمهدی: — باخ، باخ! مره دلی قاوات، منیم بیرلیگیم بیلمز، بیرلیگیمه شوکور قیلماز، منیم درگاهیمدا گزمنلیک ائلهییر — دئدی. عزرائیله بویوروق ائلهدی کیم: — یا عزرائیل، وار اول دلی قاواتین گؤزونه گؤرونگیل، بنیزینی سارالتگیل، جانینی خیرلاتگیل، آلگیل — دئدی.
اؤرنک اولاراق وئردیگیمیز بو پارچادا بیزه معمالی گؤرونن نقطهلر واردیر. سوال اولونور کی بو باشی باتمامیش دلی دومرول نه دئدی کی، عادل، رحمان اولان اللهین خوشونا گلمهدی، اونا غضب توتدو؟ آخی دلی دومرول اولو تانرییا لاپ ایلک مراجعتینده «یا قادر الله، بیرلیگین-وارلیغین حقی اوچون» دئدی.
دئملی دلی دومرول اللهین وارلیغینی، بیرلیگینی، حاق صاحبی اولماسینی بیلیر؛ بونون دوغرودان دا بئله اولماسینی ایندیجه یئنه گؤرهجهییک. آما حاق تعالی بو «دلی قاوات»، یعنی دلی دومرول اوچون «منیم بیرلیگیمی بیلمز، درگاهیمدا گزمنلیک ائلهییر» سؤیلهییر.
انصاف دا دینین یاریسیدیر؛ آخی گتیردیگیمیز نمونهده بئله بیر سؤز، فیکیر یوخدور. هم ده دئیک کی دلی دومرول جاوانین اؤلومونده سببکار اللهی بیلمیر، بو حاقدا تصوروده هله یوخدور؛ او بونو عزرائیلین ایشی ساییر.
ائله بؤیدا دا دلی دومرول عزرائیلدن «بو یاخشی ایگیدلرین جانینی سنمی آلیرسان؟» دئیه سوروشدوقدا، عزرائیل اصیل حقیقتی، یعنی بونون الله امری اولدوغونو دئمیر، دوشونه دؤیوب آداملارین جانینی «اوت، من آلیرام» جوابینی وئریر. بوندان سونراکی مقاملاردا دلی دومرول عزرائیل ایله جنگه باشلاماق نیتینه دوشور.
دئیک کی بو جنگ مسئلهلرینده ده گناه آغاجینین بیر باشی عزرائیلین الیندهدیر؛ او کور-کور، گؤر-گؤر اللهین امرینی پوزور، آخی الله تعالی اونا دلی دومرولو اؤلدورمک امرینی وئرمیشدی. آما بو ساققالجیغی آغجا، گؤزجیگی جؤنگه، چوخ هیبتلی قوجا عزرائیل اللهین امرینی یئرینه یئتیرمک عوضینه، اؤزوندن پستاهلار آچیب دلی دومرولو ووروشا، جنگه سسلهییر.
ووروشدا اودوزان دلی دومرول عزرائیلدن امداد ایستییر؛ حتی آرخادا خاطرلادیغیمیز تک دئییر کی شرابلی اولدوغومدان نه دئدیگیمی بیلمهمیشم. هم ده یئنه هله بیلمیر کی اونون آلنینا اؤلوم یازیسینی قادر تانری اؤزو یازیب. منظرهنین تام آیدینلیغی اوچون یئنه ده بویا مراجعیتی داها گرکلی ساییریق:
عزرائیل آیدیر: — مره دلی قاوات، منه نهیه یالواریرسان؟ الله تعالایا یالوار، منیم ده الیمده نه وار؟ من دخی بیر یوموش اوغلانام — دئدی. دلی دومرول آیدیر: — یا پس جان وئرن، جان آلان الله تعالیدیرمی؟
دئملی بیزیم فیکریمیز گرچکلندی؛ دلی دومرول یالنیز ایندی بیلیر کی سن دئمه جان وئریب جان آلان الله تعالی ایمیش. — بلی، اودور — دئدی. دؤندو عزرائیله: — یا پس سن نه ایلمکلی قاداسان؟ سن آرادان چیخگیل، من الله تعالی ایله خبرلشیم — دئدی.
بوندان سونرا دلی دومرول اؤزونو گؤیه توتوب: «اوچالاردان اوجاسان، کیمسه بیلمز نئجهسن، گؤرکلو تانری! نئجه جاهللر سنی گؤیده آرار، یئرده ایستر، سن خود مؤمنلر کؤنلوندهسن، دائم دوران جبار تانری، باقی قالان ستار تانری! منیم جانیم آلیر اولسان سن آلگیل، عزرائیلی آلماغا قویماغیل» — دئیه اللها مراجعت ائلهییر.
بو اؤرنکدن هم ده بیر داها آیدین اولور کی دلی دومرول، م. طهماسبین انصافسیزلیقلا دئدیگی کیمی هئچ ده جاهل دئییل؛ عکسینه او اؤزو اللهین مکانسیزلیغینا شبهه ایله یاناشیب اونو مکانلی بیلمک ایستهینلری جاهل آدلاندیریر. مؤمن دلی دومرولون سؤزلری جبار، ستار تانرییا خوش گلیر، عزرائیله بویورور کی «دلی دومرول جان یئرینه جان بولسون، اونون جانی آزاد اولسون».
بویون مضمونوندان بیلیریک کی دلی دومرولون آتا-آناسی اؤز جانلارینی اوغوللاریندان قیزیرقانیرلار، بو ایشه اونون خانیمی راضیلیق وئریر. الله تعالی دا اؤز بؤیوکلوگو، عادل و رحمانلیغی خاطرینه جوانلاری باغیشلاییر.
بئلهلیکله بویلا باغلی بورا قدر دئدیکلریمیزدن بیز بو قناعتدهییک کی دلی دومرول نه دین علیهینه چئوریلمیش هر هانسی بیر اؤرنک اساسیندا فورمالاشیب، نه ده دینی تبلیغ نامینه یارادیلیب؛ بو سادهجه اولاراق اوغوزلاردا اللهین اوجالیغینی، واحدلیگینی، اسلامی عنعنهلرین گئنیش یاییلماغا باشلادیغینی، تانری ملکلریندن اولان عزرائیلین موقعینی بیلدیرمکله باغلی علامتلری اؤزونده یاشادان، عکس ائتدیرن، کتاب دده قورقود بویلاری سیراسیندا مخصوصی یئری اولان اورژینال بیر داستاندیر.
بیزه بو دا بللیدیر کی اگر محمد پیغمبر اسلام دینینین یارادیجیسیدیرسا، بو دینی ایلکین قبول ائدن، قورویان، دایاقلارینی محکملدن حضرت علی علیهالسلامدیر.
مسلمان دنیاسینین بو شجاعتلی جنگاوری حاقیندا ان دیرلی کلامی حضرت محمد پیغمبر بئله دئمیشدیر: «علینی سئون کس منی سئومیشدیر، اونا دوشمنلیک ائدن کس منه دوشمنلیک ائتمیشدیر. اونو اینجیدن کس منی اینجیتمیشدیر، منی اینجیدن کس الله تعالانی اینجیتمیش اولور».
امام علی علیهالسلامین آد-تیتوللاری چوخدور؛ او همچنین شیر یزدان، شاه مردان تیتوللاری ایله ده تانینیر. کتاب دده قورقود دا حضرت علی (ع)-ین شاه مردان آدی «قیرینج چالدی دین آچدی شاه مردان علی گؤرکلو» و شاه مردان علینین دولدولونون «آیری آغاج» شکلینده ایکی کره خاطرلانیر.
بوندان ساوایی آبیدهده ایندیجه وئردیگیمیز مثاللارین ایکینجیسیندن ده گؤردوک کی، حضرت علی (ع) آتیندان (دولدول)، آتینین بهریندن، ائلهجه ده هاچا-باشلی قیلینجیندان (ذولفقارینین قبضهسی آغاج) دا سؤز گئدیر.
اسلامدا رسول اکرمین سؤیوندان اولانلارین هامیسی «اهل بیت» آدلانیر. بیر ده آل-عبا (آل-رسول) دئییلن بئشلیک وار کی، بورایا یالنیز پیغمبرین اؤزو، عباسی آلتینا آلدیغی قیزی حضرت فاطمه، کؤرکنی حضرت علی (ع) و اونون اوغلانلاری امام حسن ایله امام حسین داخلدیر. آل-عبایا داخل اولان حضرت علی (ع)-ین کتاب دده قورقود داکی شرفلی موقعیندن سؤز آچدیق.
آبیدهده آل-عبادان ساییلان حضرت فاطمهدن، امام حسیندن ده بحث ائدیلمیشدیر. بورادا رسولون زوجهلریندن اولان عایشهنین ده آدی ایکی کره خاطرلانمیشدیر. ائپوسون «مقدمه»سینده قادینلاری خاصیتینه گؤره دورد گروپا آییران داستانچی، ائوین دایاغی اولانلاری بئله تقدیم ائلهییر:
«اوزان، ائوین دایاغی اودور کی، یازیدان-یاباندان ائوه بیر قوناق گلسه، ار آدام ائوده اولماسا، اول اونو یئدیرر، ایچیرر، آغیرلار، عزیزلر، گؤندرر. اول عایشه-فاطمه سویودور خانم، اونون بئبکلری (اوشاقلاری) .ب.ع بیتسین آبیدهنین ایکینجی بویوندا ایسه یورد-یوواسی، اهلی-عیالی کافرلر طرفیندن چاپیلیب آپاریلان قازان خان گئدنلرینین یئرینی هارادا اولمالارینی اؤیرنمک اوچون همچنین حاق دیدارین گؤرموش سویا دا مراجعت ائدیر و بو واخت «عایشه ایله فاطمهنین نگاهی سو» سؤزلرینی ده سؤیلهییر.
بیز ایندییهدک سویون عایشهنین نیکاهی اولماسی خبرینی نه ائشیتمیش نه ده بیر قایناقدا بونا توش اولموشوق؛ اما سویون حضرت فاطمهنین دوغرودان دوغرویا نیکاهی اولماسی ساریدان معلوماتلار آز دئییل. بیر خبره گؤره رسول اکرم قیزی حضرت فاطمهنی علی علیهالسلاما اره وئررکن اولجه اونلارین ائولریندهکی بوتون مخلفاتا برکت دعاسی اوخویور.
سونرا سرور عالم کؤرکنینین، یعنی حضرت علینین الیندن توتوب قیزی اولان اوتاغا گتیریر، بیر چومچه سو آلیب حضرت فاطمهنین اوستونه سپیر. بو سو حضرت فاطمهنین نکاه سویو آدلانب کی همین ایشدن خبردار اولان داستانچی بونو قازان خانین سؤزلری ایله بویا گتیرمیشدیر.
بیز آل-عبادان اوچو حاقیندا دئدیک. آبیدهده یئنه ده آل-عبایا داخل اولان رسول اکرمین نوهلری، حضرت علی ایله حضرت فاطمهنین اوغلانلاری امام حسن و امام حسینین ده آدلاری حورمتله چکیلیر. ائپوسون مقدمهسینده دئییلیر: «پئیغمبرین ساغیندا یاتان، کربلادا یزیدلیلر ایله ساواشان، حسن ایله حسین، ایکی قارداش گؤرکلو»
اسلام عقیدهسینده بئله بیر فیکیر وار کی، دونیا یاراناندان بری الله تعالی یوز یگیرمی دورد مین پیغمبر گؤندرمیشدیر. اونلاردان بیری ده حضرت ابراهیمدیر. ابراهیم پیغمبرین آدینا کتاب دده قورقود دا اؤز آدی ایله یوخ، لقبی ایله، یعنی «خلیل» کیمی توش اولوروق. اسلامدان اؤنجه تورکلرده تانرییا «قوربان کسمه» مراسمی وار ایدی.
اونلار بو قوربانی اؤز ایگیدلیکلرینی ثبوت ائتمک اوچون ده کسیردیلر. اما اسلام قبول اولوندوقدان سونرا قوربان کسمک ابراهیم خلیل ایله باغلی مقدس بیر آینه چئوریلدی. دده قورقوددا دئییلیر: «حی ائتمهینجه (کسمهیینجه) حاجت بیتمهینجه، خلیل ابراهیم قوربانی اولماسا، ایشلر اونمزه (دوزلمز)»
بیز ابراهیم پیغمبرین اوغلو اسماعیلی قربان کسمک ایستمهسی حاقیندا آرخادا یازمیشدیق. دده قورقوددا ابراهیم پیغمبرین آدی ایله باغلی داها بیر حادثهیه ایشاره اولونور.
بو، نمرودون ابراهیمی اوتا آتماسی احوالاتیدیر. «بامسی بیرک» بویوندا بئیرک بایرک بئیین قیزینا اؤزونو تانتماق اوچون سؤیلهدیگی سؤزلرده دئییر: «نمرود گؤیه اوخ آتدی، قادانین (بلانین) اؤزونه گؤردو، حضرت خلیل اوتا دوشدو، اوجا تانری اونو قورودو»
بورادا ایکی مهم حادثهیه تماس وار: بیری ابراهیم پیغمبرین اوتا آتیلماسی، ایکینجیسی ایسه نمرودون تانری ایله ساواشماق اوچون گؤیه اوخ آتماسیدیر.
افسانهیه گؤره، نمرود ابراهیم پیغمبری اوتا آتدیقدان سونرا بؤیوک بیر مناره تیقدیردی کی گؤیه چیخیب تانری ایله ووروشسون. او، گؤیه اوخ آتدی؛ الله تعالی نمرودون غرورونو قیرماق اوچون ملکلره بویوردو کی اوخون اوجونا بالیق قانی سورتسونلر و اوخو گئری قایتارسینلار.
نمرود قانی گؤرنده ائله بیلدی کی تانرینی یارالاییب. اما تانرینین غضبی یوبانمادی؛ بیر آغساق میغمیغا نمرودون بورنونون دئشیگیندن کئچیب بئینینه گیردی و اونو دهشتلی عذابلارلا هلاک ائلهدی.
باشقا بیر قایناقدا ایسه دئییلیر کی نمرود ایری پیشیک بؤیدا قوتو دوزلتدیریر. قوتونون اوستوندهکی کونجلره دورد دیرک برکیدیلیر و اوجلارینا ات قویولور. دیرکلرین دیبلرینه دورد آج قارتال باغلانیلیر.
قوتونون گؤیه و یئره باخماق اوچون ایکی باجاسی دا اولور. نمرود پای اوخونو گؤتوروب وزیری ایله بیرلیکده قوتونون ایچینه اوتورورلار. آج قارتاللار باشلارینی قالدیریب اتی گؤرور و یوخاری-اته ساری اوچماغا باشلاییرلار.
بئلهلیکله قوتو هاوایا قالخیر. بیر مدت اوچدوقدان سونرا نمرودلا وزیری اولجه قوتونون یئره سونرا دا گؤیه آچیلان باجاسیندان باخیرلار. یئر اونلارا دگیرمی اولاراق شار شکلینده گؤرونور؛ گؤیو ایسه یئردن گؤردولری کیمی گؤرورلر. اته ساری هئی یوخاری اوچان قارتاللار نهایت طاقتدن دوشوب آشاغی ائنمئیه باشلاییرلار. بو واخت بیر ملک اونلارا راستلاشیر و هارا اوچمالارینی سوروشور.
نمرود جواب وئریر کی، ابراهیمین اللهی ایله ووروشا گئدیرم. ملک بیلدیریر کی، یئرله – گویون آراسی بئش یوز ایللیک یولدور. اوندان اویانی بیلن یوخدور. الله ایسه محض بو مسافه سی بیلینمه ین مکاندادیر. بو خبردن وزیرین باغری چاتلاییب ال به ال اولور. نمرود یایینی گوتوروب گویه بیر اوخ آتیر کی اللهی وورسون. بو واخت الله تعالی نمرودون اوخونو بیر بالیغا توشلاییر.
اوخونون قانلی قاییتماسینی گورن نمرود ائله ضن ائدیر کی ابراهیمین الله ینی اولدورموشدور. آرتیق او اوزو الله دیر. بو مقامدا الله تعالی نین امری ایله جبرائیل قانادی ایله ووروب نمرودون قوتوسونو دنیزه غرق ائدیر ( اورخان شایق، خاطرلانان یازیسی،ص 76)
دئیک کی نمرود ایله باغلی بو سایاق میفولوژی احواللار آز دئییل؛ بیزیم اوچون ماراقلی بودور کی همین احوالاتلارین مغزینی تشکیل ائدن «گؤیه اوخ آتما و بالیغا دیمه» میفی پوئتیک فورمادا کتاب دده قورقودا دا دوشموشدور.
نهایت نوح و خضر پیغمبر حاقیندا بیر داها بیلدیریریک کی قایناقلاردا بو پیغمبرلرین هر ایکیسی حاقیندا بلکی گرگیندن ده چوخ دانیشیلیب. بو سببدن ده یئنیدن همین مسئلهلره قاییدیب گئنیش تفصیلات آچماغی یئرسیز بیلیر و بیرباشا اونلارین کتاب دده قورقود دا هانسی مطلبلرله باغلیلیقلارینی نظره چاتدیرماغی مناسب ساییروق.
آبیدهنین «مقدمه»سیندهکی ائوین دایاغی اولان قادینلارین عایشه-فاطمه سویوندان اولماسینی آرخادا بیلدیرمیشیک. پیس، نئجه دئیرلر، بایاقی قادینلار حاقیندا ایسه ائله بوراداجا بئله سؤیلنیلیب:
«ائوینه یازیدان-یاباندان بیر اودلو (آبرولو) قوناق گلسه، ار آدام ائوده اولسا، اونا دئسه کی دور آتمک (چؤرک) گتیر، یئیلیم؛ بو دا یئسین، اؤورت دئییر: نئجه ائلهییم، بو ائوده اون یوخ، الک یوخ، دوه گلمهمیش، اویون (یورغون) یوخ، نه گتیرهیم،… نوح پیغمبرین ائشگی اؤلدویو واخت اوندان قالان قادین اودور خانم!».
معلوم اولدوغو کیمی نوح پیغمبرین گمیسینده اؤزوندن باشقا مؤمنلر و حیوانلار دا وار ایدی. رۆایته گؤره گمیده ائشگین دیلی آچیلیر و او، نوح پیغمبرله دانیشیر. ائپوسدا ایسه گؤروندویو کیمی ائشگین صفتلری، خوصوصیتلری نادان قادینین اوبرازیندا جانلاندیریلیب.
خضر پیغمبره گلدیکده ایسه، اونون آدی «بامسی بیرک» بویوندان ساوایی کتاب دده قورقودون بوتون بویلاریندا ان آزجیغی بیر کره تکرار اولونور. خضر پیغمبرین ان بؤیوک صفتی داردا قالانلارین امدادینا یئتیشمهسیدیر.
آبیدهنین بیرینجی بویوندا بو بارهده بئله دئییلیر: «بو مقامدا بوغاجین یانینا بوز آتلی خضر گلدی، اوچ کره یاراسینی سیپادی (سیغاللادی): قورخما اوغلان، سنه بو یارادان اؤلوم یوخدور، داغ چیچگی آنانین سودو ایله سنین یارانا ملهمدیر — دئدی، غایب اولدو».
بوندان باشقا آبیدهنین سونوندا دده قورقودون ائتدیگی دعالارین هامیسیندا «آغلارسا خضر سنین مدددینه یئتسین» افادهسی ایشلنیلیر. معلومدور کی خضر پیغمبر اسلامدان چوخ-چوخ اوللر خالقین تفکرونده یاشایان بیر سیما اولوب؛ لاکین اسلام دینی ده اونو قبول ائتمیش و اونا «پیغمبرلیک» تیتولو وئرمیشدیر.
کتاب دده قورقودون اسلاملا باغلیلیغینی، اونون معنوی دگرلرینی آراشدیرارکن بیر داها امین اولوروق کی، بو آبیده سادهجه بیر ادبی اثر دئییل، اوغوز تورکلرینین کؤکونه، معنویاتینا و دینینه باغلی اولان ان بؤیوک معنوی خزانهدیر.
سؤزلوک (لغتنامه نهایی):
۱- آراشدیرما (Araşdırma): تحقیق، پژوهش
۲- آبیده (Abidə): اثر تاریخی، بنای یادبود
۳- سجیوی (Səciyyəvi): ویژگی، خصلت
۴- پروبلم (Problem): مسئله، مشکل
۵- اوبراز (Obraz): چهره، شخصیت داستان
۶- سوژه (Süjet): موضوع داستان
۷- مؤلف (Müəllif): نویسنده
۸- تئز-تئز (Tez-tez): زود به زود، مکرر
۹- مؤنومنتال (Monumental): با عظمت، محتشم
۱۰- ائپوس (Epos): حماسه، روایت داستانی
۱۱- ائنسیکلوپیدیک (Ensiklopedik): دایرةالمعارفی
۱۲- هومانیزم (Humanizm): انساندوستی
۱۳- بوی (Boy): بخش، فصلهای کتاب دده قورقود
۱۴- ماتریال (Material): مواد، اسناد و مدارک
۱۵- سؤوت (Sovet): شوروی
۱۶- پلان (Plan): طرح و نقشه
۱۷- یوبیلی (Yubiley): سالگرد، بزرگداشت
۱۸- ائپیک (Epik): حماسی
۱۹- ناظیرلیک (Nazirlik): وزارت
۲۰- بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı): سازمان ملل متحد
۲۱- ناظیرلر کابینتی (Nazirlər Kabineti): هیئت وزیران
۲۲- آرگومنت (Arqoment): دلیل، برهان
قایناق: کتاب دده قورقود و اسلام دینی/ بهلول عبدالله. کوچورن رضا جلیلی نیا، قم: دفتر نشر نوید اسلام، 1385.
مطالب مرتبط
بودا سنین بورجون
گئده ک گزه ک باغچادا
گنج ایله قوجا