یازان: رحمتلیک دکتر جواد هیئت
ائل اوبا – ۱۸ اینجی عصرده آذری ادبیاتی نین انکشافی یاواشالادی. لیکن تورک دیلینه عائد تدقیقلر ادامه تاپدی. نادر شاهین منشی و وقایع نگاری، میرزا محمد مهدی خان استرآبادی‌نین یازدیغی «سنگلاخ» آدلی بویوک تورک-فارس لغتی، بو دوره‌ده تورکجه‌نین اهمیتینی گوسترن بیر اثر دیر.
بو اثرین «مبانی‌اللغه» آدلی ایلک قسمتی، مختلف ادبی تورک لهجه‌لری (جغتای، آذری و عثمانلی) باره‌سینده مقایسه‌لی معلومات احتوا ائدن بیر گرامر دیر. بو اثر، ۱۹۱۰ دا Denison Ross طرفیندن Bibliotheca Indica کلیاتی آراسیندا چاپ ائدیلمیشدیر.
بو اثرده، مختلف تورکمن و اوزبک لهجه‌لری‌نین فرقلی اولماقلارینا ناشی بیر کؤکدن (ریشه) گلدیکلری، عثمانلی و جغتای لهجه‌لری آراسیندا کی بعضی شباهتلرین سببلری و بالاخره عثمانلی و آذری تورکجه‌سی‌نین مشترک گرامر خصوصیتلری بیان ائدیلمیشدیر.
میرزا مهدیخانین بؤیوک بیر مورخ اولدوغو قدر، محقق بیر دیلچی (تورکولوگ) اولدوغو، سون ایللرده سامویلوویچ طرفیندن گوستریلمیشدیر. (میرزا مهدیخان، ۱۸-اینجی عصر تورکولوغو. باکو – ۱۹۲۷).
صفوی‌لرین سون ایللریندن ۱۸ اینجی عصرین سونونا جان کئچن مدت، ایران ادبیاتی اوچون اولدوغو کیمی، آذری ادبیاتی اوچون ده رکود و دورغونلوق دؤورودیر.
بو دؤورده، فارس ادبیاتیندا هاتف اصفهانی‌دن سوای، طراز اول شاعره راستلامادیغی کیمی، آذری شاعرلری آراسیندا دا بیر نئچه نوحه و مرثیه شاعریندن باشقا مهم بیر شخصیت ظهور ائتمه‌میشدیر. یالنیز شمالی آذربایجان و داها دوغروسو شمالی قفقاز، بو قاعده‌دن مستثن دیر.
۱۸ اینجی عصرده ملاپناه واقف و ودادی کیمی بؤیوک شاعرلر شمالی قفقازدا آذری ادبیاتینا یئنی ایستقامت وئرمیشلر کی بونلاردان ایره‌لی‌ده بحث ائده‌جه‌ییک.
بو عصرده آذری تورکجه‌سی ایله شعر یازان شاعرلریمیز بونلاردیر:
نظام‌الدین توفارقانلی: اهل‌بیته عائد مخمس شکلینده مرثیه‌لری ایله مشهور اولوب و ۱۱۷۰ هجریده وفات ائتمیشدیر.
سید فتاح مراغه‌ای: فارسجا و تورکجه شعر یازمیش، تخلصو «اشراق» دیر. فارسجا مثنوی‌سی «ریاض‌الفتوح» دان سوای، تورکجه شعرلری، مثنوی و مرثیه‌لری ایله معروف اولموش و ۱۱۷۵ هجریده مراغه شیخ‌الاسلامی ائکن وفات ائتمیشدیر.
حاجی خداوردی خویلو: خویلو اولوب، تخلصو «قالب» دیر و تورکجه، فارسجا شعرلر و تورکجه مرثیه‌لر یازمیش و ۱۲۰۱ هجریده اؤلموشدور. توپچو نادرشاه اوردوسوندا توپچولوق ائتدیگی اوچون بو تخلصی آلمیشدیر.
نشئه تبریزی: صفوی‌لرین سون دؤورونده یئتیشمیش و نادرشاه دؤورونون ان مشهور شاعریدیر. ۱۱۵۳-۱۱۵۵ ایللرینده، نادرشاه نجفده حضرت علی حرمی‌نین گنبدینی تعمیر و تزئین ائتدیگی واخت، نشئه تبریزی اونون اوچون تورکجه تاریخ سؤیله‌میشدیر.
بو شعر نجفده حضرت علی‌نین حرمی‌نین بؤیوک قاپیسی‌نین اوستونده یازیلمیشدیر.
ایگیرمی سککیز بیتدن عبارت اولان بو قصیده‌دن بورادا بئش بئیت نقل ائدیلیر:
شه جم حشمت و دارا درایت نادر دوران
که تخت دولت جمشیده وارث دور جهان اوزره
بدخشان لعل عمان اینجیسین وئرمیش خراجینده
گونش تک حکمی نافذ متصل دریا و کان اوزره
چکیلمز کهکشانین یایی تک نقاش اگر چکسین
مثال قوت بازوی اقبالین کمان اوزره
بلند اقبال اولان اعدالریندا سر بلند ایستر
مکرر ائیله‌میش دشمنلرین باشین سنان اوزره
جوابین نشئه اولدی مصرع تاریخ اتمامه
عدد بیل مهر ساکن دور مطاف انس و جان اوزره
آذر: لطفعلی بیگ بیگدلی ائلینه منسوب اولوب، «آتشکده» آدلی شاعرلر تذکره‌سی و فارسجا شعرلری ایله ایران ادبیاتیندا مهم بیر موقعیت قازانمیشدیر.
۱۷۱۱ ده اصفهاندا دوغولوب و ۱۷۸۱ ده وفات ائتمیشدیر. سعید نفیسی‌نین کیتابخاناسیندا کی بیر مجموعه‌ده تورکجه شعرلری گؤرولموشدور (فوادکوپرولو).
ایلچی نامی:مرتضی قلیخان ایران طرفیندن استانبولا سفیر گؤندرمیش (۱۷۲۱) و اوردا شعرلری ایله مشهور اولموشدور. عثمانلی شاعیری ندیم اونا نظیره یازمیشدیر. شعرلرینده صائب تبریزی‌نین بؤیوک تأثیری گؤرونمکده‌دیر. «رشید تاریخینده» نامی حقینده گئنیش معلومات واردیر.
۱۸ اینجی عصرده، ایران-عثمانلی ساواشلاریندان سونرا، مرکزی حکومتین ضعفی و اقتصادی دورومون خرابلیغی نتیجه‌سینده، شمالی آذربایجاندا محلی ایستقلال ایسته ین خانلیقلار ظهور ائدیب.
مخصوصاً نادر شاهین اؤلوموندن سونرا، بو حرکتلر گئنیشله‌نیب، قاراباغ، گنجه، شکی، قوبا، تفلیس، باکو، ناخجیوان، شیروان، ماکو و سلماس خانلیقلاری وجوده گلدی. بو خانلیقلارین محلی ادبیات و فرهنگ انکشافیندا قوتلی تأثیری اولدو و آذری تورکجه‌سی گئنیش بیر حمایته مظهر اولدو.
شاه اسماعیل صفوی ایله باشلایان ساده تورکی دیلینده یازماق، واقف و ودادی کیمی قاباقجیل شاعرلر طرفیندن منیمسندی و آذربایجان میلّی ادبیات مکتبی قورولدو.
خانلیقلار دؤورونده آذری ادبیاتی‌نین ترقی‌سینه سیاسی، اجتماعی شرائط‌دن سوای، بو خانلارین شعر و ادبیاتدان حمایت ائتمه‌سی و بیرچوخ خان و دؤولت آداملاری‌نین بذات شاعر و ادیب اولماسی دیر. بونلارین ان مهم‌لری بونلاردیر:
قوبا و سالیان حاکمی، فتحعلی خان (تخلصو مشتری)
ابوالفتح خان (تخلصو طوطی)
باکی خانلی عباسقلی آقا (تخلصو قدسی)
جعفرقلی خان (تخلصو نوا)
کریم آقا (فاتح و مشتاق).
مدرن آذربایجان ادبیاتی یا یئنی آذربایجان ادبیاتی ملاپناه واقف ایله باشلار. بو یئنی دؤورون اساس خصوصیتلری، میلّی و محلی‌لشمه، دیلین ساده‌لشمه‌سی، خالقچیلیق و رئالیزمدیر.
ملاپناه واقف
ملاپناه واقف، ۱۸ اینجی عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین ان باشدا گلن شاعیری اولوب، قاراباغ خانلیغی‌نین سیاسی حیاتیندا موثر رولو اولموش، آذربایجان فرهنگینه خدمت ائتمیش و شعر و ادبیاتا یئنی بیر ایستقامت وئرمیشدیر.
آدی «پناه» دیر و مکتبدارلیقلا مشغول اولدوغوندان «ملاپناه» آدی ایله مشهور اولموشدور. ۱۷۱۷ ده قازاخ محالی‌نین صلاحلی کندینده آنادان اولموشدور. آتاسی «مهدی» آدیندا بیر کندلی دیر.
واقف، مدرسه تحصیلیندن سونرا دؤورونون علملرینی اؤرگنمیش و عینی زاماندا مکتبدارلیقلا مشغول اولموشدور. اصلینده کندلی و خالق ایچیندن چیخمیش اولان واقف، خالقین باشاباشی‌نا عادت و عنعنه‌لرینه یاخشی بلد اولوب، عاشیقلارین داستان و شعرلرینی دینله‌میش، قولاق آسمیش و حتی ساز چالماق اؤرگنمیش و عاشیقلار طرزینده شعر یازمیشدیر.
۱۷۵۹ دا گرجستان سرحدینده چیخان قاریشیقلیقلار نتیجه‌سینده، واقف عائله‌سیله قاراباغا گئدیر و بیر مدت جوانشیر محالیندا (ترترده قالدیقدان سونرا شوشایا) کؤچور و اورادا مکتبدارلیقلا مشغول اولور.
بیر مدت سونرا، شاعیرین ادبی و علمی شهرتی قاراباغ خانی پناه خان اوغلو ابراهیم خانا چاتیر. خان واقفی دربارینا دعوت ائدیر و واقف ابراهیم خانین باش وزیرلیگینه قدر یوکسلیر.
واقفین ادبی یارادیجیلیغی، آذری شعر تاریخینه یئنی بیر دؤور آچیب. اونون غایه و هدفی، شعرلرینده خالقین عادت و عنعنه‌لرینی قوروماق، خالقین یاشاییشینی اولدوغو کیمی ایده‌آلیزه ائتمه‌دن رئالیزمه صادق قالماق ایدی. او اؤز خالقی‌نین خصوصیتلرینی شعرلرینده اولدوغو کیمی عکس ائتدیرمیشدیر.
واقف، شکل باخیمیندان غزل، مخمس، مستزاد کیمی اسکی کلاسیک شعر قالیبلاریندا شعر یازماقلا یاناشی، تم، افاده و کلمه خزینه‌سی نقطه‌نظردن تماماً خالق روحونا باغلی، صمیمی بیر آذری وطن‌داش شاعیریدیر. او، خالق دیلینه دایانان ساده و آچیق ادبی اوسلوب مکتبی‌نین قوروجوسودور.
عشق، اینسان گؤزللیگی، طبیعت تصویرلری، دونیانی پارلاق و گؤزل گؤرمک و قادینا چوخ قیمت وئرمک اونون بارز خصوصیتلریندن‌دیر. او، دوستی ودادی ایله بیرلیکده خالق ادبیاتینا چوخ علاقه و باغلیلیق دویموشدولار.
واقفین شعرلری، هله قوشمالاری، آذربایجان عاشیق و خواننده‌لری طرفیندن مختلف مجلسلرده ترنم ائدیلمیشدیر.
۱۹ و ۲۰ اینجی عصر عاشیقلری‌نین بیرچوخو، واقفین مؤضوع و تملرینی اله آلیب اونو تقلید ائده‌رک قوشمالار دئمیشلر. اونون قافیه، ردیف و بدیع افاده‌لری ساز شاعرلرینه اؤرنک (نمونه) اولموش، ایشلنمیش و داها گؤزل بیر حاله گتیریلمیشدیر.
بو عاشیقلرین باشیندا عاشیق علی‌عسکر، بوز آلقاتلی عاشیق حسین گلیر. عاشیق حسینین قوشمالاری آراسیندا واقفین مصرعلرینه چوخ تصادف ائدیلیر.
واقف، لیریک شاعیر اولدوغو اوچون، شعرلرینده محبت مؤضوعو مهم یئر توتار. فقط واقفده‌کی محبت، رومانتیک دئییل، رئال (واقعی) حیات و معیشتله دربنددن باغلی‌دیر.
واقفین لیریزی‌می مضمونجا رنگین و شکلجه رنگارنگدیر. او، خالق شعری‌نین قوشما نؤعونو داها چوخ بَیَنمیش و یازدیغی قوشمالاریندا آذری قادینی‌نین حقیقی تصویرینی وئرمیش، صفا و تمیز محبتی ترنم ائتمیشدیر.
واقف، متدین بیر شاعیر و عالم اولدوغو حالدا، دؤورونون خرافاتینا قارشی گلمیش و شعرلرینده قادینلارین آزادلیغیندان مدافع ائتمیشدیر.
حیاتدا خوش‌بین اولان واقف، دوستی ودادی‌نین شعرلرینده‌کی کدری گؤروب اونو تنقید ائدیر و اونو کئچمیشده‌کی دردلری اونوتماغا، حیاتی شاد (خوش) کئچیرمگه و زحمت و مشقت قارشیسیندا دایانماغا دعوت ائدیر.
۱۷۹۵ ده آغامحمدخان قاجار، پناه آباد (شوشا) شهرینی محاصره ائتدیگی زمان، ابراهیم خلیل خانا بیر تهدیدآمیز مکتوب گؤندریر و او مکتوبدا بو بئیتی یازیر:
ز منجنیق فلک سنگ فتنه می‌بارد
تو ابلهانه گرفتی میان شیشه قرار
واقف فوراً مکتوبون جوابیندا بو شعری یازیب شاها گؤندریر:
گر نگهدار من آن است که من می‌دانم
شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد
۱۷۹۷ ده آغامحمدخان قاجار شوشانی آلدیغی زمان، ابراهیم خان عائله و آدام‌لاریله شهری ترک ائدیر، لیکن واقف شهرده قالیر و آغامحمدخان طرفیندن اعدام اوچون حبس ائدیلیر.
آغامحمدخان همین گنجه یاتاغیندا اؤلدورولور و واقف ده صاباحیسی حبسدن آزاد اولور و دوستی ملا ولی ودادییه بو شعری یازیر:
ای ودادی گردش دوران کج‌رفتاره باخ
روزگاره قیل تماشا کاره باخ کرداره باخ
اهل ظلمی نئجه برباد ائیله‌دی بیر لحظه‌ده
حکم عادل پادشاه قادر قهاره باخ
صبح سؤندو شب کی خلقی قبله‌یدی بیر چراغ
گنجه کی اقبالی گؤر گوندوزده کی ادباره باخ
تاج زردن تا که آیریلدی دماغ پرغرور
پایمال اولدی تپیک‌لرده سر سرداره باخ
من فقیره امر قیلمیشدی سیاست ائتمه‌یه
ساخلادی مظلومی ظالم‌دن او دم غفاره باخ
قورتاران اندیشه‌دن آهنگر بیچاره‌نی
شاه اوچون اول مدعیری تبدیل اولان مسماره باخ
عبرت ائت آغامحمدخاندان ای کمتر گدا
تا حیاتین وارا ائکن نه شاها نه خونخواره باخ
باش گؤتور بو اهل دنیادان ایاق توت و تئزجه قاچ
نه قیزه نه اوغولا نه دوسته، نه یاره باخ
واقفا گؤزیوم جهانین باخما خوب و زشتینه
اؤز چؤیور آل عبایه احمد مختاره باخ
شاعیر اؤزونون آغامحمدخان الیندن قورتاریلدیغینی دمیرچی‌نین ظالم شاه الیندن ایستخلاصی‌نا بنزه‌دیر. آغامحمدخانین اؤلوم خبرینی ائشیدن سربازلار شهری غارت ائدیب شهردن چیخیرلار. بو زمان ابراهیم خانین قارداشی اوغلو، محمد بیگ جوانشیر، حاکیمیتی الینه آلیب، عمومی‌نین یاخین آدام‌لارینی اؤلدورمک ایسته‌ییر.
بونو حس ائدن واقف، اؤلوم اضطرابی ایله «گؤرمه‌دیم» ردیفلی معروف مخمسینی یازیر. آیریجا محمد بیگین کؤنلونو آلماق اوچون ده بیر شعر یازیر، لیکن محمد بیگ واقفی اوغلو علی آقا ایله بیرلیکده اعدام ائتدیرر (۱۷۹۷).
شاعیر اؤلدورولدوغو زمان، ائوی ده تالان ائدیلیر و اثرلری ده آرادان گئدیر. ۱۹ اینجی عصرین باشیندان اونون شعرلری توپلانماغا باشلانیر. بو ایشده ایلک میرزا یوسف نرسسوف، سونرا میرزا فتحعلی آخوندوف و غائبوف چوخ زحمت چکیب و اونون اثرلرینی چاپا حاضیرلاییبلار.
واقفین اثرلری ایلک دفعه «تازاحیات» غزته‌سی‌نین مدیری هاشم بیگ طرفیندن ۱۹۰۸ ده چاپ ائدیلمیش، سونرا ۱۹۴۵ ده آذربایجان علملر آکادمیسی نظامی آدینا دیل و ادبیات انستیتوسو طرفیندن نشر اولونموشدور.
«گؤرمه‌دیم» ردیفلی مخمس
من جهان ملکینده مطلق دوغرو حالت گؤرمه‌دیم
هر نه گؤردوم ایری گؤردوم اوزگه بابت گؤرمه‌دیم
آشنالار اختلاطیندا صداقت گؤرمه‌دیم
بیعت و اقرار و ایمان و دیانت گؤرمه‌دیم
بی‌وفادان لاجرم تحصیل حاجت گؤرمه‌دیم
خواه سلطان خواه درویش و گدا بالاتفاق
اؤزلرین قیلمیش گرفتار غم و درد و فراق
جیفه ی دنیایه دایم احتیاج و اشتیاق
مونجا کیم ائتدیم تماشا سؤزلره آزدیم قولاق
کذب و بهتاندان سوایی بیر حکایت گؤرمه‌دیم
هر صدا و سس که دنیایه دولوب اکثر اقل
جمله مکر و آل و فن و فتنه‌دیر جنگ و جدل
درهم و دینار اوچوندور هر شیه یاپیشسا ال
مقتدی‌لرده اطاعت مقتدالاردا عمل
بنده‌لرده سیم و بئی‌لرده عدالت گؤرمه‌دیم
خلق عالم بیر عجب دستور توتموش هر زمان
هانسی غملی، گونا او کیم سن اوندان اولسان شادمان
او، سنه البته کی بدگولوق ائلر بی‌گمان
هر کسه هر کس کی ائتسه یاخشیلیق اولور یامان
بولمادیم بیر دوست که اوندان بیر عداوت گؤرمه‌دیم
عالم و جاهل مرید و مرشد و شاگرد و پیر
نفس اماره الینده سر به سر اولموش اسیر
حقی باطل ائیله‌میشلر ایشله‌نیر جرم کبیر
شیخ‌لر شیاد، عابیدلر عبوساً قمطریر
هئچ کس‌ده حقه لایق بیر عبادت گؤرمه‌دیم
هر کیشی هر شی که سئودی اونو بهتر ایسته دی
کیمی تخت و کیمی تاج و کیمی افسر ایسته دی
پادشاه‌لار دم به دم تسخیر کشور ایسته دی
عشقه هم چوخ کیمسه دوشدو وصل دلبر ایسته دی
هئچ بیرینده عاقبت بیر ذوق و راحت گؤرمه‌دیم
من اؤزوم چوخ قوزه قاری کیمیاگر ائله‌دیم
قاراداشی دؤنده‌ریب یاقوت احمر ائله‌دیم
سکه‌لندیردیم غبار تیره نی زر ائله‌دیم
دانه خرمهره‌نی دره برابر ائله‌دیم
قدر و قیمت ایسته ییب غیر از خسارت گؤرمه‌دیم
ائیله‌ین ویرانه جمشید جمین ایوانی نی
یولا سالمیش بیل که بزم عشرتین چندانی نی
کیم قالیبدیر که اونون غم تؤکمه‌ییب‌دیر قانینی
دونه دونه امتحان ائتدیم فلک دورانینی
اوآندا من بیر عکسلیکدن اوزگه عادت گؤرمه‌دیم
گون کیمی بیر شخصه گونده خیر وئرسن صدهزار
ذره به ائتمه‌ز ادای شکر نعمت آشکار
قالماییبدیر قیمت شرم و حیا ناموس و عار
دیدی‌لر که اعتبار و اعتقاد عالمده وار
اوندان اوتری من ده چوخ گزدیم نهایت گؤرمه‌دیم
مختصر کی بویله دونیادان گرک ائتمک حذر
اوندان اوتری کیم دگیلدیر اؤز الینده خیر و شر
عالی‌لر خاک مذلتده دنی‌لر معتبر
صاحب زرده کرم یوخدور کرم اهلینده زر
ایشله‌نن ایشلرده احکام و لیاقت گؤرمه‌دیم
دؤولت و اقبال و مالین آخیرین گؤردوم تمام
حشمت و جاه و جلالین آخیرین گؤردوم تمام
زولف و روی و خط و خالین آخیرین گؤردوم تمام
همدم صاحب جمالین آخیرین گؤردوم تمام
باشداکی بیر حسن صورت قد و قامت گؤرمه‌دیم
یا امام الانس و الجن و شهنشاه امور
گئندی دین، الدن بو گوندن بیله سن ائیله ظهور
قویما کی شیطان ملعون ائیلیه ایمانه زور
شعله ی حسنونله بخش ائت تازه دن دونیایه نور
کیم شریعت مشعلینده استقامت گؤرمه‌دیم
باش آغاردی روزگاریم اولدو گون گوندن سیاه
ائتمه‌دیم صد حیف کیم بیر ماه رخساره نگاه
قدر بیلمه‌ز همدم ایله ائیله‌دیم عمری تباه
واقفا یا ربن اؤز لطفونو ائیله پناه
سندن اؤزگه کیمسه ده لطف و عنایت گؤرمه‌دیم
واقفین شعرلری‌نین مهم بیر قسمی اونون حیاتی ایله علاقه‌داردیر. «بایرام اولدو» اثرینده کندده یوخسول‌لارلا یاشایان بیر معلمین حس‌لرینی گؤروروک.
«کرقراغی» شعرینده، خان آتلیلاری ایله گئندیگی کندلرده خالقین مدنیت‌جه دالیدا قالدیغینی گؤرمکدن متأثر اولان حساس شاعیرین اضطرابلارینی حس ائدیریک.
تفلیس سفرینه حصر ائتدیگی اثرلرده، ایکی قارداش خالقین تاریخی قونشولوق و دوستلوق مناسبتلری افاده اولونور.
لیکن، واقف شعری‌نین اساس مؤضوعلاری محبت و گؤزللیکدیر. فضولی غزللرینده حیات مضطرب و غملی اولماقدیر فکری تعقیب ائدرکن، واقف «حیات سئویملی‌دیر» نظریه‌سینی ایزلر.
واقف حیاتدا تصادف ائتدیگی گؤزللرین تصویرینی یارادیر و بو یارادیجیلیقدا گؤزلین جمالینی کمالیندن آییرمیر. واقفین ان چوخ سئودیگی و خالق دیلینده یازدیغی شعر شکلیفوشما دیر. او، خالق شعرلری‌نین روحونو قدیم ادبیاتین یاخشی جهتلری ایله بیرلشدیرن بیر صنعتکاردیر.
قوشمالارینداکی دیلی ساده‌دیر و بدیع افاده واسطه‌لری خالق دانیشیق دیلیندن آلمیشدیر.
قوشمالارین وزنی هجا وزنی‌دیر و بعضاً داخلی قافیه‌لری ایله قوشا یارپاق نؤوعوندن‌دیر:
سیاه زولفون قدین ایله برابر
نازک آغ اَندامین بیاض قار، گلین
ساللا نشین تمام جهانا ده یر
سنین تک گوزل هارداوار گلین
ملائک لر گلیر سنه سلاما
غمزه ن منی چاپدی، گل باخ یاراما
شکر قبه سیدیر یوخساشاماما
قوینون ایچینده کی قوشانار گلین
سنی سوه ن عقلی، کمالی نیله ر
داخی گورموش اوزگه جمالی نیله ر
بودونیادا ملک و منالی نیله ر
هرکیم اولسا سنین ایله یار گلین
گی ییبسن اینینه گل پیراهنی
جمالین شعله سی دوتموش دوره نی
ناگاهدان گوزلریم گوره نده سنی
قلمادی جانیمدا اختیار، گلین
حسرتینده واقف دوشدی درده گل
هیچ ایلنمه ایرلیده گرده گل
بیر گلیبسن کرم ایله بیرده گل
کونلوم چکر سنه انتظار گلین
واقف، بو خصوصیتی مخمس‌لره ده تطبیق ائدیب، هر مصراعین ایچریسینده هم قافیه سؤزلر (کلمه‌لر) ایشلتمه‌یه چالیشمیشدیر:
واقف، بعضاً بوتون بیر شعری بیر جمله کیمی یارادیر. «اییبدیر قدیمی، دلیب باغریمی» مصراعی ایله باشلانان قوشمانی نظرده کئچیرسک، دؤرد بندین بیر جمله اولدوغونو گؤروروک.
شعری نثره چئویرسک بئله چیخار:
«بیر کیپریگی اوخلو، قاشی کمانلی، گؤزلری جان آلان، جمالی سرمست باخیشی حرامی، غمزه‌سی قانلی، نازک کماللی، نازک ایشلی، شیرین گله‌جه‌لی، شکر گولوشلو، مرجان دوداقلی، دردانه دیشلی، جواهر سؤزلو، صدف دهانلی، سرخوش گزی‌شلی، گیزلی ایمالی، کعبه زیارتلی، قبله‌نمالی، ملک شکللی، حوری سیمالی، جنت ائشیکلی، اعلی مکانلی، دورنا آوازلی، بولبول نوالی، عیسی نفسلی، لقمان دوالی، بنفشه اییلی، عنبر هوالی، تازه چمنلی، تر گولستانلی، قدیمی اییب باغریمی دلیب‌دیر».
بورادا بیز اوتوز مبتدا و ایکی خبر گؤروروک. بو مبتدالارین هر بیریسی واقفین سئوگیلی‌سی‌نین بیر خصوصیتینی جانلاندیریر. خبرده ایسه واقفه تأثیرینی دئییر.
اییبدیر قدیمی دلیب باغریمی
بیر کیپریگی اوخلو قاشی کمانلی
گؤزلری جان آلان جلاد سرمست
باخیشی حرامی غمزه سی قانلی
بیر نازک کماللی بیر نازک ایشلی
شیرین گله‌جه‌لی شکر گولوشلی
بیر مرجان باخیشلی دردانه دیشلی
بیر بیر جواهر سؤزلو صدف دهانلی
بیر سرخوش گزی‌شلی گیزلی ایمالی
بیر کعبه زیارت قبله نمالی
بیر ملک شکللی حوری سیمالی
بیر جنت ائشیکلی، اعلا مکانلی
بیر دورنا آوازلی بولبول نوالی
بیر عیسی نفسلی لقمان دوالی
بیر بنفشه اییلی عنبر هوالی
بیر تازه چمنلی تر گولستانلی
واقفم سئومیشم بیر شوخ دلبری
گؤزللر سرداری خوبلار سروری
آغیزلار تعریفی دیللر ازبری
ولایت ایچینده هم آدلی سانلی
واقف شعرینده تکریر ،خصوصی یئر توتور. بعضاً بیر کلمه‌نی بیر بندده بیر نئچه دفعه تکرار ائدیر، لیکن بو تکرار اولونان سؤز (کلمه) ائله یئرینده و مهارتله سؤیله‌نیر کی افاده داها دا قوتله‌نیر و خوشا گلیم اولور:
اوتورو‌شون گؤزل، دوروشون گؤزل
ساللانیشین گؤزل، پریشین گؤزل
خلقون، خویون گؤزل هر ایشین گؤزل
بخش اولوب بو خوبلوق خدادان سانا
واقف، قدیم شعرین بوتون شکللرینده، خصوصاً غزل انواعیندا، مخمس، معشر و مستزاد، اثرلر یاراتمیش. البته، عروض وزنی‌نین ایجابینا گؤره داها چوخ عربجه و فارسجا کلمه و ترکیب‌لری ایشلتمه‌یه مجبور اولموشدور. بئله اثرلرینده شاعیر شکلدن چوخ معنایا توجه ائتمیشدیر.
واقفین خصوصیتلریندن بیریسی اونداکی نیک‌بین‌لیکدیر. بونون بیولوژیک بنیه‌وی ماهیتیندن باشقا، اوچ سببی داها واردیر: بیریسی گؤزللیگه اولان عشقی، سونرا عاشیق شعری ایله مشغول و علاقه‌دار اولوشو و بالاخره اؤز دؤورونه، حیات و مبارزه‌یه اولان امیدلی مناسبتی‌دیر.
واقف، قاراباغ خانلیغی‌نین آپاردیغی ایستقلال سیاستینه رهبرلیک ائتمیش و آغامحمدخانین ۱۷۹۵ ده شوشانی محاصره ائتدیگی زمان شهرین مدافعه‌سینی عهده‌دار اولموشدور.
واقف شعری‌نین اساس ایلهام و تغذیه منبعی خالق اولدوغو اوچون، اثرلری ده شفاهی خالق ادبیاتینا درین تأثیر ائتمیشدیر. اونون عاشیق قوشمالاری طرزینده قوشدوغو شعرلر، عصر یئنی‌ده بئله اوستاد عاشیق قوشمالاری سیراسیندا (ردیفینده) عاشیقلار طرفیندن اوخونماقدادیر.
بیرچوخ اوستاد عاشیقلار اونون تأثیری آلتیندا قوشمالار سؤیله‌میشلر. شاعیرین یوکسک ایستعداد و قابلیتی، فداکار حیاتی و فاجعه‌سی اونون آدینی چوخ مشهور ائتمیشدیر. شمالی آذربایجان خالقی شاعیرین آدینی هله ساغ ایکن «هر اوخویان ملا پناه اولماز» ضرب‌المثلی ایله ابدی‌لشدیرمیش ایدی.
واقفین معاصیری، قره‌جه‌داغلی عاشیق علی‌نین شاعیره یازدیغی آشاغیداکی قوشما، اونون ۱۸ اینجی عصرده نه قدر گئنیش بیر ساحه‌ده مشهور اولدوغونو گؤستریر:
بو گؤهر سؤزلرین ای عالی جناب
تمام عاشیقلارین سئومینه گلمیش
فصاحتدن بلاغتدن سنین تک
اینانمادی روی زمینه گلمیش
بو عصرده شاعیرلرین خانی سن
مدرسه برابر سن، یئنی سن
علملرین معدنی سن، گؤهرین کانی سن
ائشیده‌نلر سؤزون دئمینه گلمیش
واقفین قوشمالاریندان:
بیر خلوت اولا، اغیار اولامایا
اوندا صحبت ائتدیک ایکیمیز بئله
آل اله توتوشوب دئیک گولوشک
توتلاق بیر خوش الفت ایکیمیز بئله
قول بویون اوتوراق سؤرتک اؤزاؤزه
باخاق بیر بیریمیزه گؤز سؤزه سؤزه
گاهگاه قوجالاشیب کؤیوس کویوسه
گؤره‌ک لذن ائیله‌دیک ایکیمیز بئله
سئرمه لنسین آلا گؤزلر شوخ اولسون
سیاه کیپریگلر اوجو الماس، اوخ اولسون
سگ رقیبلر آرالیغیندان یوخ اولسون
کزه‌ک بیر فراغت ایکیمیز بئله
دویونجا دوغاق آلا، ناز و غمزه دن
اندیشه چکمه‌یک هئچ بیر کیمسه دن
هر گئجه شیرین صحبت‌دن
ائیله‌یک بیر حکایت ایکیمیز بئله
واقف یارادان ایشید گلن جوابی
آچاق اوزدن گؤزدن تمام نقابی
گاهگاه ایچیب سرخوش اولاق شرابی
گونده سوره ک وحدت ایکیمیز بئله
واقفین بیر غزل:
مهر‌بانلیق گؤرمه‌ییب بیر مه لقادان کوسموشم
گؤنده یوز آل ائیله‌ییب قلب قراندان کوسموشم
شانینه دئدیم شیرین سؤز بیر شئی اوندان دادمادیم
بو سبب‌دن آغزی شیرین دلبریمدن کوسموشم
بیر قدح می ایسته دیم سیندیردی گؤنلوم شیشه سین
داش باغریلی ساقی صاحب جفادان کوسموشم
چون (اومانیئردن کوسللر) بیر مثل دئییر خلق آرا
کوسموشم بی‌جای گیلدیر آشنادان کوسموشم
گؤردوم اول کسی، بناسی‌نین یارلیغی ائتمک دئگیل
واقفا اصلی بودور من بو بنادان کوسموشم
فارس دیلینده مثنوی:
شنیدستم که مجنون دل آزار
چو شد از مردن لیلی خبردار
گریبان چاک زد با آه و افغان
به سوی تربت لیلی شتابان
در آنجا کودکی دید ایستاده
به هر سو دیده ی حسرت گشاده
نشان قبر لیلی را از او جست
چو آن کودک بخندید و بدو گفت
که ای مجنون ترا گر عقل بودی
زمن که این تمنا می نمودی
میان قبرها را جستجو کن
زهر مرقدکفی از خاک بو کن
زهر خاکی که بوی عشق برخواست
یقین کن تربت لیلی همانجاست
توهم واقف در این دیر جگرسوز
رموز عشق از آن کودک بیاموز
منابع:
آذری ادبیاتی نین تکاملی (۱۸) و ۱۹ اینجی عصر لر) اسلام آنسیکلو بدیسی ، جلد ۲، پرفسور فواد کوپرولو.
آذربایجان ادبیاتی، احمد جعفر اوغلو، تورك دنياسى ال کتابی، آنکارا (۱۹۷۹).
ادبیاتدان ایش کتابی، ح زیناللی، عبداله شائق، آ موسی خانلی، ج افندی زاده، آذر نشر، باکو (۱۹۲۸).
دانشمندان آذربایجان، م. ع. تربیت.
واقف اثرلری، ره داکتور آراسلی، آذربایجان علم تر آکادمی سی، نظامی، آدینا دیل و ادبیات انستیتوسی، باکو (۱۹۴۵).
مطالب مرتبط
وارلیغیم
ای دریاچه زیبایم! با من بگو با تو چه کردند؟
«عاشق امراه» داستانیندان بیر قوشما