کاروانسرای جمال‌آباد شهرستان میانه از آثار و ابنیه های فاخر دوره ایلخانی است. این اثر باستانی در سده‌های گذشته و سطر به سطر سفرنامه جهانگردان فرنگی دارای شهرت و آوازه جهانی بوده است.
کاروانسرای جهانی جمال‌آباد در روستایی به همین نام در بخش کاغذکنان شهرستان میانه از جمله آثار فاخر و ارزشمند دوره ایلخانی به شمار می رود که در مسیر جاده قدیم میانه – زنجان قرار دارد و جزو کاروانسراهای برون شهری از نوع چهار ایوانی است که به صورت یک طبقه ساخته شده است.
این اثر تاریخی در دوره شاه عباس دوم صفوی بازسازی و مرمت شده است و تاریخ بنای این اثر به خاطر مرمت و بازسازی به قرن یازده هجری نسبت داده می‌شود، اما قبل از آن به صورت چاپارخانه در قرن هشتم هجری قمری از کاربرد زیادی برخوردار بوده است که نوشته‌های جهانگردان مشهور آن دوران این ادعا را تائید می‌کند.
موریس دوکوتزبوئه، شوالیه ژان شاردن، جوانی فرانچسکو جملی کارری و ژان باتیست تاورنیه از جمله جهانگردان بنام و مشهور اروپایی هستندکه هر کدام در سفرنامه های خود از کاروانسرای جمال آباد نام برده و از آن به عنوان یکی از بهترین مکان های استراحت مسافران و جهانگردان یاد کرده اند.
یکی از مهمترین اسناد تاریخی مربوط به کاروانسرای جمال آباد مربوط به نوشته های “شاردن” فرانسوی است که در آن به صراحت از این مکان نام برده و نوشته است: تاریخ بنای این کاروانسرا حدود سال ۷۳۳ قمری و به دست غیاث الدین محمد (وزیر سلطان ابوسعید مغول) بوده و بنا دارای آب انبار و مناره از دوره ایلخانی است.
وی درباره موقعیت کاروانسرای جمال آباد می نویسد: این بنای تاریخی در کنار روستای جمال آباد میانه واقع در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر میانه قرار دارد؛ روستای جمال آباد زمانی در تلاقی جاده ترانزیت قدیم و جاده ابریشم دارای اهمیت و بسیار پررونق بوده و به عنوان مهمترین کاروانسرای بین زنجان و تبریز است.
شاردن به سال ۱۶۴۳ میلادی در خانواده ای ثروتمند و تاجر سنگ های قدیمی در پاریس متولد شد، او در سال ۱۶۶۵ میلادی از طریق استانبول به تبریز آمد و سپس از طریق قزوین به قم و کاشان رفت و پس از اقامت ۱۸ ماهه در اصفهان، به سوی بندر عباس رفت تا از آن طریق ایران را ترک کند.
او که در دوران جهانگردی خود سه بار به ایران سفر کرده بود، در سال ۱۶۷۱ برای بار سوم از ایران بازدید کرد که این سفر چهار سال به درازا کشید.
سفرنامه شاردن مفصل ترین و بهترین سیاحت نامه ای است که در تاریخ اروپای قرن هفدهم موجود است و هر آنچه در سفرنامه او نوشته شده، به وسیله بیشتر سفرنامه های بعدی تایید شده و علمای عصر کنونی نیز هنوز از این کتاب به منزله منبعی برای تحقیقات خود استفاده می کنند.
این جهانگرد فرنگی در جلد سوم کتاب ۱۰ جلدی سفرهای سر ژان شاردن مفصل درباره ایران و مسافرت خود به تبریز و بازدید از کاروانسرای جمال آباد اشاره کرده است و درباره اوضاع کشور ایران و شرحی در مورد شرق دور و معرفی شهرهای ایران اطلاعات مفیدی داده اشت.
“موریس دوکوتزبوئه” جهانگرد آلمانی که همراه با سفیر کبیر روسیه در دوره قاجار به ایران آمده بود، در کتاب “مسافرت به ایران دوران فتحعلی شاه قاجار” به بازدید خود از کاروانسرای جمال آباد اشاره کرده و از آن به عنوان یکی از بهترین بناهای تاریخی آذربایجان و ایران یاد کرده است.
او که در سال ۱۲۳۴ قمری از تبریز به سمت میانه روانه شده و از این شهر بازدید کرده است، به گفته خودش شب را در کاروانسرای جمال آباد اقامت می‌کند و در این خصوص می نویسد: بالاخره در کاروانسرای جمال‌آباد ماندیم که ۵۲۰ سال از تاریخ بنای آن می‌گذرد و در اوج استحکام باقی مانده است.
دوکوتزبوئه بیشتر درخصوص رفتار و آداب و رسوم ایرانیان تحقیق کرده و در سفرنامه اش چنین نگاشته است: ایرانیان تنها در یک زمینه به تجمل گرایش داشته، زندگی‌شان در گستره‌های دیگر اساسا” تجملاتی نیست.
او می‌نویسد: از چیزهائی که عبث در انتظار آن بودم مشاهده زندگی با تجمل مشرق زمینی بود، قسمت خارجی خانه زینتی زائد بر تزیینات ظاهری چادر نداشت، در قسمت داخلی هم جز چند تخته قالی که عبارت از تمام اثاث‌البیت بود چیز دیگری مشاهده نمی شد.
دوکوتزبوئه ادامه می دهد: بزرگان آسیا تمام علایم بزرگی را به لباس خود انحصار داده‌اند. چه لباس های کشمیری پوشند و شمشیر و خنجری به خود آویزند که زینت آن نسل به نسل ارث می‌رسد، برای سواری هم اسب خوبی دارند که یراق و دهانه آن طلاست.
این جهانگرد مشهور نوع بنای کاروانسرای جمال آباد را نیز در سیاق خانه های ایرانی بزرگ و مجلل می داند.
“جیوانی فرانچسکو جملی کارری” دیگر جهانگرد فرنگی از کشور ایتالیا است که در نوشته‌های خود از وجود برج‌های هفت‌گانه و زیبای کاروانسرای جمال آباد خبر داده و نوشته است: این کاروانسرا در زمینی به مساحت ۵۰ در ۶۰ مترمربع بنا شده است.
وی در سال ۱۶۵۱ میلادی در ایتالیا متولد شد و در ۱۷۲۵ در سن ۷۴ سالگی در ناپل درگذشت.
کارری به سراسر جهان سفر کرده بود و در سفر به ایران که از طریق مصر، ترکیه و ارمنستان انجام شد، به مدت بیش از پنج سال طول کشید و کتابی با عنوان “سفر در سراسر جهان” در ۶ جلد به چاپ رساند که جلد دوم آن اختصاص به ایران دارد.
او در جلد دوم کتابش با عنوان “مشاهدات جالب در ایران در سال ۱۶۹۴م” به بازدیدهای خود از مجل های مختلف ایران و اذربایجان و تبریز اشاره کرده و از کاروانسرای جمال آباد نیز نام برده و آنرا بنایی بزرگ و قابل توجه و محل استراحت مناسب برای جهانگردان دانسته است.
چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۴۸ توسط اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی منتشر شده است.
جهانگرد و بازرگان دیگر اروپایی که در سفرنامه خود از کاروانسرای جمال آباد نام برده است، “ژان باتیست تاورنیه” مشهور فرانسوی است که در عصر صفوی بارها به ایران و مشرق زمین سفر کرد که سفرنامه او در شرح وقایع دورهٔ صفویه و وقایع دربار صفوی بسیار زیبا و نادر می باشد.
سفرهای او بین سال‌های ۱۶۳۲ تا ۱۶۶۸ میلادی صورت گرفت و سفر اولش در زمان سلطنت شاه صفی نوه شاه عباس بزرگ و سفرهای دیگرش در زمان شاه عباس دوم و سلیمان شاه بود.
تاورنیه در جریان سفر دوم خود به سال ۱۶۳۸ میلادی از طریق آناتولی و شهر ازمیر به مرز ایران و سپس به تبریز و در نهایت به اصفهان رسید، اما در سفر پنجم به سال ۱۶۵۷ میلادی و از طریق مارسی و سپس لیورنو در ایتالیا به ازمیر و تبریز سفر کرد.
این جهانگرد در آخرین سفر خود در سال ۱۶۶۳ از پاریس، ازمیر و ایروان بار دیگر به تبریز آمد و از طریق میانه از نزدیک کاروانسرای جمال آباد را مشاهده و نسبت به بنای قدیمی ان اظهار نظر کرده است.
کاروانسرای جمال آباد با مساحت ۲ هزار و ۸۵۲ مترمربع عرصه و ۲ هزار ۵۲۵ مترمربع اعیانی در نوع خود بزرگ‌ترین کاروانسرای تاریخی موجود در شمال غرب کشور است که در هفتم مهرماه سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۱۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
این اثر جهانی به صورت حیاط مرکزی است و چهار ایوان در اطراف آن قرار دارد که سر در بنا به صورت دو طبقه است و چهار برج مدور در چهار ضلع آن واقع شده‌اند./ایرنا
مطالب مرتبط
کوه قوشاداغی (قوشا داغ): تاج‌نشین طبیعت آذربایجان
حلوای سیاه یا قره حلوا – سوغات اردبیل
کوه سهند ؛ نگین سبز آذربایجان