پیوند ژنتیکی و تاریخی کردها و ترک‌های آذربایجانی

سیروان عبدالرحمانی

مطالعات ژنتیکی معاصر و شواهد تاریخی به وضوح نشان می‌دهد که کردها و ترک‌های آذربایجانی دارای پیوندهای ژنتیکی عمیق و قابل توجهی هستند.

به دلیل هم‌زیستی و تعاملات گسترده میان ترک‌های آذربایجانی و کردها ، آمیختگی ژنتیکی قابل توجهی میان آنها رخ داده است. این آمیختگی به وضوح در مناطقی که محل تلاقی جغرافیایی و فرهنگی این دو قوم است، مشهود است.

بر اساس یافته‌های برخی پژوهش‌های ژنتیکی، تفاوت معنی‌داری از لحاظ ژنتیکی میان کردها و ترک های آذربایجانی مشاهده نشده است.

بعلاوه، مطالعات ژنتیکی روی جمعیت‌های ایرانی نشان می‌دهد که اغلب جمعیت‌های ایرانی از جمله آذریبایجانی ها و کردها، دارای یک زمینه ژنتیکی مشترک هستند که نشان از تبادل ژن گسترده در طول تاریخ دارد.

از منظر ژنتیکی، مطالعات متعدد بر روی سیستم HLA که مهم‌ترین نشانگر ایمونوژنتیک در انسان محسوب می‌شود، اشتراکات قابل توجهی را بین کردها و ترک‌های آذربایجانی نشان می‌دهد.

برای نمونه یک مطالعه ژنتیکی معتبر بر روی ژن‌های HLA (پروتئین‌های مهم در سیستم ایمنی) در جمعیت کردهای ایران (شهرهای سقز و بانه) نشان داد که پروفایل ژنتیکی کردها را در خوشه جمعیت‌های مدیترانه‌ای قرار می‌دهد و آنان را به گروه‌هایی مانند آذربایجانی ها، اروپاییان و جمعیت‌های قفقاز نزدیک می‌کند.

این یافته از آن جهت حائز اهمیت است که هاپلوتایپ‌های گسترده نشانگرهای حساسی برای ردیابی پیوندهای ژنتیکی جمعیت‌ها محسوب می‌شوند.

این پژوهش به طور مشخص اشاره می‌کند که برخی از هاپلوتیپ‌های گسترده HLA که در کردها یافت شده است، در جمعیت آذربایجانی نیز مشاهده می‌شود. این اشتراکات ژنتیکی قوی، هم‌زیستی تاریخی و آمیختگی این دو گروه را تأیید می‌کند.

Amirzargar A., Rey D., Muñiz E., Palacio-Gruber J., Nikbin B., Nicknam H.et al. Kurds HLA Genes: Its Implications in Transplantation and Pharmacogenomics. Open Medicine Journal (2015). 2, 43–47. [Google Scholar]

یک مطالعه گسترده دیگر که روابط ژنتیکی جمعیت‌های مدیترانه را در توزیع HLA بررسی کرده است، به طور مشخص نشان می‌دهد که کردها و ترک‌ها از نظر ژنتیکی بسیار به هم نزدیک هستند و به طور قابل توجهی از دیگر جمعیت‌های خاورمیانه جدا نمی‌شوند.

Arnaiz-Villena A., Gomez-Casado E. & Martinez-Laso J. Population genetic relationships between Mediterranean populations determined by HLA allele distribution and a historic perspective. Tissue Antigens (2002). 60, 111–121. [DOI] [PubMed] [Google Scholar]

بر اساس تحقیقات جدید، مطالعه‌ای که برای اولین بار پروفایل HLA ترک‌ها و کردها را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که این دو گروه همراه با ارامنه، ایرانیان، یهودیان، لبنانی‌ها و دیگر جمعیت‌های مدیترانه‌ای، یک تبار مشترک دارند که به بستر ژنتیکی باستانی “مدیترانه‌ای” بازمی‌گردد.

این تحلیل ژنتیکی هیچ نشانه‌ای از تهاجم فرضی هندواروپایی (آریایی) که بر پایه‌های زبان‌شناسی استوار شده است، پیدا نکرده است. این یافته به طور مستقیم از فرضیه پیوند ژنتیکی عمیق و ریشه‌دار بین ترک‌ها و کردها حمایت می‌کند و تاکید می‌نماید که این اشتراکات، نتیجه هم‌زیستی دیرینه و تعلق به یک خاستگاه مشترک منطقه‌ای است.

Arnaiz-Villena A., Karin M., Bendikuze N., Gomez-Casado E., Moscoso J., Silvera C.et al. HLA alleles and haplotypes in the Turkish population: relatedness to Kurds, Armenians and other Mediterraneans. Tissue Antigens (2001). 57, 308–317. [DOI] [PubMed] [Google Scholar]

در نهایت، مطالعات ما نشان می دهد که کردها و ترک ها هر دو از نظر ژنتیکی اصالتا از شبه جزیره آناتولی و کشورهای اطراف آن هستند و تهاجم ژنتیکی یا آریایی آشکار در این منطقه وجود ندارد.

یک مطالعه ژنتیکی اختصاصی بر روی کردهای ایران (سقز و بانه) نتیجه می‌گیرد که هر دو جمعیت کردها و ترک‌ها به طور بومی از منطقه آناتولی و کشورهای اطراف سرچشمه گرفته‌اند و هیچ ردپای ژنتیکی از یک تهاجم بزرگ آسیایی یا “آریایی” در این منطقه یافت نمی‌شود.

Suarez-Trujillo F, Juarez I, Palacio-Gruber J, Manuel Martín-Villa J, Amirzargar A, Arnaiz-Villena A. HLA genetic study in Iran Saqqez-Baneh Kurds: no genetic trace of Aryan invasions in Anatolian Turks and Kurds is found. Hum Immunol. 2022 Nov;83(11):737-738. doi: 10.1016/j.humimm.2022.07.005. Epub 2022 Aug 3. PMID: 35931633.

این نزدیکی ژنتیکی، حاصل هم‌زیستی و تبادلات فرهنگی و جمعیتی است که به صورت گسترده در مناطق مرزی و مشترک سکونت آنها اتفاق افتاده است. نکته حائز اهمیت اینکه مهم‌ترین هاپلوتایپ‌های گسترده (الگوهای بلند ژنی) در کردهای ایران، با ایرانیان مشترک نیست، بلکه با مردم مدیترانه‌ای، ترک‌ها و مردمان قفقاز مشترک است.

تحلیل‌های کامپیوتری (درخت Neighbor-Joining و آنالیز تطابقی) به وضوح نشان می‌دهند که کردها و ترک‌ها از نظر ژنتیکی در یک خوشه قرار می‌گیرند و خاستگاه مشترکی دارند.

نتیجتا مردم خاورمیانه و مدیترانه – از کرد و ترک گرفته تا یونانی و ایبریایی – با وجود تنوع زبانی و فرهنگی فوق‌العاده، از نظر ژنتیکی تار و پود یک پارچه و به هم پیوسته‌ای را تشکیل می‌دهند. تغییرات زبانی و فرهنگی لزوماً به معنای تغییرات بزرگ ژنتیکی ناشی از مهاجرت‌های گسترده نبوده‌اند.

مناطق هم‌زیستی و تلاقی فرهنگی ترک ها و کردها در ایران

۱. آذربایجان غربی: در استان آذربایجان غربی، به دلیل هم‌مرز بودن مناطق کردنشین و ترک‌نشین، تداخل جمعیتی و ازدواج‌های بین قومی گسترده‌ای در طول زمان شکل گرفته است. این مقاربت و هم‌زیستی دیرینه، یکی از کانون‌های اصلی آمیختگی ژنتیکی و فرهنگی میان کردها و ترک‌های آذربایجانی در ایران محسوب می‌شود.

۲. استان کردستان: هرچند استان کردستان عمدتاً کردنشین است، اما در بخش‌های شرقی آن و مناطق هم‌مرز با استان‌های همدان و زنجان، جوامعی از ترک‌های آذربایجانی نیز سکونت دارند که به سهم خود بر آمیختگی ژنتیکی منطقه افزوده‌اند.

۳. استان اردبیل: در استان اردبیل که اکثریت آن ترک‌زبان آذربایجانی هستند، وجود روستاهای کردزبان مانند روستای کلستان سفلی در شهرستان خلخال (که عمدتاً کرمانج‌نشین هستند) شاهدی بر این هم‌زیستی تاریخی و تلاقی فرهنگی است.

۴. خراسان: در منطقه خراسان، جامعه کردهای کرمانج، با ترک‌های خراسانی (و سایر اقوام منطقه) در طول قرن‌ها آمیختگی ژنتیکی و فرهنگی پیدا کرده‌اند.

پیوستگی ژنتیکی فرامرزی

پدیده‌ی هم‌زیستی و آمیختگی قومی به مرزهای ایران محدود نمی‌شود و در مناطق همسایه نیز قابل مشاهده است:

ترکمان‌های عراق یک گروه قومی قابل توجه در شمال عراق هستند که سکونت‌گاه‌های اصلی آنها در شهرهایی چون کرکوک، اربیل، و تلعفر قرار دارد.

زبان این ترکمان‌ها عمدتاً لهجه‌ای از ترکی آذربایجانی است (مانند لهجه کرکوکی و اربیل).

در اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، ترکمان‌ها حضور دارند. بر اساس برخی منابع، تخمین‌هایی برای جمعیت آنها در حدود ۲۵۰ هزار نفر فقط در شهر اربیل نیز ذکر شده است و به دلیل هم‌جواری تاریخی، دارای آمیختگی‌های ژنتیکی و فرهنگی هستند.

ترکمان‌های سوریه نیز شرایط مشابهی دارند و در مناطق شمالی سوریه با کردها هم‌زیستی دارند.

گسترش تاریخی آذربایجان به آناتولی شرقی و تلاقی با کردها

در خصوص مرزهای تاریخی، برخی منابع جغرافیایی و تاریخی، حدود ناحیه آذربایجان را در گذشته گسترده‌تر از استان‌های فعلی آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل و زنجان و همدان و قزوین دانسته‌اند.

استان‌هایی چون ارزروم، ایغدیر، ارزنجان، و قارص در شرق ترکیه (آناتولی شرقی) که پیش‌تر در دوره‌های تاریخی بخشی از مرزهای گسترده‌تر یا حوزه نفوذ آذربایجان بوده‌اند، همچنان دارای ساکنینی هستند که به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند.

این مناطق همچنین دارای جمعیت‌های قابل توجهی از کردها هستند که هم‌زیستی دیرینه در این جغرافیا، به آمیختگی ژنتیکی و فرهنگی میان آنها و ترک‌های آذربایجانی ساکن در این مناطق انجامیده است.

در مجموع، شواهد تاریخی و مطالعات ژنتیکی بر یک پیوستگی عمیق میان کردها و ترک‌های آذربایجانی تأکید دارند که ریشه در تعاملات مداوم در مناطق مرزی مشترک دارد.

روادیان آذربایجان کرد بودند یا عرب؟

پیوند ژنتیکی قوی سکاهای شرقی و ترک ها

قیزیل اوزن؛ نامی که از دل تاریخ برآمده است