هوریان ؛ پدید آورندگان تمدن باستانی آذربایجان غربی

پروفسور محمدتقی زهتابی

نژاد ، سکونت گاه و زبان

پژوهش های اخیر نشان می دهد که هوریان به عنوان قدیمی ترین ساکنان شناخته شده آذربایجان در هزاره های سوم و دوم پیش از میلاد در نواحی غرب و جنوب غربی دریاچه ارومیه  و اراضی میان دریاچه های وان و ارومیه ، یعنی همان سرزمین «ارتته» ، «نایبری» و نواحی غربی تر از آن دولتی تاسیس کرده و تکنولوژی پیشرفته ای داشته اند.

در خصوص زبان هوریان باید گفت که آنان اقوامی التصاقی زبان بوده اند.  ژ.ق ماسکن دانشمند تاریخ نگار درباره زبان و منشا نژادی هوریان چنین می نویسد:

« در زمان زمیری لیم ( 1800 ق.م ) در شمال غربی بین النهرین فرمانروایان سوریه و حلب با حکومت بابل مناسبات دوستانه داشتند.  فقط در شرق فرات مهاجرین جدیدی بنام هوریان نفوذ و گسترش یافتند.آنان از مناطق کوهستانی که امروزه آذربایجان نامیده میشود بدانجا آمده بودند. اقوامی (هوریان) که نه سامی بودند و نه هند و اروپایی».

مجله میراث فرهنگی ، 1370 ، ص 51

هوریان از اقوام آسیایی بودند و زبانشان جزو گروه زبانهای التصاقی بود و با زبان گوتیان و لولوبیان و نیز اورارتوئیان شباهت و خویشاوندی داشت.

دیاکونوف درباره زبان هوریان می نویسد: « زبان هوریان با اورارتویی خویشاوندی نزدیک داشت». ا ، م ، دیاکونوف ، تاریخ ماد ، ص 99

یک نمونه کتیبه هوری – تقدیم به خدای نرگال توسط پادشاه هوری ، آتالشن، پادشاه اورکیش و ناور ، هابور باسین

حدود 2000 سال قبل از میلاد ، موزه لوور

قواعد صرفی زبان هوریانی که تاکنون شناخته شده با قواعد صرفی زبانهای معاصر ترکی همسانی دارد. این قواعد عبارتند از پسوند حالت انفکاک یا مفعول عنه  ” دان  ” و پسوند حالت تخصیص یا مفعول فیه  ” دا  ” ، این پسوندها در زبان هوریانی و ترکی آذربایجانی همانند می باشند. لیکن پساوند مزبور در زبان ترکی آذری به مرور زبان به تبعیت از قانون هماهنگی اصوات به دو شکل ، با حروف صدادار خشن یا خلفی و نازک ( دا – ده – دان ، دن ) تبدیل شده است.  طبیعی است که با وسیع تر شدن آگاهی ها درباره زبان هوریان دامنه این مقایسات نیز گسترده تر خواهد شد.

فرهنگ و هنر هوریان

هوریان دارای تمدنی پیشرفته بوده و تاثیری جدی در هنر همه اقوام شرق نزدیک بر جای نهاده اند.

شباهت و نزدیکی مضامین و سبک بکار رفته در آثار هنری اقوام مختلف با آثار هوریان مؤید این امر است.  به عنوان مثال پروفسور  ” دایسون  ” ضمن نشان دادن تاثیر هنر هوریانی در پدید آمدن جام حسنلو که شهرتی جهانی دارد چنین می نویسد:

« این جام ارتباط نزدیکی با طرز عقاید و افکار و سنن اقوام حوری ( هوری ) داشته و بدین لحاظ تاریخ قدیم تر را برای زمان تولید و ساختن جام باید در نظر گرفت  و دلیل خاصی برای انکار نفوذ هنری اقوام حوری در مناطق شمالغربی ایران که جام حسنلو در این منطقه ساخته شده وجود نداشته  و نفوذ عقاید و افکار و هم چنین هنر این اقوام برای مدت مدیدی از اواخر هزاره دوم تا اوائل هزاره اول پیش از میلاد در مکاتیب هنری این ناحیه تاثیر گذاشته و شواهد و مدارک آن موجود می باشد».  نگهبان ، عزت الله ، ظروف فلزی مارلیک ، ص 50

هنر متعالی هوریان نه تنها اقوام التصاقی زبان منطقه ، بلکه همه اقوام شرق نزدیک و قفقاز را تحت تاثیر خود قرار داده بود.

عزت الله نگهبان در اینباره چنین می نویسد:

« اجتماع هوری های شمال بین النهرین در دره خابور آثار زیادی ابداع نموده و باقی گذارده اند که مهمترین آنها ساختن مهر استوانه ای به سبک و روش خاصی از نظر نقوش می باشد و بیشتر انواع آن در حفاری کرکوک و نوزی به دست آمده است.

به نظر می رسد گروهی از آنها در موطن اصلی خود پیشرفت قابل توجهی در هنر و صنایع به وجود آورده  و آن را در نواحی نسبتا آرامی مانند جنوب قفقاز ، شمال بین النهرین ، شمال ایران ، و شرق ترکیه در منطقه ای که بعد منائیها ، مادها ، اورارتوئی ها ، و آشوری ها حکومت نمودند گسترش دادند. این اقوام که در این ناحیه هر یک به نوبت فرمانروایی نمودند همگی تحت نفوذ هنر حوریها که در این پهنه سایه افکنده بود قرار گرفتند». نگهبان ، عزت الله ، ظروف فلزی مارلیک ، ص 50

مورتیس وانلون درباره حضور هوریان در اطراف دریاچه ارومیه و رواج نامهای هوریانی در کنار زبان محلی میان اهالی منطقه در نیمه نخست هزاره دوم ق.م چنین می نویسد:

« سفال های بدست آمده از تپه حسنلو نشان می دهد که این ناحیه در نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد قسمتی از قلمرو فرهنگی هوریان بوده است. در حوزه دریاچه ارومیه ، پهلو به پهلوی زبان محلی و متداول در منطقه زاگرس ، نامهای هوری بکار برده می شود». مجله میراث فرهنگی ،1370 ، ص 52

شایان ذکر است که اکنون نیز در این منطقه روستاهایی بنام  ” هوری  ” وجود دارند. پژوهشگران تاریخ باستان بر اساس آثار و نمونه های هنری هوریانی بدست آمده از نواحی مختلف خاور نزدیک بر این باورند که در سالهای 2400 ق.م مهاجرتی بزرگ و وسیع از مناطق کوهستانی آذربایجان غربی به اطراف صورت گرفته است.

بورتون براون Burton Brouwn می نویسد: « همسانی مواد و وسایل بدست آمده از حفریات گؤی تپه با وسایل و اشیاء دوره میانه مصر ، نشانه های مهاجرت مردمانی از شمال به جنوب و از شرق به غرب و گسترش صنعت و هنر و فرهنگ آنان را آشکار می کند  و این واقعیت را بیان می نماید که : 2400 سال پیش از میلاد مهاجرت وسیع و عظیمی از آذربایجان بدان سوی صورت گرفته است». مجله میراث فرهنگی ، 1370 ، ص 51

از سخنان بورتون براون چنین استنباط می گردد که به زعم وی هوریان در 2400 سال پیش از میلاد از مناطق کوهستانی آذربایجان غربی به جانب شمال و غرب یعنی خاک آناتولی ، به جنوب یعنی قلمرو کاسیان و ایلامیان ، همچنین به غرب و جنوب غربی یعنی سوریه و فلسطین و مصر مهاجرت نموده اند.  ” شارل بورمی  ” دانشمند تاریخ نگار می نویسد:

« کاوشهای مرحله VII هفتوان تپه ( در ترکیه) نشان میدهد که در 2300 سال قبل از میلاد ، ساکنان این سامان هوریان بوده اند». مجله میراث فرهنگی ، 1370 ، ص 51

محققان بر اساس آثار بدست آمده از حفاری های نقاط مختلف در ترکیه یعنی قلمرو دولت های  ” هیت  ” و  ” اورارتو  ” من جمله هفتوان تپه و  ” بغاز کؤی  ” به این نتیجه رسیده اند که اقوامی که دولت های هیت و اورارتو را در طول هزاره دوم ق.م در آناتولی بوجود آورده اند  از همان هوری هایی بوده اند که در سده های پایانی هزاره سوم ق.م از نواحی کوهستانی آذربایجان غربی (ارتته) به آناتولی مهاجرت کرده اند.

نظر  ” ت.روجئر  ” و  ” س.ژ اوکاللاگان. S.j ocallaghan  ” از علمای تاریخ شناس در اینباره جالب توجه است:

« مبداء و منشاء هوریان و منطقه سکونت آنان ، بین دریاچه وان و دریاچه ارومیه بوده است و در آنجا تمدن و فرهنگ هوریان را بنیان نهاده بودند.

در سال 1700 ق.م مهاجرتی بزرگ و گسترده از منطقه کوهستانی دریاچه وان و زاگرس بوسیله هوریان صورت گرفت.  آنان کاسیت ها را به بابل راندند و در بین النهرین و آشور و مصر و سوریه و فلسطین پخش شدند و در آناتولی ، بعدها دولتهای هیت و میتاننی را تشکیل دادند ، دولت اورارتو آخرین وارث فرهنگ و تمدن این قوم بوده است.

در مصر روابط هوریان با هیکسوس ها کاملا مشهود است ، مخصوصا نشانه های وجود ارابه و اسب و بنای حصار و استحکامات و ساختن سنگ های مذهبی  ” جعل  ” و سایر کارهای مذهبی هوریان در مصر مربوط به این زمان است». مجله میراث فرهنگی ، 1370 ، ص51

هوریان در آن زمان بدلیل هنر و تکنولوژی پیشرفته بی همتایی که داشتند و بخصوص به سبب استخراج فلزات و ساخت انواع افزار فلزی چنان نام آور شده و پیشرفت کرده بودند که دولتی همچون سومر یعنی پیشرفته ترین دولت آن عهد ، نیازمند هنر و تکنولوژی آنان بود.

آقای فیروز منصوری ضمن بحث پیرامون استفاده هوریان از فلزات و مهارت و صنعتگری آنان می نویسد: « در آن دوره مردمان و اقوامی نیز غیر از هوریان سراغ نداریم که از این همه مواد و منابع استفاده کرده ، فلزکاران و معبد سازان و سنگتراشان و استادکاران ماهر ، پرورش داده  و در آن روزگار شهرت پیدا کنند ، و نه تنها سرتاسر بین النهرین را با فرهنگ و تکنیک خود تسخیر کنند بلکه آناتولی مرکزی ، و سوریه و مصر را نیز تحت تاثیر فرهنگ و اقتصاد و آداب خود قرار دهند». مجله میراث فرهنگی ، 1370 ، ص 51

همه و یا بخش عمده اقوام هوریانی بدلایلی که هنوز دانسته نیست ، از نیمه دوم هزاره سوم ق.م از مناطق کوهستانی غرب آذربایجان جنوبی مهاجرت نموده و در نقاط مختلف خاور نزدیک پراکنده شده اند.

این مسئله از آنجا روشن می گردد که اولا پس از این تاریخ ما به نام و هنر هوریان در آناتولی ، ایلام ، فلسطین و حتی در مصر بر می خوریم ، ثانیا از همین ایام در بخش غربی دریاچه ارومیه ما نه با نام هوریان بلکه با نام قوم  ” گیلزان  ” مواجه میشویم.

هنوز دانسته نیست که آیا اینان از طوایف و قبایل هوریانی بوده اند که مهاجرت نکرده و در سرزمین خود بازمانده بودند ، یا اقوام دیگر هستند  که پس از مهاجرت هوریان به این منطقه در آمده اند یا اینکه با تحت فشار قرار دادن هوریان ، آنان را از ارتته رانده و خود جای آنان را گرفته اند. (مولف در ادامه توضیح می دهد که گیلزانها به احتمال قوی بازماندگان اقوام هوریانی بوده اند.)

تاریخ دیرین ترکان ایران ، نویسنده: پروفسور محمدتقی زهتابی ، انتشارات: اختر ، سال نشر: ۱۳۸۱