ادبيات شفاهی مردم آذربايجان از قديمي ترين و پربارترين ادبيات های مردمی جهان است. مثل همه جای دنيا، ابتدا اين نوع ادبيات به وجود آمده است.
داستان ها، قصه ها، نغمه ها، ضرب المثل ها، لطيفه ها، چيستان ها و اشعار عاشيقی كه مردم ما آفريده اند، از نسلی به نسل ديگر انتقال يافته و در حافظه ها جاودانه شده است.
ادبيات شفاهی محصول آفرينش دسته جمعی مردم بوده و آرزوها، اندوه ها، طرز معاش، عادات، آداب،باورها و جهان بينی آنها را منعكس میكند.
از اين رو نيز با بررسی ادبيات شفاهی، با مراحل رشد عادات و آداب مردم در دوره های مختلف تاريخی آشنا میشويم.
زبان اين ادبيات، تركی ساده و پاكيزه است. ريشه ادبيات مردمی ما به آسيای مركزی میرسد.
تركان پس از گرويدن به دين اسلام به سرزمينهای غرب يعنی ايران، روم و خاورميانه كوچ كردند ولی كوشيدند تا عادات و آداب كهن خود را حفظ نمايند.
شاعران مردمی ترانه ها و داستانهايی جديد آفريدند و ميراث اجدادی را نيز از سوی ديگر رشد دادند.
در آذربايجان، ديگر نقاط ايران و آناتولی، تركان اوغوز جای گرفتند. از اين رو در اينجاها تركی اوغوز رواج يافته و پس از سدة 13 لهجه آناتولی و آذربايجان ظهور كرد.
اين دو لهجه در اصل از يك زبان واحد سرچشمه گرفته اند ولی رفته رفته خصوصيات متفاوتی كسب كرده و دو ادبيات جداگانه آفريدند.
با اين وجود تفاوت لهجه ميان ايلات، به اندازة تفاوت موجود ميان شهريان نبوده و ضرب المثل ها و ادبيات شفاهی در ميان مردمان اين سرزمينها، مشترك مانده و يا تفاوتهای كوچكی داشته اند.
ادبيات شفاهی نسبت به ادبيات نوشتاری، قدمت بيشتری دارد. با اين وجود بسيار دير يعنی در سده 16 م/10هـ به نوشتار درآمد.
داستانهای دده قورقود يك استثناء در اين مورد است. ريشة اين داستان به آسيا وابسته بوده و شكل كنونی آن پس از كوچ اوغوزها به آذربايجان و به احتمال قوی در سدة 12، پديد آمده و در سدة 15 نوشته شده است.
در فصل مربوط به داستانها توضيحاتی ارائه شده است و در اين جا نيازی به تكرار آنها نيست.
شعر و داستان، قسمت مهمی از ادبيات شفاهی مردم را تشكيل میدهند. هر دو اينها توسط شاعران مردمی و شمنهای قديمی سروده میشدند.
اينان بعدها با نام اوزان و باقسی شناخته شدند و سپس از سده 16 م/10 ق با نام عاشيق مشهور شدند.
اين خنياگران ساز در دست، اين اشعار و داستان ها را در توی ها و مهمانی ها و ديگر مراسم عيد و.. میخواندند.
شعر عاشيقی ادامة شعر قديم تركی است و در قالب رباعی و وزن هجايی سروده میشود. بيشترين و محبوبترين اين اشعار باياتی ها، گرايلی ها و قوشماهاست.
باياتی ها وزن 7 هجايی، گرايلی ها 8 هجايی و قوشماها 11 هجايی دارند.
ادبيات نوشتاری:
در زمان حكومت تركان در ايران، زبان فارسی زبان نوشتاری بود از اين رو ادبيات تركی به اندازه ادبيات فارسی مورد رغبت نبوده و از طرف حكومت نيز مورد تشويق قرار نمیگرفت.
از سوی ديگر نيز شاعران تحت تأثير فارسی، اشعار خود را به فارسی مینوشتند و كمتر میكوشيدند تا به زبان مادری آثاری بيافرينند.
با اين حال از سده 13 ميلادی، تركان ايران به تركی آذربايجانی شعر نوشته و ادبيات پرباری را آفريدند.
حسن اوغلو:
نخستين شاعری كه به تركی آذربايجانی شعر سروده و بر ما معلوم است، حسن اوغلو اسفراينی است.
اين شاعر از تركان خراسان است و به فارسی و تركی شعر سروده است. نام او به فارسی پورحسن است.
اين شاعر در اواخر سدة 13 و اوايل سدة 14 زيسته و اشعار او از آناتولی تا خوارزم بر سر زبانها بوده است.
سيف سرايی شاعر و مملوك مصر و احمد داعی شاعر آناتولی بر غزل او نظيره نوشته اند.
نصير باكويی:
در زمان سلطان اولجايتو زيسته و شعری به مناسبت سفر او به باكو سروده است.
نسيمی:
عمادالدين نسيمی، ممتازترين شاعر آذربايجانی در سدة 14 م است. او نخستين ديوان شعر را به زبان تركی آذربايجانی نوشته و ديوانهای جداگانه به فارسی و عربی دارد ولی ديوان عربی او گم شده است.
شعر نسيمی زيباترين نمونة شعر غنايی بوده و به شعر آذربايجان شكل ادبی داده است. گمان میرود كه نسيمی در 1369 م. در شماخی منطقة شيروان زاده شده است.
نسيمی با فضل الله نعيمی تبريزی، بنيانگذار فرقة حروفيه در شيروان آشنا شده و شاگرد و سپس خليفه و مبلغ افكار او شده است.
فرقة حروفيه، تمام كائنات را مظهر ذات ازلی می دانند و معنا و احترام اسرار انگيزی برای حروف الفبا قائلند.
ميرانشاه مرشد نسيمی را كشت و نسيمی از باكو به آناتولی رفته به تبليغ مكتبش، با شعر و غزل پرداخت.
چندی بعد مجبور شد به حلب برود و در آنجا به فتوای مفتی و دستور سلطان، پوست او كنده شده و به قتل رسيد.
نسيمی افكار آرمانی و عرفانی خود را در قالب غزل، قصيده، مثنوی، مستزاد و ترجيع بندهايش بيان كرده است.
رباعيات فلسفی او نخستين رباعيات تركی آذربايجانی هستند.
برای نمونه در اينجا سه رباعی و يك غزل او را میآوريم:
گل كی مشتاق اولموشام ديدارينا
وئرميشم جان زلف عنبر بارينا
محرم ائتدين چون منی اسرارينا
ای پری گل چك منی بردارينا
****
صاف ايچن هر دم صفا حاصل قيلور
درد ايچن درده دوا حاصل قيلور
كيم كی يار بی وفا حاصل قيلور
جانينه يوزمين بلا حاصل قيلور
****
عاشيقين سيرانی اول عالمده دير
گورمی ين شول عالمی ماتمده دير
كُنتُ كَنزا گوهری آدم ده دير
آدم اول مئی ديركی جام جم ده دير
****
دوداغين قندينه شكر دئديلر
جان شيرينه گؤر نه لر دئديلر
دئديلر كيم دهانی يوخدور اونون
بی خبرلر عجب خبر دئديلر
____________________
اهل معنی خجسته صورتينه
معنی واهب الصور دئدیلر
حقدن ايراغ ايميشلر آنلار كيم
سنی ای نور حق بشر دئديلر
فتنه دوشدو جهانه يوزوندن
بو جهتدن سنا قمر دئديلر
عنبر افشان ساچينا، عارضينه
ياسمن اوزره مشك تر دئديلر
باخ اونون يوزونه االهينی گور
اهل معنی بودور نظر دئديلر
شامه بنزه تديلر قارا ساچينی
عارضين نورينه سحر دئديلر
كيرپيگين اوخونه قاشين يايينه
عاشيقين سينه سين سپر دئديلر
جان دئميشلر دوداغينه هی هی
بو سوزو گؤر نه مختصر دئديلر
شب يلدا دورور ساچين گئجه سی
صورتين بدرينه قمر دئديلر
ی «نسيمی» محيط اعظم سن
گرچه الفاظينه گوهر دئديلر
پس از نسيمی، شاعرانی چون شيخ قاسم انوار، شيخ الوان شيرازی، حقيقی (جهانشاه قارا قويونلو) و حبيبی، مشهورترين نمايندگان شعر آذربايجانی در سده 15 هستند.
با ظهور ختايی و فضولی در سدة 16 شعر و ادبيات آذربايجان وارد دورهای جديد و درخشان شد.
قاضی برهان الدين:
اين شاعر در سده 14 در آناتولی زيسته، امير سيواس شده و در نبرد با آغ قويونلوها شهيد شده است. اين شاعر از ايل سالور بوده و اشعارش را به تركی آذربايجانی سروده است.
صحاح العجم:
صحاح العجم، لغتنامه ای به چهار زبان (عربی، فارسی، تركی، پهلوی) است و برای آموزش زبان فارسی به آذربايجانيان نوشته شده است.
نسخه خطی اين كتاب را مرحوم حسن زرينه زاده در كتابخانه براتسيلاو در چكسلواكی يافته و توسط پرفسور غلام حسين بيگدلی مورد پژوهش واقع شده و پس از انقلاب منتشر شده است.
در اينجا برای نمونه، چند سطر از فصل گرامر آن را میآوريم:
بيل گيل مصادر عربی نئجه كيم اصل دير اوندان صادر اولور اسماء و افعال آنجلين
مصادر پارسی اصل دير اوندان منشعب اولور قالان اوزان و امثال و غيره، اول مصادر
پارسی ايكی دورلو دور. اما بيری لازم بيری متعدی دور…
ضرير:
قاضی مصطفی ارزرومی بوده و چون كور مادرزاد بود، تخلص «ضرير» را برای خود برگزيد. او با وجود نابينايی، به استادی معارف اسلامی و به رتبه قضاوت رسيد.
در عين حال او شاعری چيره دست بوده و سيرت نبی را به نظم و نثر نوشته است. ضرير قصة يوسف را به مثنوی نوشته است.
ضرير كتاب سيرت نبی را در زمان سفر به مصر به خواست ملك منصورعلی پادشاه ترك مصر نوشته و در مقدمه كتاب چنين میگويد:
بو كتاب كيم رسولون سيرتی كتابی دير، عرب ديليندن تورك ديلينه نه سببدن
ترجمه اولدوغونی بيلدورور. ضرير آييدور: اول ييل ايچينده كيم رسولون هجرتينه
يئدی يوز يئتميش دوقوز اولمشيدی ضريره مصر سفری روزی اولدی، چون مصر
شهرونه گلدی ديله گی اول ايدی كيم مصر ملكينه يئتيشه، ملوك حضرتينه يول
بولا يا سلطانلار صحبتينه لايق اولا … مسكن ضرير فقير حقير، اول سعادتلو
ملكون صحبتينه، سؤز سؤيله مك سببيندن يول بولدی. كلمات بركاتيندان اول
حضرته تقرب حاصل اولدی.
زيرا گؤزسوز كيشی نون اگر چه گؤزی يوخدور و گؤركی اكسوكدور.
اما حافظه قانی اولور. سؤزو كؤنلونده جمع ائيله مگه قوتی اولور. ضرير سؤز سويله ييجك داتلو سؤيلردی.
قوتلو، معرفتلو سؤيلردی. نظم و نثر سؤيله مكده عبارتی خوبدی، خلايق آنون سوزينی دينله مگه عظيم رغبت ائدرلردی.
بيش ييل اول پادشاهون حضرتينده ضرير، هر گئجه مجلس ائيله دی
سپس از زبان پادشاه چنين میگويد:
بیا ای نابینا، بر من سیره بگو. که در آن هم صورت و سیرت باشد. هم از آن دانش بدست آید و هم داد. در آن معنی و معرفت باشد. شنیدن آن بر ما خوشایند باشد. برای ما قوت قلب باشد.«
برای نثر سده 15 میتوان نمونه هايی همچون كتابهای «اختيارات قواعد كليه يا دايره جهان نما» و »كتاب كوامل التعبير بوازيجی» را نام برد.
كتاب نخست از طرف ديبری خوجا ابن عادلی در سال 60-1459 م/839هـ دربارة ستاره شناسی و تعيين حركات سيارات نوشته شده است.
نسخه دست نويس اين كتاب توسط پرفسور رستم عليف در باكو تصحيح و منتشر شده است.
كتاب كوامل التعبير بوازيجی:
اين كتاب توسط خضربن عبدالهادی بوازيجی در سده 16 ميلادی در تعبير خواب نوشته شده و به سلطان سليمان قانونی تقديم شده است.
بوازيجی از تركان عراق بوده و در بوازيج زاده و در موصل زيسته است. زبان كتاب، تركی سده 15 است و در عين حال كتاب لغت ارزشمندی است.
نسخه دست نويس اين كتاب نيز توسط پرفسور رستم عليف، در باكو تصحيح و منتشر شده است.
منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار
مطالب مرتبط
ترهاتا اینانما – استاد ساهر
مولوی دن فارسجا – تورکجه بیر شعر
شفاهی خلق ادبیاتی