سومریان

سومریان در نواحی جنوبی عراق کنونی (بین النهرین) و قسمت های شمالغرب خلیج فارس از جمله در بابل مستقر گشته و تمدنی پیشرفته پیدید آورده بودند. عجالتاً بدرستی روشن نیست که سومریان دقیقا چه زمانی به این ناحیه درآمده اند. بنظر پژوهشگران تاریخ باستان سومریان در 4500 سال پیش از میلاد نخستین تمدن درخشان بشری را در نواحی مذکور پدید آورده و شهرهایی چون اور- اوروک ، ائرئخ ، نیپ پور ، کیش ، لکش ، لرسا ، که مراکز مهم تمدن بشری آن روز بوده اند را بوجود آورده اند.

می توان گفت که امروزه همه محققان تاریخ باستان بر آنند که سومریان از آسیای میانه یعنی از موطن اصلی ترکان به بین النهرین مهاجرت کرده اند. علی پاشا صالح ، حقوق شناس نامی در اثر خود بنام « تاریخ حقوق » در خصوص اصل و تبار سومریان و قوانین آنها چنین می نویسد:

« نزدیک شش هزار سال پیش در جستجوی زمین های حاصلخیز قومی بنام سومری از راه قفقاز و شمال غربی ایران به نواحی جنوبی بین النهرین آمدند و در سرزمینی واقع در جنوب مرکزی عراق که سومر نامیده شد و بعد به بابل معروف گردید سکنی گزیدند و بخط میخی روی هزاران لوح گلی قوانین و سرگذشت خود را به زبان سومری نوشتند. الواح مزبور در موزه های بزرگ جهان نگهداری می شود. بیش از نود درصد الواح و استوانه ها و آثار دیگر اسنادیست مربوط به امور اداری و اقتصادی و حقوقی و احکام و محاکم و قباله های نکاح و معاملات و وصایا و قبوض ذمّه و نامهای خدایان و امکنه و اشخاص».

پاشا صالح ، علی ، سرگذشت قانون ، مباحثی از تاریخ حقوق ، تهران 1348 صفحه 88-89

نه تنها تاریخ نگاران ، بلکه حتی برخی از علمای زبان شناس نیز تایید می کنند که سومریان از آسیای میانه برخاسته اند بعنوان مثال دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد منشا سومریان و اینکه آنان صاحب قدیمی ترین نوشته ها و تمدن ها بوده اند چنین می نویسد:

« زبان سومری کهن ترین زبان نوشته شده نوع بشر است. قومی که سومری خوانده میشود از قدیمی ترین زمان در مصب رودخانه های دجله و فرات یعنی فاصله میان بابل قدیم و خلیج فارس مستقر شده بود. اینان از حیث نژاد به هیچ کدام از ملت های همسایه خود شباهت نداشتند.تمدن و فرهنگ ایشان که کهن تر از همه فرهنگ های آسیای غربی است شاید در همان مسکن ایشان ایجاد شده و پرورش یافته بود. اما روی بعضی قرائن این گمان هم میرود که نخست از مشرق یا شمال شرقی به آن سرزمین آمده باشند.»

ناتل خانلری ، پرویز ، تاریخ زبان فارسی ، تهران 1348 جلد 1 ، صفحه 179

پژوهشگران تاریخ باستان بر اساس پژوهش ها و نتایج حفریات علمی نشان می دهند که حدود 400 سال پیش از میلاد سومریان و سپس ایلامیان از آسیای میانه و غرب اورال حرکت نموده با گذر از شمال دریای خزر و معابر قفقاز و آذربایجان سومریان در اراضی عراق کنونی و ایلامیان در نواحی خوزستان و لرستان و دامنه های زاگرس و تا حدودی در دوسوی این سلسله جبال مسکن گزیده اند. حسن پیرنیا هنگام بحث پیرامون خاستگاه سومریان و ایلامیان پس از اشاره به نظریات گوناگون در این خصوص می نویسد:

« اکنون بیشتر به این عقیده اند که قبل از آنکه مردمان بنی سام (سامیان. م) به اینجاها (بین النهرین.م) آمده باشند سومری ها سواحل خلیج پارس را اشغال کرده بودند ( این نظریه کینگ دانشمند سومرشناس است.م) اما اینکه اکدیها و سومری ها از کجا آمده اند چون در نزدیکی عشق آباد (کورنگ تپه.م) و استرآباد (کورگان آنو.م) و دره گز اشیاء سفالین ، ظرف سنگی ، اسلحه مسین و اشیاء دیگر به دست آمده که شیوه ساخت آنها ایلامی است و روی گلدانی از طلا صورتهای سومری منقور است ، بعضی گمان می کنند که بین تمدن ایلامی و تمدن ماوراء دریای خزر (منظور آسیای میانه است.م) ارتباطی بوده و شاید سومری ها از طرف شمال براس خلیج فارس وجلگه بابل آمده باشند. بهر حال از حفریات آمریکائیها در « نیپ پور » که یکی از شهرهای سومری است وکشف فهرست سلسله های زیاد از پادشاهان این قوم علاوه بر آنچه بود محقق شده است که بیش از سه هزار سال قبل از میلاد سومری ها گذشته های مفصل داشتند ، و بابل مرکز تمدن آنها بوده است…»

پیرنیا ، حسن ، ایران باستان ، جلد1 ، صفحه 113-114

همین جملات را علی پاشا صالح نیز در « تاریخ حقوق» نقل کرده است. رجوع کنید به پاشا صالح ، علی ، همان ، صفحه 90

این نظریه که خاستگاه سومریان آسیای میانه بوده است امروزه مورد تایید اکثر دانشمندان اروپایی است. مثلا مؤلفان «حقوق تاریخ» دانشکده هامیلتون به صراحت می نویسد که « قدیمی ترین ساکنان بابل یعنی سومریان غیر سامی و شاخه ای از شاخه های قوم مغول بوده اند.» رجوع کنید به پاشا صالح ، علی ،همان ، صفحه 96

بر اساس روایات کتب قدیم بنی اسرائیل بابل قدیمی ترین سکونت گاه بشر بوده است.

تا پیش از قرن بیستم تاریخ نگاران به طور کلی معتقد بودند که نخستین تمدن بشری در مصر و یونان بوجود آمده است .

لیکن تحقیقات باستان شناسی و پژوهش های علمی از اوایل قرن بیستم این ادعا را منسوخ کرد .

اکنون بر اساس دلایل و مدارک متقن روشن شده است که نه تنها نخستین تمدن بشری در مصر بوجود نیامده بلکه تمدن مصر ، خود از تمدن سومر ماخوذ است .

پرفسور « وولی » محقق نامی تاریخ باستان که از سوی دانشگاه پنسیلوانیا و موزه ی بریتانیا به عنوان رئیس هیئت باستان شناسی در حفریات شهر « اور » حضور داشته است در کتابی که پس از این حفریات به رشته ی تحریر در آورده به صورت قطعی اثبات نموده است که « تمدن این قوم (سومر . م ) در بین النهرین 2000 سال پیش از مصری ها به اوج شهرت رسیده و فرضیه ی تقدم زمانی تمدن مصر را در هم شکسته و مردود دانسته است .

سومری ها 3500 سال پیش از میلاد مراحل عالیه ی فرهنگ را پیموده و پیشرو مصر و آشور و آسیای صغیر و کرت و یونان بوده اند . نه تنها تمدن مصر و یونان برآمده از تمدن سومری است بلکه حتی مجموعه قوانین حمورابی – که وی تا سالهای اخیر به عنوان نخستین قانون گذار در تاریخ بشر مطرح بود – نیز چنانکه در زیر اشاره خواهیم نمود در واقع چیزی جز گزیده و مجملی از قوانین سومری نیست .

تمدنهای مصر و یونان و همه ی مدنیت های کهن که با شرق میانه و نزدیک مربوط بوده اند تحت تاثیر تمدنهای سومر و ایلام باستان بوجود آمده اند .

لوپوانت از متخصصان تاریخ باستان می نویسد : « اقوام بیابانگرد دیگری از نژاد سام در حدود 1800 تا 1700 سال پیش از مسیح ناحیه ی بابل را ترک گفتند و راه فلسطین و مصر را پیش گرفتند . تمدن عبری و تاریخ یهود و قانون آن قوم به وسیله ی تورات مضبوط است . مانند طوایف دیگر آن سرزمین عبری ها مردمی بت پرست و بادیه نشین بودند .

ابراهیم خلیل که ریاست آنها را داشت دو قرن پیش از حمورابی در کلده زندگانی می کرد . در همان ایام اقوام دیگری به نام اتروسک و سیکول به سوی غرب مهاجرت کردند و نخستین ساکنان ایتالیایی مرکزی اتروسک ها بودند که شهرهایی بنا نهادند و تمدن ساکنان سواحل دریای اژه را ( بین آسیای صغیر و یونان ) در حوزه ی غربی پایه گذاری کردند .

سیکول ها در جنوب شبه جزیره ی ایتالیا و همچنین در جزیره ی سیسیلیا ( صقلیه ) اقامت کردند .

فنیقی ها که در آن روزگار مردمی دریانورد و مانند عبری ها از نژاد سامی بودند در شهرهای مستقلی مستقر شدند و در امتداد ساحل به بازرگانی پرداختند و به اختراعاتی توفیق یافتند . از جمله الفبایی ساختند که مورد استفاده یونانیان نیز قرار گرفت .

قوم دیگری از کرت (اقریطش) برخاست و از سه هزار سال تا 1400 سال قبل از میلاد تاریخ درخشان تر و کهن تری در تجارت دارد .

نخستین قانونگذاران

چنان که پیشتر اشاره نمودیم امروزه تقریبا همه متخصان تاریخ باستان معتقدند که سومریان نخستین قانونگذاران تمدن بشری بوده اند و قوانین حمورابی نیز مدت ها پس از قوانین سومری و براساس آن پدید آمده است ، نظر علی پاشا صالح در این خصوص شایان توجه است وی می نویسد :

« مجمع القوانین حمورابی پس از ویرانی سومر از روی قوانین قدیم سومری ها و عادات و روسوم آنها نوشته شد و بیشتر مندرجات آن مقتبض از مجموعه قوانینی است که دنگی Dungi پادشاه او را تدوین کرده بود . پادشاهان دودمان ایسن نیز به تدوین قانون پرداختند».

علی پاشا صالح از زبان محققین اروپایی چنین می نویسد :

« سومری ها نخستین ساکنان بابل بوده اند که از قدیم الایام به شهر نشینی خو نهاده اند و به فقوانین کشور خود گردن نهاده اند. دلیل و مستند این مدعی اسناد و مدارکی است که درباره برده فروشی و معاملات اراضی بدست آمده و مربوط به روزگاران بسیار دیرین آن سرزمین است .»

نه تنها در قدیمی ترین ادوار تاریخی بلکه همواره در تمامی دوره ها ، متناسب با مقتضیات زمانی قوانینی از سوی حکمرانان سومری تدوین یافته است .

مثلا کتیبه های اروکجینا urukagina پادشاه لاگاش (در حدود 2600 سال پیش از میلاد مسیح ) حاکی از کوشش های او در راه حفظ آداب قدیم و جلوگیری از تعدیات و اجحافات روحانیان و ماموران تماع دیوان و اخاذی هایشان از بینوایان است .

سندی مربوط به تقریبا 2400 سال پیش بدست آمده و حاکی از آن است که در لاگاش دادگاهی که خواسته بود حکم ضبط اموالی را صادر کند ، تعطیل شده . پیشیینه های دادرسی مربوط به سومین دودمان پادشاهان اور ( در حدود 2200 سال پیش از میلاد ) مربوط به اختلافی است که بر سر معاملات و وراثت و هبه و طلاق وجود داشته است .

مجموعه قوانینی که اندکی بعد از پدید آمد « انا اتیشو » نامیده شده و مشتمل بر قوانین هفتگانه سومری درباره ی خانواده و مناسبات فرزند خوانده و پدر و مادر او و طلاق و برده است بر سه لوحه ای که مربوط به حدود 2000 سال پیش از میلاد است 25 ماده قانونی به زبان سومری نوشته شده که شش ماده ی آن در روابط خانوادگی و سه ماده تقریبا منطبق با مجمع القوانین حمواربیست و در چهار ماده سخن از بردگیست .

در مورد دیگر بحث از فرزند خواندگی و کیفر آزار دادن به زنان باردار و زیان رساندن گاوان به چراگاه ها و مراقبت باغ ها و تکالیف همسایه و تهمت های ناروا است . به نظر دانشمندان اروپائی بطور کلی در بسیاری موارد این مقررات را با مجمع القوانین حمورابی مطابقت و مشابهتی است و این خود حاکی از آنست که مجموعه حمورابی زاده ی اندیشه ی حمورابی نبوده و در حقیقت گزیده ای از قوانین سومری است .

مثالهای فوق تنها نمونه هایی از قوانین سومری تا زمان حمورابی است .

علاوه بر این حمورابی در تنظیم مجموعه قوانین خویش از مجموع قوانین اکدی که متعلق به ادوار تا پیش از وی می باشند نیز بهره جسته است.

از این قوانین اکدی می توان به مجموعه قوانین ائشنونا اشاره نمود که در دو قرن پیش از حمورابی برای پایتخت ناحیه ای میان اکد و ایلام ترتیب یافته است و از بسیاری جهات شبیه قوانین حمورابیست سه قسمت مجمع القوانین حمورابی از مجموعه ی ائنشنونا گرفته شده است .

خط سومریان

سنگ نبشته ها و گل نبشته ها و همه آثار مکتوبی که در نتیجه ی حفاریهای علمی توسط دانشمندان اروپایی و امریکایی در شهرهای سومری و ایلامی چون شوش ، اور ، نیپ پور ، بدست آمده و اکنون در موزه های آمریکا و اروپا نگهداری می شود همه به خط میخی اند . گرچه در بادی امر پیش از خط میخی الفبای دیگری نیز شبیه خط هیروگلیف بود وجود داشته لیکن عمر آن زیاد نبوده است .

به عقیده دانشمندان تاریخ نگار خط میخی را سومریان اختراع نموده اند . غالب اقوام منطقه در طول هزاران سال از این الفبا استفاده کرده اند .

حتی داریوش سنگ نبشته خویش را به سه زبان ، از جمله ایلامی و اکدی ، با الفبای میخی نوشته است .

خدمات سومریان به بشر

سومریان خدمات بزرگی برای تمدن بشری انجام داده اند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود :

1- وضع قوانین و اداره ی جامعه بر اساس قوانین موضوعه .

2- اختراع الفبا

3- دست آوردهای سومریان در رشته های گوناگون علوم و صنایعی که در سومر پدید آمد و بعد از ملتی به ملتی انتقال یافت و تکمیل شد تا به درجه ی کنونی رسید .

هر چه تحقیقات و کاوش های باستانشناسی پیش میرود روشن می شود که مصریان و یونانیان قدیم مبادی علم هیئت و طب و صنایع را از سومریان اقتباس کرده اند .

4- تقسیم شبانه روز به 24 ساعت ، هر ساعت به 60 دقیقه ، و دقیقه به 60 ثانیه یادگار سومریان است .

5- تقسیم دایره به 360 درجه یادگاری است که از سومریان بازمانده است .

6- کشف برخی فلزات من جمله آلومینیوم از اکتشافات 150-100 سال اخیر بشر به شمار میرود .

امروزه دنیای علم بر این است که دانشمندان در گذشته نزدیک از طریق الکترولیز موادی معین آلومینیوم بدست آورده اند ، لذا دستیابی به این فلز را از موفقیت های مهم معاصر خود می شمارد .

لیکن « باستان شناسان در یکی از گورهای باستانی در چین که متعلق به بیش از دو هزار سال پیش است اشیایی بدست آورده اند که از آلومینیوم ساخته شده . ما می گوییم که این غیر ممکن است ، هر کس می داند که تنها پس از دستیابی به سل الکترولیز استخراج آلومینیوم میسر شده است .

لیکن دنیای علم نمی خواهد وجود آلومینیوم را در جین دو هزار سال پیش قبول نماید در کمال بهت و حیرت بناچار می پذیرد که سه هزار سال پیش از آن در سومر سل الکترولیز و آلومینیوم وجود داشته است .

اولجاس سلیمان در ادمه مطالب فوق چنین می نویسد :

« و پس از رسیدن به چنین باور استواری ، می توانیم سل الکترولیز را در سومر مشاهده کنیم ، یعنی پنج هزار سال قبل از فرآیند الکترولیز » .

انقراض سومریان

سومریان در اواخر دوران حاکمیت خویش نسبت به اقوام تابع خود ستم پیشه ساختند . این ستمگری ها لشکر کشی هایی را ضروری می ساخت . این لشکر کشی ها نیز موجب هجوم ایلامیان شد . سرانجام ایلامیان یکی از شاهان سومر را به اسارت گرفته و به شوش بردند .

در 2280 ق.م ” کودورنان خوندی ” پادشاه شهر سومر ” اور” را تصرف و غارت نمود و بدین حاکیمت سومریان را منقرض ساخته و ” ننه ” رب النوع آنان را به عنوان غنیمت به ایلام برد .

سومریان برای مدت 60 سال بصورت بخشی از سرزمین ایلام درآمد ، لیکن در 2239 ق.م بار دیگر سلاله ی سومری قدرت را بدست گرفت .

ولی این بار “ریم سین ” شاه ایلام در 2115 ق.م بصورت نهایی حاکمیت سومریان را منقرض ساخت .

ایلامیان در دوران استیلای خود ستمگری های بسیاری در حق سایر اقوام نمودند ، که در نتیجه آن ، دسته های مختلف اقوام سامی بسوی مغرب مهاجرت کرده و بعدها دولت ها و تمدن های آشور ، یهود ، فینیقیه ، و مصر را بوجود آوردند .

احتمال داده می شود که مهاجرت حضرت ابراهیم از بابل به فلسطین در همین دوره و در ارتباط با ستمگری های ایلامیان صورت گرفته است .

پس از شکست سال 2115 ق.م برخی از طوایف سومری به آسیای میانه بازگشتند و بقیه نیز در میان سامیان مستحیل شدند .

تاریخ دیرین ترکان ایران ، نویسنده: پروفسور محمدتقی زهتابی ، انتشارات: اختر ، سال نشر: ۱۳۸۱