۱- صیغایش: توفارقان کندلریندن بیریسی‌دیر. صیغایش توفارقانین قیبله طرفینده قرار توتوب. صیغایش کندینین چوبوخ توتونی چوخ دیلده‌دیشده‌دی.
۲- احمد ملا احمد: توفارقانین قدیمکی ملالاریندان بیریسی‌دیر. ایندی توفارقاندا چوخ باغ، بولاق و گؤل اونون آدینا چاغیریلیر.
۳- قره وییس: آدی دیل‌لرده قالان توفارقانین اوستا بالابانچیلارینداندی. شاهسون ائلینده بیر مثل وار، دئیر: «دوه سی اولویانین قره وییس یادینا دوشمز». بو مثل نیشان وئریر کی قره وییس اؤز زامانیندا چوخ دیلده‌دیشده اولان بیر آدام ایمیش.
بو کیشی‌نین یاشاماغیندان بیر شئی بیلمیریک. آما بو قدر وار کی ایندی اونون آدینا توفارقانین پازیکی محله‌سینده بیر بولاق ساییلیر. بئله بیلینیر کی او بولاغی قره وییس اؤزۆ قازیب و سووا یئتیرب. او جوره ده اولماسا بونو قبول ائلله‌مک کی قره وییس پازیکی محله‌سینده یاشایارمیش.
۴- یوواداغی: قبرستان معناسینادیر. او داغ کی اؤلۆب گئدنلره یوردیووادی. یوواداغی بیر یکه تپه‌دی کی توفارقانیله سئل چایی‌نین آراسیندا، گون چیخاندان گون باتانا طرف اوزانیب. آنجاق کی بو قبرستاندا ارمنی، مسلمان و زردوشتی قبیری چوخدور.
بو تپه‌نین دوز بئلینین تئیینده بیر گؤرکه‌ملی مسجید یئری واردیر. دئیللر: «عاباس توفارقانلی اوزامان اورانی مسجید قئییتدیرمک فیکری واریمیش، کی صورالیق عؤمرۆ وفا ائلله‌مه‌ییب». ایندی او مسجید یئری‌نین قیبله طرفینده محراب موصلا واردیر.
هر جومعه آخشامی درتلی‌لر، اوره‌یی دولی نذیر نییاز دئیه‌نلر اورایا گئدیب شام یاندیریب و حاجت ایسته‌للر. توفارقانین قریمیش قوجالاری دییه‌للر کی عاباسین قبری اورادادیر. آما من چوخ ایللر او قبرین دالیسیجا دولانمیشام تاپا بیلمه‌میشم.
۵- صاحب ایله میر: صاحب ایله میر، تبریزین صاحب آباد مئیدانی‌نین قیراغیندا بیر بؤیوک زیارتگاهدیر. بیر گونیزی، ایکی میناره‌سی واردیر. دئیه‌رلر بو زیارتگاه طهماسب شاهین زامانیندا مسجیدیمیش. ۱۲۶۵-نجی ایلد‌ه بو مسجیدده بیر معجزه اوز وئردی کی اوندان سونرا خلق اونا ایمان گتیردیلیر و اورانی حاجت وئرن ایمام زادا بیلدیرلر. (بولاری آثار باستانی آذربایجان کیتابیندان گؤتوردوم) .
۶- ساری خوجا: سارو، ساری خوجا شاه عاباسین بؤیوک سرکرده‌لریندن ایدی. آدی محمدرضا، لقبی ساری خوجا ایدی. آما سارو دا اونا دئییردیلر. شاه عاباس هر ایشینده اونا مصلحت ائلله‌رمیش. بیر گون شاه عاباس اوغلو صفی میرزانین حقینده اونا مصلحت ائلله‌دی.
ساری خوجا دئدی: «من بئله بیلیرم کی اونو آیری شهره یوللاسان یاخشی‌دیر». آما اسفندیار بئیک کی انیس آدینا آدلانمیشدی، دئدی: «شاه، صفی میرزانیدا او بیریسی قارداشلاری کیمین کور ائلله‌سه یاخشی‌دیر».
شاه عاباسین اوچونجو سرکرده‌سی کی آدی غولام و مئهتری‌دی، دئدی: «صفی میرزانی اؤلدور، اؤزۆوۆ راحت ائلله». شاه عاباسدا اونون سؤزۆنه باخدی و صفی میرزانی اؤلدوردو. (بو سؤزلری زندگانی شاه عباس ج ۱-۲ کیتابیندان گؤتوردوم) .
۷- قول عبداله: همان غولام و مئهتر آدینا معروف اولان شاه عاباسین سرکرده‌لریندن ایدی کی، اوسته اونا گؤره دانیشدیق.
۸- همیشه باهار باغی: توفارقانین سئل چایینا طرف کوردلر کوچه سینه گئدن یولدا بیر صفالی باغیمیش. بئله دئیللر کی همیشه باهار باغی ایندیکی توفارقانین نفت شوعبه‌سی‌نین یئرینده ایدی.
۹- داغمانلار: بیر انلی و گئنیش تپه‌دیر کی، ماماغان یولوندا قرار توتوب. تبریز – توفارقان جادده‌سی اونون یانیندان گئچر. ماماغان توفارقانین بؤیوک آوادانلیقلاریندان ساییلار.
۱۰- حسن قاضی: اوزامان توفارقاندا حکومت ائلله‌رمیش. بئله دئیه‌رلر کی حسن قاضی توفارقانین آشاغی کوچه محله‌سینده اوتورارمیش. اونا گؤره ایندی ده آشاغی کوچه‌یه قاضی محله‌سی دئیه‌رلر. حسن قاضی‌نین قبری قاضی الفتاح محله‌سی‌نین مسجیدینده ایدی.
من او قبرین سورآغینا چوخ گئتدیم آما تاپا بیلمه‌دیم. چوخ سوروشاندان سونرا دئدیلر: «الله بیر بؤیوک آدام‌ین قبری دئییلدی، اونا گؤره قبری سؤکوب آرادان آپاریبلار». دئمه‌لی، عاباس بو آغیلا گلمه‌یه‌ن باشاگلن قضو و قدرده حسن قاضییا شکایت ائله‌ییب.
۱۱- حسن بابا: حسن، یئتمیش اولیا باباسی‌دیر. کی حافظ، حوسین کربلایی روضات الجنان و جنات الجنان کیتابیندا اونا اشاره ائلله‌ییب. بابا حسن یا حسن بابا صفویه زامانیندا تبریزین سرخاب محله‌سینده خانقاهی واریمیش.
بو عاریف یئتمیش اولیانی دؤره‌سینه ییغیب و اونلارا معرفت درسی وئره‌رمیش. او یئتمیش اولیادان توفارقانلی ساییلانلار: خوجیران خواجه حیران (خواجه حیران)، خواجه علی (خواجه علی بادامیاری)، بابا فرج (بابا فرج)، و ایقانی پیرعلی (پیرعلی) و تاج الدین (بابا تاج الدین) تانینمیشدیر.
۱۲- پیرلردروه‌زه‌سی: همان تبریز دروه‌زه‌سی‌دیر کی ایندی اورادا بولوار دوزه‌لدیبلر.
۱۳- اینک تختی گونبر: اوستده بیر قیه‌دی کی توفارقان چایی اونون اوستوندن تؤکۆلوب گلیر.
۱۴- گونبر: توفارقانین یوخاری کندلریندن بیریدیر. توفارقان چایی اورادان آیاق توتوب یولا دوشر. گونبرین آیی‌سی چوخ دیلده‌دیشده‌دی. توفارقان‌دان هانسی آدام کی مال باسان اولسا، فیس فیس فیسیلداسا اونا دئیه‌رلر ائله بیل گونبر آیی‌سی‌دیر. بیر آیری جۆره‌ده بو مثلی دئیللر: «فیلان کس ائله بیل گانباهان آیی‌سی‌دیر». سؤزۆ اوزاتمایاق، ایندی گونبر توفارقان محالیندان ساییلماز.
۱۵- کوردووار: کوردووار گونبر محالیندا بیر کناردیر. گینه توفارقاندا بیر مثل وار دئیه‌ر کی «کوردو واردی لای دوواردی». بو مثلی ائنی بویو ایفه ساپا گلمه‌یه‌ن آدام‌لارین باره‌سینده دئییللر.
۱۶- ۱۷- ۱۸ و ۱۹- میجاراشین، جاراغیل (جراغیل)، صیفایش و قرمیزی گؤل: توفارقان کندلریندندیلر کی توفارقان چایی اونلاردان گئچر گلر.
۲۰- قاشی کند: توفارقانایاخین بیر بالاجا کنددیر. سه‌نین بیر گون یولون اورایا دوشسه، هئچ اینانماسان کی اورادا آدام یاشییر. توواشیق نه‌کؤکده، آدام‌لار نئجه بازیق.
۲۱- گواهیر (گؤوهر): گواهیر کندی ده قاضی کندین اوز به اوزونده، چایین او تاییندادیر. دره‌نین تیکیندن اون اون بئش پیلله ائنیر تا کنده یئتیشیر.
آما بیردن گؤرۆرسه‌ن کی دام داش اوسته پول گئندیرسه‌ن. دئمه‌لی گواهیر کندی هر یئره اوخشاسادا، بیر کنده اوخ شامیر. من بیر شئی دئمیرم، من ائشیدیرسه‌ن. گئدیب گؤرمه‌سه‌ن، من دئیه‌نلر سنه یوخو گلر.
۲۲- وای وای: همان واردولت معناسینادیر. بونو بیلمک کی توفارقان لهجه‌سینده چوخ یئرده (ر) حرفی (ی) دئیللر. مثلاً مک توفارقانلی‌لار شیرین دیلدی. من آیری یئرده بو مطلبه گؤره دانیشمیشام.
۲۳- قاشقا آرخی: قاشقا آرخینین اوزون ناغیلی وار کی اونو رحمتلیک کربلایی صفرعلی عمیدن گرک سوروشایدیک. ایندی بو قدر دئیه بیللیریک کی قاشقا آرخی توفارقانین سولو آرخلریندن بیری ساییلیردی.
قاشقا آرخینین سویونون اوستونده آللاه بیلیر نه‌قدر ایگید ایگید جوانلار ئؤلۆب. من هر زامان شاملو‌نون شعرینه اوخویورام: «…واسه یک چکه آب چل تا رو بیجون می‌کنه…» قاشقا آرخینین اوستونده ئؤلَن جوانلار یادیما دۆشۆر. ایندی ده قاشقا آرخینین ناغیل‌لاری نی دیللی کندینده دیلده‌دیشده‌دی.
۲۴- سردری: سردری تبریزه یاخین بیر بالاشهردی. کئچن زامانلار توفارقان ایله تبریز آراسیندا بیر دوشرگه ساییلیردی. سحر تئزدن آت نششگین توفارقان‌دان چیخان، گون باتان چاغی سردری‌یه یئتیشردی.
۲۵- کهنه‌مه: توفارقان محالی‌نین اوزاخ کندلریندندی. اونون آلماسی او زامان چوخ دیلده‌دیشده‌ایمیش. ایندی گومان ائدیرم همان کهنمو کندیدی.
۲۶- حاجی آغا آغ یوققوش: دان اوسته بیر یئر آدی‌ایمیش.
۲۷- برگشا: برگشا قویوسون تانیمیرام. آما قوجالار دئیه‌رلر کی «آغ یوققوشدان اوسته اوزامان بیر سولو قویو واریمیش. کروانلار، یولچیلار اونون دؤوره‌سینده دوشه‌رمیشلر. قویونون آدی برگشا قویوسو ایدی. نی‌یه برگشا دئییردیلر بیلمیرم».
۲۸- لولاك: لولا اشاره‌دیر عؤمرین او سؤزۆنه کی علی‌نین حقینده دئییب:
«لولا علی لاهلک عمر». معناسی بودور: «علی اولماسا عؤمر اؤلر».
بیرده لولاک او آیه‌ده‌دیر کی آللاه پیغمبرینه دئییر: «لولاك لما خلقت الافلاك». معناسی بودور: «اگر سه‌ن اولما سای‌دین، بشری، گؤیی یاراتمازدیم». اشاره‌دیر.
۲۹- طاها: قرآنین ایگیرمینجی سوره سینی ن آدیدیر. بیرده روایت ائلله‌ییرلر کی: «طاها پیغمبرین لقبلریندن بیریدیر».
۳۰- بربر: دئمه‌لی بربر نئیل چایی‌نین قیراغیندا نوبه‌شهری‌نین یانیندا بیر شهردی. بیرده بربر آفریقادا بیر طایفانین آدی‌ایمیش. بو طایفا صورالیق ایسلام دینین قبول ائلله‌دیلر.
۳۱- آغ دؤو: توفارقان محالیندا دئیه‌رلر «بیر گون سلیمان پیغمبر منبرده دانیشیرمیش، رستم شاهنامه پهلوانی دا اوتورب قولاق آسیرمیش. بو حالدا آغ دؤوۆن اوغلونون گؤزۆ رستم‌ه دوشور. رستمین یانینا گلیر و دئییر:
«هه… ایندی دئی گؤرۆم منیم دده‌می نئجه اؤلدوردون؟».
رستم ال آچیر. آغ دؤوۆنن رستم سؤپۆرلشیللر. مجلیس داغیلیر، آدام‌لار قاچیر. سلیمان پیغمبر کور پئشمان منبردن ائنیر. بئله دئیه‌رلر کی آغ دؤو رستمین جیگرین چیخاردیب گؤزۆنۆن قاباغینا توتور. رستم اؤز جیگرینه باخا باخا ئؤلۆر. آغ دؤو یولون چکیر گئندیر.
یولدا حضرت علی کی اوزامان دونیایه گلمه‌میشدی، سلیمان شکلینده آغ دؤوۆن یولون توتور و دئییر: «نی‌یه منیم مجلیسیمی پوزدون؟». آغ دؤو، تا ایسته ییر نئینه سین، حضرت علی اونون الایاقین خورمالینان باغلاییر و اونون بئلیندن توتوب گؤیه آتیر.
آغ دؤو او قدر گؤیه گئدیر کی گؤیده عرشین خوروزلارینین سسین ائشیدیر. یئره قاییداندا حضرت علی اونو توتور یئره قویور و اؤزۆ گؤزدن ایتیر. دئیه‌رلر کی او گۆندن سونرا سلیمان آغ دؤوۆدن چکینردی و آغ دؤوده سلیمان پیغمبردن قورخاردی.
بو حکایتی ترسه ده دئییرلر. یعنی رستم آغ دؤوۆ اؤلدۆرۆر و حضرت سلیمان رستمی توتور گؤیه آتیر. بو ناغیلدا، بئله بیلیم بو مطلبه اشاره اولوبدور.
۳۲- بهرام و گۆلندام: بهرام گورون ایستکلی سئوگیلی‌سیدیر. بیر آددی دئییر کی عاشیق معشوقلوق ماجرالارین گؤرۆب گئچمیشم.
۳۳- مزه داغی: گومان اصفهاندا داغ آدیدیر. آما قدیم آد‌لاردان گرک اولا. من هئچ یئرده بو آدی تاپا بیلمه‌دیم
مطالب مرتبط
سئوداسی ایچون
بوگوندن صاباحا
بازگشت – شعر از پرفسور غلامحسین بیگدلی