تركان پس از پذيرش دين اسلام، كوچ های بزرگی به سوی غرب آغاز كرده و دولت های معظم اسلامی تشكيل دادند.
نخستين حكومت تركی كه به دين اسلام گرويد، دولت قاراخانيان در آسيای مركزی بود. با اين حال اين تركان اوغوز (سلجوقيان و عثمانيان) بودند كه دولتهای بزرگ اسلامی برپا كرده و موجب گسترش دين اسلام در آناتولی و بالكان شدند.
تركان با پذيرش دين اسلام، فرهنگ اسلامی را جذب كرده و گسترش دادند. با اين وصف چون آنها در كشورهای مختلف و با اقوام گوناگون در تماس و آميزش بودند، فرهنگ و ادبيات و تمدن های جداگانه ای آفريده و زبانشان نيز به شكل لهجه های مختلف از هم متمايز شد.
ما در توضيح تاريخ و فرهنگ تركان در دوره اسلامی، ابتدا خلاصه ای از تاريخ آنها را تا سدة 16 ميلادی بيان خواهيم كرد و سپس فرهنگ تركان اوغوز (تركان ايران و آناتولی يا سلجوقيان و عثمانيان) را پس از بيان اجمالی تاريخ توضيح خواهيم داد. سپس از فرهنگ ديگر تركان مانند قپچاق ها، قاراخانيان و تركان آسيای مركزی در اين دوره نيز در فصلی ديگر بحث خواهيم كرد.
لشكريان اسلام به فرماندهی «قتيبه» فرمانده اموی در اوايل سدة هشتم (716-71 م) ماوراءالنهر را تسخير كردند. با اين حال نفوذ حاكميت اسلام تا سيحون، در زمان عباسيان يعنی سال 751 م. ممكن شد. در اين سال «زياد بن صالح»، ارتش چين را در تالاس شكست داده و آنها را از تركستان غربی بيرون كرد.
تركان تحت تأثير سغديان كه به تجارت و سكونت در اين منطقه مشغول بودند، دين اسلام را پذيرفتند.
در اواسط سدة نهم ميلادی در ميان تركان شرقی، ايلغاری به سوی غرب آغاز شد. قبائل ترك به تدريج در سرزمينهای تحت امر امرای عرب، طاهريان و سامانيان در تركستان غربی داخل شدند. آنان در اين سرزمين ها و به ويژه حوزة سيحون و زرافشان جای گرفته و دين اسلام را پذيرفتند. اينان قبائل قارلوق، اوغوز و بخشی نيز توخسی بودند.
قاراخانيان منطقة تيان شان (كوه تانری) و بلغارهای ناحيه ايتيل (ولگا) در 920 ميلادی، كمی بعد اوغوزهايی كه ميان درياچه آرال و خزر میزيستند و تابع خزرها بودند و سرانجام تركان ساكن در شهرهای بلغار، حوزة بالاساغون و ايتيل در رود «چو» نيز بين سالهای 940 تا 960 م. دسته جمعی به اسلام گرويدند.
ورود دسته جمعی مردمان ترك به دين اسلام، بين سالهای 920 تا 960 ميلادی، نقطة عطفی در تاريخ اسلام و جهان است. علت گسترش سريع و همه جانبة دين اسلام در ميان تركان اين بود كه اين دين بر حق و واقعگرا بوده و بيشتر از اديان ديگر، با روحية تركان سازگاری داشت.
مفهوم «جهاد» با آرزوی فتوحات تركان هماهنگ بوده و ميل جنگاوری آنان را اقناع میكرد. تركان پس از مسلمان شدن، از تأثير تمدنهای چين و هند بيرون آمده و تحت تأثير تمدن ايرانی و اسلام قرار گرفتند.
مسلمان شدن تركان از هر جهت برای آنها سودمند بود. اين حادثه همچنين برای اسلام و مسلمانان نيز مثمر ثمر واقع شد. قلمرو اسلامی در زمان عباسيان، از جنوب آناتولی و سوريه توسط بيزانسها تهديد میشد. تركان پس از ورود به لشكر خليفه، امنيت اين مناطق را تأمين كردند.
لشكريان سلجوقی پس از تسخير ايران در زمان طغرل و آلپ ارسلان، به كشور روم يورش برده و ظرف 20 تا 25 سال بر آناتولی دست يافتند. آنان در مدت زمانی اندك، اين سرزمين را به يك سرزمين ترك و مسلمان تبديل كردند.
تركان در جنگهای دويست سالة صليبی وارد شده و جلوی مسيحيان را گرفتند و قلمرو اسلام و اسلاميت را پاس داشتند. تركان پيش از اسلام، تحت تأثير اديان و تمدن های مختلفی بوده و در واقع در حالت بی انسجامی به سر میبردند.
زمينداران و اشراف منسوب به اديان مانی، مسيحی و يهودی مانع میشدند تا ملت ترك، دولتی قومی بر اساس فرهنگی منسجم بيافريند. در دورة اسلامی بود كه تركان تحت لوای يك دين واحد، به شكل يك جامعة منسجم، دولتهای نيرومند و ديرپا به وجود آوردند.
منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار
مطالب مرتبط
تورکولوژی: تاریخ و فرهنگ ترکان
آلتین اردو
ایلخانیان