مغول ها به فرماندهی چنگيزخان پس از تصرف مغولستان و چين، به تركستان آمدند. سپس ايلغار آنها به ماوراء النهر و ايران آغاز شد.
در اين زمان اويغورها در تركستان شرقی، تابع قاراختاييان بودند. مغولها آنها را شكست داده و به فرمان خود درآوردند.
در اين زمان سلطان محمد خوارزمشاه در خراسان و ماوراءالنهر فرمان می راند. خوارزمشاهيان يارای ايستادگی در برابر مغولان نداشته و تار و مار شدند (122 م).
مغولها ماوراءالنهر و خراسان را گرفته و هرکسی را که مقابل آنان ایستادگی میکرد از دم تیغ میگذراندند.
آنان سپس تمام ايران را گرفتند و به سوی آناتولی روان شدند. در اين زمان اتابكان بر ايالت های آذربايجان و فارس حكومت میكردند. اتابك فارس ابراز اطاعت كرده و با تقديم هدايايی، قلمرو خود را نجات داد.
شاخه ای از مغولان به فرماندهی «جوجی»، پس از تصرف آذربايجان و قفقاز، سرزمين های قپچاق، روسيه شرقی و جنوبی را تا لهستان و مجارستان درنورديدند.
استيلای مغول سيمای جهان اسلام را تغيير داد. مغولها با قبائلی چون اويغور، قارلوقها، قپچاقهای و ديگر تركان درآميخته و ملتهای جديدی به وجود آمدند.
اين ملتهای جديد اگر چه زبان تركی دارند ولی از نظر نژادی مغول هستند.
ازبكها، قزاقها و قره قالپاقها و تركان تركستان شرقی، نمونهای از اين ملتهای جديد هستند.
در زمان مغولها، زبان و فرهنگ تركی در كنار زبان فارسی رشد كرد.
مغولها پس از پذيرش دين اسلام، بيشتر از پيش تحت تأثير فرهنگ تركی قرار گرفتند.
چنگيزخان در زمان حيات خود، قلمرواش را ميان چهار پسر خود (جوجی، جغتای، اوكتای و تولی) تقسيم كرده بود
و شمال دريای سياه و دشت قپچاق تا تركستان به جوجی داده شد و از اين رو به مردم ساكن اين منطقه اولوس جوجی میگفتند.
جوجی پيش از چنگيزخان مرد و پسرش باتو جانشين او شده و دولت آلتون اردو را تأسيس كرد.
آسيای مركزی (تركستان) نيز به جغتای و خراسان و آسيای جنوبی به تولی داده شد. پس از مرگ چنگيزخان بنا به وصيتش، اوكتای پسر سوم به عنوان خاقان برگزيده شد. سپس پسر او كيوك خان بر اورنگ سلطنت نشست ولی پس از مرگ كيوك خان، به جای او منگو قاآن پسر تولی فرمانروا شد.
منگو قاآن برادرش قوبيلای خان را به چين و برادر ديگرش هلاكو را به ايران فرستاد.
در زمان هلاكو نيز سلاجقه روم تابع مغولان شدند و خلافت عباسی از ميان رفت.
چون منگو قاآن درگذشت، قوبيالی خاقان شد
ولی او به قاراقوم نيامد بلكه در پكن كه نام خان باليق به آن داده بود، ساكن شد. بدين ترتيب چهار دولت بزرگ به جای امپراتوری مغول شكل گرفت.
دولت تركستان يا جغتای، به دليل اختلافات داخلی رفته رفته ضعيف شده و سرانجام توسط تيمور از ميان رفت.
باتوخان پسر جوجی، دولت آلتون را تشكيل داده و شهر سارای را در قسمت سفلی رود ولگا به عنوان پايتخت برپا كرد. دولت آلتون اردو سالهای طولانی با روسها و لهستانیها جنگيدند.
آنها توانستند با تصرف شهرهای مسكو و كيف به يك امپراتوری بزرگ تبديل شوند.
سرانجام «توختاميش خان» فرمانروای آلتون اردو، در جنگ با تيمور شكست خورده و امپراتوری او به 5 دولت كوچك تقسيم شد:
1. خان نشين سيبری
2. خان نشين هشترخان يا حاجی ترخان
3. خان نشين غازان
4. خان نشين نوقای
5. خان نشين كريمه
از آنجا كه قپچاق ها اكثريت مردم دولت آلتون اردو را تشكيل میدادند، زبان دولت تركی بوده و مغولهای حاكم نيز ترك شده بودند.
فروپاشی و تجزيه دولت آلتون اردو به سود روس ها تمام شد. آنها به طرف شرق پيش رفته و اين خان نشين ها را يك به يك تابع خود كردند.
تنها خان نشين كريمه تابع عثمانی شد (1475) و سرانجام در 1783 به روسيه ملحق شد.
هلاكو پس از تأسيس دولت ايلخانی در ايران، شهر مراغه را به عنوان پايتخت برگزيد و باطنيان يا اسماعيليان قلعه الموت را تارو مار كرد.
سپس بغداد را تسخير كرده و خلافت عباسی را از ميان برداشت (1258 م/ 656 هـ).
در زمان حكمرانی هلاكو، رصد خانه مراغه تحت نظارت خواجه نصيرالدين طوسی وزير دانشمند او برپا شد.
غازان خان نواده هلاكو مسلمان شد و اصلاحات و آبادانی فراوانی در پايتختش تبريز انجام داد.
غازان خان محله ای جديد به نام شنب غازان در غرب تبريز برپا كرد.
رشيد الدين وزير نامدار او شهركی به نام «ربع رشیدی» در شرق تبريز ساخت.
در ربع رشيدی 3 هزار خانه، 1500 مغازة بزرگ، 24 كاروانسرای بزرگ، تعداد زيادی باغ و بوستان، باغچه، كارخانه، دارالحفاظ برای 200 حافظ.
يك محله برای 6 هزار طلبه، خيابان علما برای اساتيد و بيمارستان بزرگ ساخته شده بود.
استادان نامداری در علم پزشكی از هند، چين، مصر و شام به اين بيمارستان آورده شده بودند.
آسيستانهای زيادی به آنها داده شده بود. تحصيل رايگان دانشجويان از جزيه بيزانس و هند و درآمد موقوفات بصره و شيراز و… تأمين میشد.
پس از مرگ غازان خان، برادرش اولجايتو شهر سلطانيه را در نزديكی زنجان ساخت.
در زمان ايلخانيان شهرهای تبريز و سلطانيه، شكل مركز مدنی و اقتصادی خاور نزديك را يافتند.
دولت ايلخانيان در اثر نبرد با دولت مماليك مصر و آلتون اردو، ضعيف شد و پس از فرمانروايی ابوسعيد فروپاشيد (1336 م/ 714هـ).
در زمان ايلخانيان پيشرفتی بزرگ در معماری و هنرهای زيبا پديد آمد.
در نگارش كتاب های علمی و تاريخی زبان فارسی به كار رفته و آثاری نظير تاريخ جهانگشای جوينی و جامع التواريخ نوشته شدند.
در اين دوره نيز زبان تركی (تركی اويغور يا شرقی) به عنوان زبان رسمی به كار می رفت.
آل جغتای و خانات آلتون اردو برای گسترش اسلام در ميان قبائل قپچاق، ماوراءالنهر، و تركستان و همچنين پيشرفت هنر و ادبيات تركی كوشش میكردند.
در اين دوره تركی خوارزمی جايگزين تركی خاقانی شد و در سده 15 تركی جغتايی حاكم شد.
منبع : تاریخ مختصر ترک ، دکتر جواد هیئت ، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی ، نشر پینار
مطالب مرتبط
تورکولوژی: تاریخ و فرهنگ ترکان
آلتین اردو
عشاق حسنلو