اسامی 200 گیاه به زبان ترکی آذربایجانی همراه با معادل فارسی

سلیمان جمشیدی

آشنایی عمومی با گیاهان به تخصص خاصی نیاز ندارد. مردم عادی بومی واژه ­هایی را برای نام­گذاری گیاهان استفاده می­ کنند که در بسیاری موارد بسیار دقیق بوده و با نامگذاری های علمی همخوانی دارد.

در این نوشته، مجموعه ­ای از اسامی گیاهان بومی شهرستان میانه به زبان ترکی آذربایجانی با زبان محاوره ای عامه مردم میانه جهت آشنایی همشهریان محترم و متخصصین رشته­ های مختلف مرتبط با گیاهان تهیه و تدوین شده و معادل فارسی هر کدام از آنها نیز آورده شده است.

علاقمندان می تواند با مکاتبه با نگارنده از طریق آدرس ایمیل s.jamshidy@gmail.com علاوه بر دریافت این مطالب، نظرات و پیشنهادات خود را ارایه فرمایند. باشد که در صیانت و حفظ واژه های اصیل گیاهان و انتقال آن به نسل های جدید قدمی برداشته شود.

چند نکته مهم:

           §      کاکوتی همان کهلیک اوتی نیست.

§      قارچیچگی گل یخ نیست.

           §      گلسنگ نوعی گیاه نیست بلکه موجودی است که از همکاری قارچ و جلبک ایجاد شده است

§      مرحله کال میوه‌هایی مثل طالبی، گرمگ و خربزه را “کمبوزه” می‌گویند که در ترکی آذری با آن تل و یا کالک یا خیرچا گفته می شود.

§      یارما (بلغور) خرده ­های دانه غلات مثل گندم، جو و یولاف است.

در جمع آوری این مطالب آقایان عادل رمضانی، محمدرضا مختاری، سعید صادقی، طهماسب کاوسی و محمدباقر مشایخی کمک های ارزنده ای نمودند که بدین وسیله از ایشان قدردانی می نمایم.

منبع : صفحه آقای سلیمان جمشیدی

ییلان تاشی = گیاه ماه‌پروین. جدوار ختایی.

یورونجه = گیاه سه‌برگ.

یای‌اوغلاق = پنبه دانه. گیاه خرنوب. اصل‌السوس.

یاپوشغان = نوعی گیاه که حالت لزج و چسبنده دارد.

یاپورغان = شکل صحیح کلمه «یاپورغاق» است. گیاهی شبیه برگ لاله. برگ درختان را گویند.

کوک = [کؤک] بیخ خشخاش. ریشه‌ی گیاهان.

ککره = نوعی گیاه تلخ. تلخه. (شبرم. گياهى است شيردار و آن بيشتر در صحرا و كنارهاى جويها رويد و رنگ ساق آن به سرخى مايل است. گويند اگر گاو آن را بخورد بميرد و گوسفند را مضرت نرساند و آن را به شيرازى «گاو نبطونك» خوانند. (لغت‌نامه‌ی دهخدا)) ، عفص ( به پارسى «مازو» گويند و به يونانى «فقس»، و بهترين آن بود كه سبز بود و سوراخ نداشته باشد و آن را «بقاقاليس» خوانند و آن غوره بود. و آنچه رسيده بود سرخ‌رنگ و سست و بزرگ بود. تبریزیان گؤی مازی گویند. (لغت‌نامه‌ی دهخدا))

کندیر اوت = [کندیر اوتو] گیاه کتان.

کیچه قولاغی = [کئچی قولاغی] گیاه خرنوب. خارسم.

گنه اوتی = گیاه «جب‌السلاطین» که از آن روغن گیرند.

قارنی یاروق = گیاه و دانه‌ای دارویی. شکم‌پاره (بزرقطونا. بذر قطونا. شكم‌پاره. اسفرزه. اسپغول (لغت‌نامه‌ی دهخدا)).

گیجیتکان = گیاه گزنه.

جوره اوتی = گیاه زوفا.

چتیک = نوعی یونجه. گیاه سه‌برگه.

سوتلگن = شبرم. گیاه فرفیون. فربیون.

سیغیر قویروغی = سمّ‌السمک. گیاه ماهی زهرج.

سیلین = گیاهی است که در کنار نهرها می‌روید. پونه‌ی وحشی.

قاسنی = نوعی صمغ گیاهی.

قولان قویروغی = گیاه دم‌اسب (ذنب الحصان. ذنب الفرس. ذنب الخيل. كنياث. حشيشه الطوخ. آت قويروغى. امشوخ. ذنب‌الخيل. كرفس كوهى را گويند. «لحيه‌التيس» و «اوريباسيوس» گويند: «لحيه‌العنز» را گويند. به سريانى «تويورا» و به يونانى «فياواديس» گويند. (لغت‌نامه‌ی دهخدا))

تورموجاق = بقله‌الحمقاء. نوعی گیاه ترش مزه.

تارق = داری. گیاه و دانه‌ی ارزن.

پرپی = گیاه ماه‌پروین. جدوار ختایی.

بیش = گیاهی دارویی شبیه خطایی که سمّی است.

بورچک = گونه ­ای گیاه. جلبان.

اوتلوکانی = گیاه سه‌برگ. در زبان ترکی با نام «یورونجه» نیز مشهور است.

اویشون = گیاه خاراگوش. افسنطین. زریره. نوعی بومادران کوهی.

ایسیرغان اوتی = گیاه گزنه.

ایلان اوتی = گونه­ ای گیاه. نوعی از حرشف (نباتى است كه در كنار آبها و زمين نمناك مي‌رويد مخصوص زمانى نيست و بر روى زمين پهن می­شود. در رفع سم اقسام مارها و سگ ديوانه گزيده مفيد است. نوعى از حرشف است كه كنگر باشد و آنرا به فارسى بيدگيا. (لعت‌نامه‌ی دهخدا))

بالیق اوتی = [بالیق اوتو] سمّ‌السمک. گیاه ماهی‌ زهرج. «سیغیر قویروغی» نیز گویند.

بقام آغاجی = عنّاب. درخت و گیاه «تبرخون» که در رنگرزی کاربرد دارد.

كندير = گیاه بذرالبنج. تخم بنگ. كتان. تخم كتان. گياه و تخم بزرك.

کندیر اوتو = گیاه کنف.

وسمه = رنگ ابرو.گیاهى باشد كه زنان آن را در آب جوشانند و ابرو را بدان رنگ كنند. و بعضى گفته‌اند برگ نيل است. به عربى «ورق‌النيل» مي‌گويند و بعضى گويند؛ نوعى از حنا است و آن را «حناى سياه» مي‌گويند. (لغت­نامه­ ی دهخدا)

يارپوز = گياهي است مانند كاكوتي. حبق. پونه

آت قولاغی = گیاه ترشک.

آییغ اوتی = [آیی اوتو] علف خرس (علف‌‌شيران را گويند، و آن ميوه‌اى است صحرايى شبيه به سيب كوچك و آلوچه، و عربان زعرور خوانندش. زعرور. كيَل. زالزالك.)

جوره اوتي = گیاه زوفا.

چاي =  گياه چاي. گیاه «چای» از کشور چین به تمام دنیا صادر گردیده است و واژه‌‌ی «چای» نیز چینی‌الاصل می‌باشد. (رک دهخدا)

قارا چورك =  شونيز. نوعي سياهدانه.سياه‌دانه را گويند و به عربى «حبه‌السودا» خوانند و آن تخمى باشد كه بر روى خمير نان پاشند. به هندى «كلونجى» گويند. اسامی دیگر این گیاه عبارتند از: سياه‌تخمه. نان‌خواه. سويداء. بوغنج. شونوز. شينيز. شهنيز. حبه‌‌المباركه. بزغنج. شنبيذ. شويز. شونانا. كالنجى. قاليز. سياهدانه. (لغت­نامه­ ی دهخدا)

قوش اوزومي = تاج‌ریزی پیچ، یاسمین برّی، عنب الثعلب، حلوه مرّه، سیاه تال، پل چنار، کک ماری، قلمکار. (معارف گیاهی، حسین میر حیدر). نوعي انگور بي‌دانه. كشمش.

قوش‌ديلي = درخت زبان گنجشك. لسان‌العصفور. از انواع قره آغاج [دردار. سپيدار]. اعراب و ایرانیان نام این گیاه را بصورت ترجمه‌ی تحت‌اللفظی (کالکا) از زبان ترکی در زبان خود داخل کرده و بکار می‌برند. قوش‌دیلی از دو جزء الف- قوش: پرنده، ‌گنجشک، ‌عصفور. ب- دیل:‌ زبان، لسان می‌باشد.

كتون = بذرالبنگ. كتان. زغير. بنگ‌دانه.از لغات آکدی دخیل در ترکی و فارسی است. شکل آکدی این واژه «کیتینو» می‌باشد. (فرهنگ واژگان آکدی، محمّد داود سلّوم، ص205).  ترکان گیاه کتان را «کندیر اوتو» گویند.

كچي ‌بوينوزي = [کئچي بوينوزو] گیاه خرنوب. گیاه خارسم. فش. چنگك.

آبانوز = درختی است سنگین و سیاه .

آبدست پوزان اوتو = نوعی گیاه که گل هایی به رنگ سیاه و سبز دارد.

اَبابَشی = گیاهی است مانند خیار (قُثّاء) با ساقه ای خارناک. در کوهستان ها آن را می خورند.

سمیز اوت = [سمیز اوتی] بقله‌الحمقاء. خرفه. شینگ.

توراق اوتی = کنگر. گشنیز. شوید.

بوی اوتی = شنبلیله. نعناع وحشی. پونه. حلبه. عرفج. بارهنگ آبی. درخت قناد که خاری مانند سوزن دارد.

بالیق اوتی = [بالیق اوتو] سمّ‌السمک. گیاه ماهی‌ زهرج. «سیغیر قویروغی» نیز گویند.

اوتلوکانی = گیاه سه‌برگ. در زبان ترکی با نام «یورونجه» نیز مشهور است.

ایستی اوت = فلفل. فلفل سیاه.

ایلان اوتی = گونه­ای گیاه. نوعی از حرشف (نباتى است كه در كنار آبها و زمين نمناك مي‌رويد مخصوص زمانى نيست و بر روى زمين پهن می­شود. در رفع سم اقسام مارها و سگ ديوانه گزيده مفيد است. نوعى از حرشف است كه كنگر باشد و آنرا به فارسى بيدگيا. (لعت‌نامه‌ی دهخدا))

ترموجاق = گشنيز. شبت [شويد]. اوليّن يونجه­ ي روييده را گويند. یونجه‌ی تازه.

جوره اوتي داناسي = تخم كتان. تخم كاسني.

چتيك اوتي = نوعي يونجه. سه برگه.

قاقشال اوتوني = هيزم خشك شده و تركيده. چوبي كه خودبخود خشك شده بشكافد.

يومران اوتي = سمّ‌الفار.