اتابکان

سلاطين سلجوقی هنگام انتخاب يك شاهزاده به واليگری يك ايالت، به همراه او يك اتابك را از بيگ های اوغوز نيز میفرستادند.

اين اتابكان شاهزاده را در كارهای نظامی و اداری ياری كرده و میكوشيدند تا او را به يك والی و فرمانده كارآمد تبديل كنند. اتابكان پس از فروپاشی حكومت سلجوقيان، دولتهای كوچكی برپا كردند. مهمترين اين حكومتها اتابكان فارس، آذربايجان، سوريه و عراق بودند.

سلاجقة روم، قونيه را به عنوان پايتخت خود برگزيده و 230 سال حكمرانی كردند. آنان در 50 سال آخر فرمانروايی تابع مغولها شدند. اينان به سلاجقة روم و يا سلاجقة غرب مشهور شده اند.

پادشاهان سلجوقی خواه در ايران و خواه در آناتولی، زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی برگزيده و به پيشرفت و گسترش اين زبان ياری رساندند.

در زمان سلجوقيان مدارس، مساجد و كاروانسراهای بزرگی برپا شده و معماری اسلامی- ايرانی رشد كرد. پاية اين مساجد بر روی يك سطح مكعب چهار گوش بنا شده و بر روی هشت ضلع و گنبد گردی ساخته میشد.

اين نوع معماری، از نوع برپايی چادر تركان الهام گرفته بود. مسجد جامع گلپايگان نمونة معماری سلجوقی است.

مناره های بلند و استوانه ای شكل و كاربرد آجر پخته و كاشيكاری، يادگار دورة سلجوقی است. مسجد جامع اصفهان در زمان ملكشاه، مسجد جامع گلپايگان در زمان ابوشجاع پسر ملكشاه و مسجد جامع زواره در 1135 م. ساخته شده اند.

از ميان مقابر نيز مقبره طغرل بيگ در ری، مقبره بزرگ سلطان سنجر در مرو، مشهورترين مقبره های اين دوره هستند. بنا به نوشته رشيدالدين، مقبرة سلطان سنجر بنای معظم جهان بوده است. مرقد مطهر امام علی (ع) در نجف و مقبرة ابوحنيفه در بغداد توسط ملكشاه و مرقد امام رضا (ع) در مشهد و مرقد منتسب به امام علی (ع) در مزار شريف بلخ، توسط سنجر ساخته شده اند.

نخستين مدرسة زمان سلجوقيان در نيشابور و به دستور طغرل بيگ برپا شد. سپس مدرسة مشهور نظاميه بغداد در زمان آلپ ارسلان (1066 م/ 444 هـ) و همچنين مدارس طوس، هرات، بلخ و ری و همچنين مدارس بزرگی در عراق و سوريه بنا شده و همگی به مؤسساتی دولتی تبديل شدند.

از ميان كاروانسراها نيز رباط انوشيروان بين سمنان و شاهرود در زمان طغرل و رباط شريف بين مشهد و سرخس در زمان ابوشجاع ساخته شدند. معماری سلجوقی يكی از درخشانترين دوره های معماری ايرانی-اسلامی و حتی جهان است.

در زمان سلجوقيان راه های تجاری بسيار و همچنين كاروانسراها، مسجدها، بيمارستانها، چشمه ها و رباطهايی بر سر اين راهها برپا شدند.

در زمان سلجوقيان، قبائل اوغوز از خراسان و جنوب دريای خزر و قپچاقها و خزرها از قفقاز به آذربايجان آمدند. اوغوزها و اويغورها نيز پيش از مغولها به آذربايجان و ايران آمده بودند.

تركان قسمت اعظم قشون مغول را تشكيل می دادند. اويغورها «بخشی» (دبير) دولت مغول بودند. زبان اويغوری در كنار مغولی، زبان رسمی اين دولت بود.

مغولها خواندن و نوشتن را از اويغورها فرا گرفته اند از اين رو هر دو زبان با الفبای اويغور نوشته میشد. الفبای اويغور تا سدة 16 م. دوام آورده و پس از اين زمان، الفبای عربی جای آن را گرفت.

مغولان در ميان اكثريت تركان، مستحيل شده و ترك گشتند. همچنان كه مغول های ساكن خراسان و ساير مناطق فارسی زبان نيز فارس شدند.