آلتین اردو

آلتین‌اردو نامی است که به بخشی از امپراتوری مغول (که در دست جانشینان جوچی، پسر بزرگ چنگیز، بود) گفته می‌شد.

قلمروی اردوی زرین بخش‌های اصلی روسیه و قزاقستان و اوکراین کنونی را در بر می‌گرفت.

قلمرو آلتین اردو در اوج خود شامل بیشتر اروپای شرقی ، از دریاچه اورال تا کرانه‌های شرقی رود دنیپر [در اوکراین امروزی] و از شرق تا اعماق سیبری گسترده بود.

در جنوب، مرزهای آلتین اردو به دریای سیاه ، کوه‌های قفقاز ، و قلمروی ایلخانیان محدود می‌شد.

این حکومت از نیمه دوم سده ۷ق/۱۳م تا نیمه ۹ق/۱۵م دوام داشت و بعد از حمله دولت ترک تیموریان از هم پاشید و به دولت های کوچکتری منقسم شد

و سرانجام همه متصرفات آن به دست دولت روسیه تزاری افتاد و اکنون جزو خاک روسیه است که از آن جمهوری های متعددی پدید آمده‌است.

آلتین اردو (اردوی زرین) ترکیبی ترکی است پایه این نامگذاری را مورخان غربی (از جمله در دائرةالمعارف اسلام) به روسها نسبت می‌دهند و علت آن را آراستن اردو و خرگاه شاهان و خانهای این حکومت با اوراق و صفحات زرین می‌دانند.

ابن‌بطوطه در وصف دربار سلطان ازبک، ییاز خانهای بزرگ آلتین اردو، می‌نویسد:

که او روزهای جمعه پس از نماز در قبه‌ای به نام قبه زرین می‌نشست و آن قبه از شاخه‌های چوبی پوشیده از اوراق زرین درست شده بود (ص ۳۳۲).

بهترین و جامع‌ترین وصف از قلمرو حکومت خانان اردوی زرین از مؤلفان و جغرافی‌نویسان عرب سده ۸ و ۹ق/۱۴ و ۱۵م است؛

زیرا میان خانهای اردوی زرین و دولت ممالیک مصر، روابط بسیار نزدیک و دوستانه سیاسی و اقتصادی برقرار بود و فرستادگان سلاطین مصر اطلاعات جامع و دقیقی از اردوی زرین و متصرفات آن کسب کرده بودند.

خلاصه این اطلاعات را قلشقندی آورده‌است (۴/۴۵۳–۴۶۹) وی به نقل از مسالک‌الابصار از شیخ‌علاءالدولةبن‌نعمن خوارزمی، حَدّ قلمرو آلتین اردو یا بر گفته او «خوارزم و قبچاق» را چنین می‌نویسد:

«طول این مملکت از دریای اصطنبول (یعنی دریای سیاه) تا نهر اریس (رودی در بلاد ترکستان که از مشرق به مغرب جریان دارد و به سیر دریا یا سیحون می‌ریزد) مسافت شش‌ماهه راه است

و عرض آن از بلغار (کنار ولگا) تا باب‌الحدید (باب‌الابواب یا دربند یعنی شهر باکو) تقریباً چهارماهه راه است.

مجموع این مملکت از ورعات (درست آ «: دَرْغان) خوارزم از مشرق تا باشقرد و از خوارزم تا نهایت بلاد سیر است که منتهای بلاد شمال است» (۴/۴۵۲).

متصرفات اردوی زرین، در قسمت اروپایی، امیرنشینهای روس را در بر می‌گرفت که شامل کیف، مسکو، ریازان، چرنیکوف، سوزدال، سمولینسک، ولادیمیر و جز آن می‌گشت.

تصرف بیشتر این ولایات در زمان اوگتای قاآن صورت پذیرفت و پسران اوگتای و چغتای و جوچی و نیز سردار بزرگ مغول سبتای یا سوبادای در این جنگ‌ها شرکت داشتند، اما ظاهراً فرمانده کل این قوای عظیم باتو پسر ارشد جوچی بود.

این سپاه بزرگ در نسال بوزینه» در جمادی‌الثّانیه ۶۳۳ق/فوریه ۱۲۳۶م به سوی روسیه و اروپا روان شد.

به گفته رشیدالدین فضل‌الله (جامع‌التواریخ، به کوشش بلوشه، ۲/۴۳)، باتو با لشکر به قصد پولو (لهستان) و باشغرد بر نشست.

پس از فتح لهستان آس و بلغار را گرفتند. در پاییز ۶۳۴ق/۱۲۳۷م شهر «ریازان» را محاصره کردند و پس از ۳ روز بگرفتند.

باتو ۲ ماه شهر کیف را محاصره کرد و سرانجام، به کمک قدان و بوری، آن شهر نیز گرفته شد و شهر مسکو را نیز در ۵ روز بگرفتند (همو، ۲/۴۵–۴۶).

تصرف مسکو به گفته گروسه در رجب ۶۳۵ق/فوریه ۱۲۳۸م اتّفاق افتاد.

نیروهای مغول ، لهستان و مجارستان را فتح کرده و از رود دانوب گذشته تا نزدیکی وین پیش رفتند.

در این میان خبر رسید که اوگتای قاآن در ۴ جمادی‌الثّانیه ۶۳۹ق/۱۰ دسامبر ۱۲۴۱م درگذشته ‌است؛ بنابراین سپاهیان مغول دست از پیشروی در اروپای شرقی کشیده به سرعت به مغولستان بازگشتند.

بنابراین، متصرّفات باتو فرزند جوچی از مغرب تا رودهایی که به دریای سیاه می‌ریزد تا شبه جزیره قرم یا کریمه را شامل می‌شد

و بنا به وصیّت چنگیز تا آنجا که سم اسبان مغول در سمت مغرب می‌رسید، به جوچی تعلّق داشت و پس از او باتو با توسعه این متصرفات وارث پدر خود گردید.

امیرنشین های روسیه در سمت شمال و غرب باج‌گزار ایشان بودند و دولت ایلخانان مغول در ایران با ایشان خصومت و کشمکش داشتند.

خانهای آلتین اردو ارّان و آذربایجان را که در تصرف ایلخانان مغول بود، جزو قلمرو جوچی پسر بزرگ‌تر چنگیز می‌دانستند و در نتیجه خود را وارث او می‌شمردند.

خانهای اردوی زرین در هر فرصتی که می‌یافتند بر مرزهای ایلخانان در ایران می‌تاختند و حتی گاهی تا تبریز پیش می‌آمدند.

توختامیش ‌خان یکی از پادشاهان بزرگ آلتین اردو بود، اما در روزگار او امیرتیمور ۲ بار به دشت قبچاق لشکر کشید و شهر سرای را به باد چپاول و کشتار داد و توختامیش خان با همه قدرت خود از او شکست خورد و دیگر نتوانست قد راست کند.

اردوی زرین اگرچه بر پایه امپراتوری مغول بود و پادشاهان و خان‌های آن از اولاد چنگیز بودند، اما ماهیت دولت و حکومت، ترک بود.

عنصر ترکی به زودی بر عنصر مغولی غلبه یافت و خط اویغوری با زبان ترکی قبچاقی زبان رسمی مملکت گردید.

دشت قبچاق منبع بی‌پایانی برای سپاهیان عالم اسلام در مصر شد ؛ بیشتر ممالیک مصر (تا زمان ظاهر برقوق) و اکثریت سپاهیان مصر از ترکان دشت قبچاق بودند

قبچاق ها از راه دریای سیاه و امپراتوری بیزانس به مصر انتقال می‌یافتند.

آنان در نتیجه کفایت و شجاعت و قدرت جسمانی خود به مقامات بزرگ نظامی و سیاسی می‌رسیدند،

چنان‌که ممالیک آن سرزمین در جنگ با ایلخانان ایران بر نیروهایی که از ترکن دشت قبچاق تشکیل می‌شد متّکی بودند.

در نتیجه گرویدن پادشاهان بزرگ اردوی زرین به دین اسلام، تمدن اسلامی در سراسر دشتهای جنوب روسیه رواج پیدا کرد و شهرهای اردوی زرین پر از عالمان و مدارس و مساجد و خانقاه‌ها گردید،

اما خان‌های اردوی زرّین تسامح سنّتی مغول را در برابر ادیان همچنان حفظ کردند و ادیان دیگر را با معابد خود آزاد گذاشتند

و مخصوصاً به مسیحیّت و روحانیون کلیساهای ارتودوکس و نسطوری آن به چشم احترام می‌نگریستند.

آوازه دادگستری شاهان اردوی زرین در سراسر ممالک اسلامی پیچیده بود، امّا حملات امیر تیمور و ویرانی های حاصل از آن در دشت قبچاق موجب متلاشی شدن حکومت آلتین اردو گردید.