آذری ادبیاتی‌نین زنگین‌لیگی

ت پیرهاشمی

آذری ادبیاتی او قدر غنی، او قدر زنگین‌دیر کی، مطالعه ائده‌نی حئیرته سالیر.

بو مقاله‌ده شاعرلریمیزین، دیلیمیزین معنوی قدرتیندن استفاده ائدیب یاراتدیقلاری اثرلری مطالعه ائدیریک.

بو اثرلرده درین دویغو، توکنمز، پایان ناپذیر روح اینجه‌لیگی و سای‌سیز لطیف مضمونلار احساس اولونور.

بو یارات و قدرتی درک ائتمک ایچون ادبیاتیمیزه مختلف ساحه‌لرده یاناشیریق:

۱ – گؤز

گؤزون شاعرلرین شعرینده یوکسک مقامی واردیر. او شاعر یوخدور کی شعرینده گؤزدن آد آپاریب اوندان شکایت ائتمه‌سین.

محمد باقر خلخالی گؤزدن بئله شکایت ائدیب‌دیر:

جانا نه او دوشوب گئنه بو جانه گؤزلرون / بیلمم نه آند ایچوب منه جانانه گؤزلرون

وئرمیش شکست سروه قدُّون، غنچه‌یه لبون / خدون بهاره، نرگس بوستانه گؤزلرون

قائیمی سوردو، دویمازدی قان، قان دئیر گئنه / از بسکه قان ایچوب دادانیب قانه گؤزلرون

چوخ ایگیدلر، اصلانلار اونون غضبیندن تیتره‌دیگی حالدا، بیر آهو گؤزلییه مغلوب اولوبلار.

شیر نرلر پنجه‌ی قهریندن اولورکن لرزان / منی بیر گؤزلری آهویه زبون ائتدی فلک (سلطان عبدالحمید)

شاه اسماعیل خطایی‌نین شمشیری تونج توپلاری ایکی بولدوگو حالدا، گؤر بیر مخمور گؤز نئجه اونو سیندیرب، عاجز ائتمیش‌دیر:

ساتاشدی تا منه مستانه گؤزلر / یازوبدور آدیمی دستانه گؤزلر

مگر کافردور اول محراب ایچینده/ اوتورموش گلمز هئچ ایمانه گؤزلر

گئیوبدور قاره‌نی زاهد کیمی اول / می ایچمک‌دور ایشی رندانه گؤزلر

ایچوب‌دور قانیمی دئیرم اینانماز / دئییم من کیم سنه اینانه گؤزلر

هابئله چوخ معصوم و پاکدامن انسانلار بیر باخیش مقابلینده تیتره‌یب و تسلیم اولموشلار:

نه قوت وار مگر اول ظالمین چشم سیاهینده / که حصن عصمتی ویران ائنده ر اول نگاهینده

واقف بوتون گؤزل‌لیکلری بیریانا و یالنیز گؤزو بیریانا بیلیر:

منوّر اوز، لاله زنخ، تربوخاق / تمام بیریانا دور، بیریانا گؤزلر.

ایندی گؤرک گؤز نه ایچون‌دور و عاشق گؤزدن نئجه استفاده ائتمه‌لی‌دیر. بو باره‌ده واقف دئییر:

سحر سحر حسرتیله گزیردیم / جوت قوشانار گؤردوم ایکی سینه‌ده

فقط منیم ایکی گؤزوم اولایدی / باخایدیم بونلارین ایکی سینه‌ده

مقاله‌نین مؤلفی بئله دئییر:

گؤرمک اونون ایچون دور کی باخا دلبره انسان / گر گؤرمییه دلبر نیه لازم‌دیر بو گؤزلر؟

۲- انتظار

یول گؤزله‌مک چتین‌دور. یار یولون گؤزله‌مک چتین‌راق‌دور. هر بیر سس، هنورتی ،کؤلگه یار ظن ائندیلیب انتظار چه‌که‌نی یئریندن قالدیریر.

صاف بیر انسان اؤز انتظارینی ساده بیر بایاتی ایله نه گؤزل تصویر ائدیب‌دیر:

آلما آتدیدیم نار گلدی / کتان کؤینک دار گلدی

قاپویا کؤلگه دوشدی / ائله بیلدیم یار گلدی

انتظار چکمک واقفین تاب و توانینی الیندن آلیب اوره‌گینی درد ایله دولدورموش‌دور:

انتظار چکمکدن، یول گؤزله‌مکدن / کؤنلومون نه تابی نه طاقتی وار

یازان اولا آیریلیغین دردینی / فرهاد و شیرینجه حکایتی وار

واقف یار وورغونو و انتظار یورغونو دور، هامودان یار سوراغین آلیر، لاکین ایستکلیسیندن سؤراق وئرن یوخدور… انسانلاردان ال اوزوب گؤگده اوچان دورنالاردان سؤروشور:

بیر زمان هوادا قاناد ساخلایین / سؤزوم واردور منیم سیزه دورنالار

قطارلاشیب نه دیاردان گلیرسیز / بیر خبر وئرسه نیز بیزه دورنالار

خیلی وقت‌دیر یارین فراقیندایام / پروانه تک حوسنون چراغیندایام

بیر آلا گؤزلو‌نون سوراغیندایام / گؤرونور می گؤرن گؤزه دورنالار؟

گؤگده‌کی قوشلار دا هیجران دردینه سون قویا بیلمیر، آیریلیق عاشیقین قدینی بوکور… نئجه؟ نئجور؟ ملا محمد باقر خلخالی اونو تصویر ائدیر.

بیر هیجران کلمه‌سینه باخ. او هیجران کلمه‌سینده جیم حرفینه باخ!

او کلمه‌ده جیم حرفی نئجور بوکولوب …؟

عاشیقین قدی کیمی.

بوکولدی قامتیم ای قدّ موزون / بعینه جیم تک هیجران ایچینده

شاعر قیاس بنفس ائدیر، بئله بیلیر هر نه اگیلسه هیجراندان اگیلیب‌دور … حتی یارین قاشلاری …!!

ابرو لرون نه دن اگیلیب دور کمان کیمی؟ / هیجران چکوب مگر بو تن ناتوان کیمی؟

وصل گونو تئز گئچیر دئیه‌سن اونا گؤز ووروبلار، لاکین انتظار بیتمز، هیجران توکنمز…

شاعر آرزو ائدیر کاش یامان گؤز اولا هیجرانه دَگه بلکه هیجران دا قورتارا…

وصل ده دگدی یامان گؤز بیزی آییردی فلک / هانی بیر یاخشی (یامان گؤز) گله هیجرانه دگه؟

عاشیق کی معشوقه چاتماغی محال گؤرور بونا قانع‌دور کی معشوق بیلسین عاشیقی آیریلیق‌دان نه چکیر …

واقفین ده ان کیچیک و سون دیلگی بودور…

ازلدن قامتیم بئله دگیلدی / بیر یای قاش اوخوندان سورا اگیلدی

باغریم دلیندیگین هر یئتن بیلدی / یئتیشمه‌دی تیراندازا بیر خبر

بلبلی غنچه خندان ئولدوردو / پروانه‌نی شمع سوزان ئولدوردو

واقفی آتش هیجران گولدوردو / آمان؛ وئرین او شهبازا بیر خبر

 

3- اوره ک

ای بی قرار سینه‌ده نشتر میسن نه سن؟ / پیکان میسن؟ شراره‌لی اخگر میسن نه سن؟

اما صائب اوره‌گی‌نین یاندیغینی اولدوغو کیمین بیان ائده بیلمیر، چاره‌سیز قالیب نئیه یالواریر کی اونون عوضینه اینیلده‌سین … سیزلاسین.

بو گون من بی زبانم، ناله‌می یانسام ائشیتمزلر / سنه ممکن‌دور ای نَی آه و افغان ائیله بیر سیزلا..

قوسی‌نین سینیق قلبی قانلا دولودور. او تعجب ائیلیر کی سینیق قابدا سو دورماز اونون اوره‌گینده قان نئجه دوروب‌دور.

سینیق صبوده سو دوتماز، قرارمی دورماز / شکسته کؤنلومه محوم که قان ایله دولودور!!

شاعرلره سؤز اوستاسی (استاد سخن) دئیه‌رلر. واقعاً بو آد نه قدر شاعره یاراشان بیر آد‌دور. بو شعره دقت ائدین… شاعر ایستیر معشوقینه دئسین کی سنون قلبون بیر داش کیمی برک و رحمسیز‌دور. لاکین بونی صراحتله دئمیر … اوردا بیر باجاریق (هونر) گؤستریر کی لطافت و اینجه‌لیگی حد اعلایه یئتیریر.

یولدا گؤرسن اگر که بیر قاراداش / اونی سیندیرما ای وفاسیز یار

اودا بیر قلب ایمیش که بئشتر ایمیش / سینه‌سی ایچره بیر سنه اوخشار

الحق سؤز اوستاسی…!!

4- می

قوسی بهاره، مئیه محبت بسله‌ییر. مئی بهاردا غنیمت‌دور، بو یاز (بهار) گئچر، کیم بیلیر گلن یازا چیخا جاغام یا یوخ؟

بو آستانیقداکی ساقی مجلیسده مئی وئریر. شاید بیرده مئی دؤرو منه چاتینجا بهار گئچسین.

قوسی ساقییه تاپشیریر کی غفلت ائلمه‌سین:

تغافل ائیلمه ساقی کی نوبهار گئچر / یئتینجه بیرده منه دور… رو روزگار گئچر

قفس اسیری اولان بلبلی گؤزوندن ایراق / که باغ بانی وداع ائیله‌ییب بهار گئچر

انسان همیشه غفلتده‌دور، اوندا آیییلیر گؤرور کی عمر تورتاریب گون گئچیب‌دور. اختیارسز دئییر:

عزیزیم بیرده من / دولدور ایچیم بیرده من

عمر گئچدی، گون گئچدی / جوان اولمارام بیرده من

متظاهر بیر زاهد، مسجدی ریا و سالوس بی‌یینجاغی دوزلدیب. شاعر اونا اعتراض ائده‌رک دئییر:

ای زاهد کج سلقه او مسجد که سنون وار / اولسیدی منیم من اونی میخانه ائده‌ردیم

اما صائب تبریزی دئییر میگسارلیغین آخیری پشمانلیق‌دیر و اونا گؤره میگسارلیغی منع ائدیر:

تئزاق چکر ندامته بدمست‌لیک یولو / هر کیمسه یاخشی ایچسه شرابی یامان ایچر

بو بیتی ده مناسب دور بوردا صائبدن اوخویاق:

مسلمانم دئیر می تک ایچیر عاشق‌لرین قانین / منم کافر اگر اول دشمن ایمان مسلمان‌دور

5- مختلف مضمونلار

آذری تورک شاعرلری یاراتدیغی مضمونلار او قدر اینجه، او قدر گؤزل دور کی دنیا اؤلچو سونده بو گؤزل‌لیک باشقا دیل‌لرین ادبیاتیندا آز تاپیلیر.

جان آلیجی بیر دلبر الین اوزونه توتوب جمالینی گیزلتمک‌له عاشیقین جانینا اود سالیر. عاشیق نه گؤزل تعبیر ائدیر:

حجاب ائتمه الین رخساروه جیسمیم دوتار آتش / بلوری گون قاباغینه دوتوب خاشاکی یاندیرما

معشوقین سناعت و اعتناسیزلیغی همیشه عاشیقین باغرینی قانا دؤنده‌ریب‌دور. عاشیق بیر فرصتده معشوقینی سرمست گؤروب او قدر اونون دوداقلارینی صورور تا سیراب اولور:

گؤروب سرمست سوردوم قانه‌قانه لبلرون قانین / دئدیم قان باغریما آلدیم قصاصیم، قانه قان ائتدیم

شاعرلر یارین قدینی الفه اوخشادیرلار اما محمد باقر خلخالی بو تشبیهی بَیَنمیر. چونکی صرف و نحو نظریجه الف حرکت قبول ائله‌میر.

حال بوکی یارین موزون و اوره‌ک چیرپیندیران حرکتلری واردیر:

جان ایچینده الفه قد خرامانیوی من /اوخشاداردیم اگر ائنتسیدی قبول حرکات

گؤزل تعبیرده خلخالی دئییر:

بناگوشون خیالیله کئدیب و الفجری ائتدیم حفظ / اوزولفون عشقینه و اللیلی ئوگره‌ندیم روان ائتدیم

ایکی شاعر کی هر ایکیسی ثابت تخلص ائیلیر، بیری تبریزلی و بیری خلخاللیدیر بو گؤزل تعبیرلری یارادیبلار:

ثابت تبریزی:

یغیبسان باشیوه بو خط و خال و زلف و مژگانی / گینه پیغمبر خوبان بو نه اجماع امّت دور؟

ثابت خلخالی:

داغیدیب قامتینه سرو سمن بر گیسو / کیم گؤروب سروه بیر بؤیله معنبر گیسو

گاه زنجیریم اولور گاه گؤنول ملکینه دام / گتیرر باشیما (ثابت) نه بلالر گیسو

هر شی نه ایسه او دور هئچ بیر شی اؤز ذاتیندان آیریلا بیلمز. فضولی بو مضمونو گؤزل یاراتدیب:

سو سفله‌لیگیندن آیریلارمی؟ / اود یاندیرا بیلمییه بیلر می؟

6- عرفان

آذری ادبیاتی عرفان مضمونلاری جهت‌دن زنگین‌دیر. فضولی‌نین، خطایی‌نین، لعلی‌نین، نباتی‌نین دیوانی عارف‌لر مجلیسینی بزه‌ییر. فضولی‌نین بو غزلی هر آذری تورکوسون بیلن عارفین دیلی‌نین ازبری‌دیر:

ناله دندور نی کیمی آوازه عشقیم بلند / ناله ترکینی قیلمازام نی تک کسیلسه‌م بند بند

قیل مدد ای بخت یوخسا کام دل ممکن دگیل / بؤیله کیم اول دلربا بئ‌درد دور من دردمند

داغلاردور اودلو کؤکسومدن قراسی قوپمامیش / یا ثبات عشق ایچون اود اوزره بیر نئچه سپند

عارف قال اهلی یوخ حال اهلی‌دیر. عارف بئله دوشونور کی قال اهلی معرفت الهی‌دن خبرسیزدیر. اودور کی صائب دئییر:

پوچ دور هر سؤز دئیه‌رلر معرفت‌دن اهل قال / بحردن چیخماز صدف تا گؤوهر غلتانی وار

ها بئله هانسی عارف دور کی فضولی‌نین بو غزلین ائشیدیب جذبه اونا ال وئرمه‌سین و حئف دور کی بو بنزه‌رسیز غزلین هاموسینی بوردا اوخومایاق.

یارب بلای عشقیله قیل آشنا منی / بیر دم بلای عشقیدن ائتمه جدا منی

از ائیله‌مه عنایتینی اهل درد‌دن / یعنی کی، چوخ بلالره قیل مبتلا منی

اولدوقجا من گؤتورمه بلادن ارادتیم / من ایسترم بلانی چو ایستر بلا منی

تمکینیمی بلای محبتده قیلما سست / تا دوست طعن ائدیب دئلمیه بی‌وفا منی

گئتدیکجه حوسنون ائیله زیاده نگاریمین / گلدیکجه دردینه بتر ائت مبتلا منی

من هان‌دا و ملازمت اعتبار و جاه / قیل قابل سعادت فقر و فنا منی

اؤیله ضعیف قیل تنیمی فرقتینده کیم / وصلینه ممکن اولا یئتورمک صبا منی

نخوت قیلوب نصیب فضولی کیمی منه / یارب مقیّد ائیله‌مه مطلق منا منی

آشاغاداکی بیت عرفان دویغولارینی اوج اعلایه قالدیریر:

اگر چه ایگنه تک گئچدیم جهانین جومله واریندن / هَنوز آردیمجا دور قید تعلق زولف تاریندن

و همین بیر بیت عارف‌لر نظرینده بیر دیوان شعره دگر.

7- استغناء

غرور، استغناء، تسلیم اولماماق و کیمسیه‌یه اگیلمه‌مک آذربایجان خلقی‌نین قانیندا دور. نه گؤزل دئییر شاعر:

گر آذر اوغلویسان مظلومام دئمه / بو ائل آزادلیغین سوراغیندادور

موباریز یارانوب موباریز اؤلمک / بیزیم بو اؤلکه‌نین تورپاغیندادور

هر آذری‌نین ایلک معشوقی آذربایجان دور. اونو سؤیور، اونا محبت بسله‌ییر و اونا خطاباً دئییر:

دئسه‌م ده وورغونام دیوانه سانما / من کی اؤز اوغلونام بیگانه سانما

بیر شمع سیز، آتش سیز پروانه سانما / یاندیغیم اودالارین اوجاغی سنسن

آذربایجان آدی آذربایجانلی‌نین آندی دور.

بو شرف دور منه آذر دور آنام / (آذر اوغلو) بو آد آندیمدی منیم

بو سؤزلر بو گونکو دگیل آذربایجانلی تاریخ بویو مغرور و منیع الطبع اولموشدور.

صائب تبریزی دئییر:

دوتما دلبر دامه‌نین محشر گونونده جان ایچون / اولما تسلیم اگمه باش نامرده سن درمان ایچون

 استقامت قیل جهاندا حفظ ائیله شخصّیتین / اگمه باش پرگار تک بیر نقطه‌یه دوران ایچون

ها بئله صائب وطنینه‌ بسله‌دیگی عشقین بئله ترنّم ائدیر:

صائب گرک‌دیر کعبه دئیوب اقتدا قیلا / تبریز اؤلکه‌سینه صفاهان صفاسینا

تولکی‌لره دالدالانماقدانسا اصلانلارلا گؤلش‌مک گرک‌دور، سارالا سارالا یاشاماقدانسا قیزارا قیزارا اؤلمک یاخشیدور.

گئچمه نامرد کؤرپوسیندن قوی آپارسین سئل سنی / یاتما تولکی دالداسیندا قوی یئسین اصلان سنی

آذربایجانلی گؤیلره ال قالدیریب ایستگینی گؤیلردن دیله‌میر، اؤز ائلی اؤز یارلارینا و اؤز گوجونه باغلیدیر.

آذربایجانلی دئییر:

فلک منیم کیمی عاجز دور ایستمم امداد / کیم اعتماد ائده‌ر موفلیسین تکفّلینه؟

بلی آذربایجانلی بئله دئییر و اعتماد بنفسینی گؤیلردن ده اوجایا قالدیریر.

سون