این متون از کتاب التيجان في ملوک حمير بخشی از یک روایت تاریخی است که به شرح یک لشکرکشی نظامی به آذربایجان در دوره معاویه اشاره می‌کند. در این روایت، شخصی به نام شمر به همراه لشکری بزرگ به آذربایجان حمله کرده و پس از کشتار و اسارت، فرمان حرکت خود را بر روی دو سنگ حک کرده است. در این منبع از آذربایجان بعنوان سرزمین ترکان یاد شده است.
کتاب التيجان في ملوک حمير از وهب بن منبه ، نشر مرکز الدراسات و الأبحاث الیمنیة – صنعا – یمن ، صفحه 416
فقال عبيد: بل قبل ذلك بدهر طويل، ثم سار حتى نزل الجبل من أرض الموصل، و بعث شمر بن القطاف بن المنتاب بن عمرو بن زيد بن عملاق بن عمرو بن ذي أنس في مائة الف حتى دخل عليهم آذربيجان فقتل المقاتلة و سبى الذرية، ثم أقبل فكتب في حجرين أمر مسيره، فهما اليوم على جدار آذربيجان.
قال معاوية: و ما بال آذربيجان للّه أنت؟ قال: له انها كانت من أرض الترك و اجتمعوا له.
عبید گفت: بلكه مدت زیادی پیش از آن راه رفت تا آنكه از كوه سرزمین موصل فرود آمد و شمر بن قطاف بن المنطب بن عمرو بن زید بن املاق بن عمرو بن ذی انس را فرستاد. صد هزار مرد وارد آذربایجان شد و جنگجویان را کشته و اولاد آنان را اسیر کرد، سپس رو به این سو آمد و بر دو سنگ فرمان حرکت خود را نوشت و امروز بر دیوار آذربایجان است.
معاویه گفت: بخاطر خدا در آذربایجان چه شده است؟؟ گفت: سرزمین ترکان بود و بر آن جمع شدند.
همین مطلب در کتاب الانساب للصحاري جلد : 1 صفحه : 203 و 204 نیز نقل شده است.
در مجلد اول کتاب المنتظم في تاريخ الأمم و الملوك ، صفحه 330 قید و از حمله شمر بن العطاف به ترکان در آذربایجان سخن گفته شده است.
الریش بن قیس بن سیفی بن سبأ بن یشجوب بن یعرب بن قحطان، یکی از پادشاهان یمن پس از یعرب بن قحطان و برادرانش بود.
حکومت او در یمن در زمان سلطنت منوچهر بود و او را الریش – و نامش الحارث – نامیدند، به دلیل غنایمی که از قومی که تسخیر کرد و به یمن آورد، نامیده شد.
به همین دلیل الریش. و اینکه به هند حمله کرد و در آنجا کشت و اسیری گرفت و مال را به چنگ آورد و به یمن بازگشت و از آنجا به کوه طیّی و سپس به انبار و سپس به موصل رفت و سواران خود را از آنجا فرستاد.
مردی از اصحابش که شمر بن العطاف نامیده می شد، متصدی آن شد و به ترکان در سرزمین آذربایجان که در آن زمان آنجا را در دست داشتند هجوم آوردند و بچه ها را به اسارت بردند آنچه را در سفر خود در دو سنگ که در سرزمین آذربایجان معروف است، ثبت کرده است.
در کتاب تاريخ الطبري جلد : 1 صفحه : 269 و همچنین کتاب الكامل في التاريخ جلد : 1 صفحه : 149 نیز همین روایت نقل شده است.
همچنین در صفحه 449 کتاب التيجان في ملوک حمير گفتگویی بین معاویه و عبید است که به صراحت به آذربایجان به عنوان سرزمین ترکها اشاره کزده است. :
قال معاوية: وما الترك وأذربيجان؟ قال عبيد: هما بلادهم يا أمير.
معاویه گفت: و ترکها و آذربایجان چه هستند؟ (چه ارتباطی بین ترکها و آذربایجان است؟) عبید گفت: ای امیر سرزمینشان است.
کتاب تاریخ طبری در وقايع سال ۱۰۴ هجري مي‌نويسد:
«و في هذه السنه غزا الجراح بن عبدالله الحکمي و هو امير علي ارمينيه و آذربايجان ارض الترک ففتح علي يديه بلنجرم و هزم الترک:
و در اين سال جراح بن عبدالله الحکمي جنگ کرد. او امير ارمنستان و آذربايجان سرزمين ترکان بود. وي بلنجرم را با دستان خويش فتح کرد و ترکان را شکست داد.» (طبري ج ۵ ص ۳۶۸)
روایت‌های موجود در کتاب التيجان و تاریخ طبری، تصویری از حضور ترکها در آذربایجان و درگیری‌های بین اعراب و ترکها در این منطقه ارائه می‌دهند.
موارد دیگری نیز از درگیری حضور ترکان آذربایجان در نبردها آمده است ، طبري در جلد نخست تاريخ خود در ذکر پادشاهان يمن مي‌نويسد: تبع پادشاه يمن معاصر بشتاسب و همچنين اردشير بهمن بن اسفنديار بن بشتاسب بود «… ثم إلى الموصل ثم إلى أذربيجان فلقي الترك بها فهزمهم» وي به انبار و سپس موصل رفت و از آنجا راهي آذربايجان شد و در آنجا ترکان را ديد و شکستشان داد. (طبري ج ۱ ص۴۰۴ )
ابن خلدون نيز در تاريخ خود «ج ۱ ص ۱۲» به اين واقعه اشاره کرده است:
طبري در وقايع سال ۹۹ هجري از شبيخون ترکها به عربهاي فاتح و مسلمان در آذربايجان سخن مي‌گويد:
(وفي هذه السنة) أغارت الترك على آذربيجان فقتلوا من المسلمين جماعة. (طبري: ج ۵، ص ۳۰۹)
عين همين واقعه را ابن کثير در البدايه و النهايه ج ۹ ص ۲۰۹ نقل کرده است:
با توجه به قرائن و اسناد فوق، حضور ترکان در آذربایجان، از دیرباز در میان مورخان امری مسلم بوده است.
مطالب مرتبط
اولوغ بیگ پادشاهی دانشمند از سلسله تیموریان
کشف غیرمنتظره از ریشه‌های باستانی قوم «تازیانه خدا»
قازاخیستان‌دا سارماتلار مزارلاریندا قازینتی ایشلری نتیجه‌سینده تاریخی اثرلر آچیغا چیخارتیلدی