یازان ح. مجید زاده (ساوالان)
حاجی سید عظیم شماخی، سید محمدین اوغلو، (۱۲۵۱) هجری قمریده، شعر و صنعت بشیگی اولان شماخی شهرینده دوغولموشدور.
آذربایجان تورک ادبیاتی و شعرینین گؤرکه‌ملی سیمالاریندان بیری اولان معارف‌پرور شاعر سید عظیم، مکتوب و دیوان ادبیاتیمیزین باشیندا دوران فضولیدن سونرا، آذربایجان شعرینین اینکیشافیندا و اونون یوکسکلره قالخماسیندا بؤیوک بیر موقعی واردیر.
او اون دوققوزونجو عصرین کلاسیک شعر جریانینین ان قاباق جَرگه‌سینده دورماقدادیر. شعرین چوخ انواعیندا، او جمله‌دن غزل و قصیده‌ده بؤیوک استاد آدینی قازانمیشدیر.
اونون معنالی، اینجه و ظریف غزللری، بو گون معاصر شاعرلر ایچون نمونه اولموش و هر کس اونون یازدیغی کیمی یازماغا چالیشمیشدیر. سید عظیمین غزللرینین باشلیجا اؤزللیگی، اوخوجونو یاشاییش ذوقونو درک ائتمه‌گه دوغرو تحریک ائتمه‌سیدیر.
سیدین غزللرینده، گؤزل یاشاییش آرزیسی ایله چیرپینان بیر شاعر قلبی دویولماقدادیر.
نشئه‌لی، دولغون، قاینار حیات، گؤزه‌للیک، عیش و عشرت، سئوگی، کامه چاتماق دیله‌گی و جامعه‌نین یاتمیش شعورونو اویاتماقدا و دوزگون یاشاییشین یولونو گؤسترمکده، اؤنملی رولو اولماسینی چوخ آیدین گؤرمک اولار.
او بوتون عؤمرو بویو، جامعه‌سینین ترقی و تعالی‌سینا چالیشمیشدیر. هردن، حددن آرتیق سیخیلاندا اوره‌ک سؤزونو، ساتیرا شکلی ایله یالنیز غزللر ایله دئییب، آوونور.
بی کسم عالم ارا درد و غمیمدن ئوزگه
نه هوادار و نه یاور، نه کسیم وار منیم
بعضا چوخ دوز و سئویملی بیر حالا گلیب دئییر:
غمی هجرانه دئدین صبر ائله سن، ای ناصح
سنه آسان ایسه بو ایش منه دوشوار گلیر
سید عظیم او قدر قدرتلی شاعردیر کی هر معنی و مفهومدا، هر سبک و نوع‌دا شعره باشلاییر، قورتاراندان سونرا، او شعر، اؤز نوعوندا ان اعلاسی اولور.
بعضی قدرتلی شاعرلری چاپخانانین حروف دوزنینه بنزه‌دیرلر کی نئجه چاپ حروف دوزه‌نی‌نین گؤزو نونونده بوتون حروفلار دولو دور و چوخ سریع و تئز-تئز ساده و آسان ایسته دیگی حرفی گؤتوروپ دوزور.
بعضی شاعرین ذهنینده کلمه‌لر ائله دولو دور دئییرلر، آنجاق سیدین ذهنینده یالنیز سؤزلر یوخ، بلکه بوتون گؤزل معنالار و دادلار وار ایمیش. او ۱۸۳۵-نجی ایلده شماخی شهرینده آنادان اولور و آز مودت ایچریسینده بیر اولدوز کیمی پارلایاراق شیروان محیطینی ایشیقلاندیریر.
حئیف کی فلک چوخ زامان دوزگون ایشلری یاری یولدان ناقص بوراخماغا عادت ائدیب.
سید عظیم یئددی یاشیندا آتاسینی الدن وئریر و اوندان سونرا داغیستانا گئدیر و اورادا آنا باباسی موللا حسینین حمایه‌سینده ۱۱ ایل تعلیم و تربیه آلیر و آنا دیلیندن باشقا، عرب و فارس دیللرینی ده مکمل بیر شکلده اؤیره‌نیر.
سید عظیم شیروان و داغیستاندا الده ائتدیگی علم ایله کفایتلنمه‌ییب، مکه و مدینه‌یه، داها سونرا او زامان شرقین بؤیوک مدنی مرکز لریندن اولان مصره گئندیب تحصیلینی آرتیردی و بیر چوخ عالم، فیلسوف و شاعرلر ایله تانیش اولاراق اؤز اینکیشافی ایچون اونلاردان استفاده ائتدی.
سید عظیم اؤز دوغما یوردو شیروانا قاییتدیقدان سونرا، بوتون بیلیک و باجاریقینی خالقی‌نین معارف و مدنیتی اوغروندا صرف ائده‌رک، اؤز خالقینا جدی بیر شکیلده خدمت ائتمه‌گه باشلایییر.
حاجی سید عظیم ۱۸۷۵-نجی ایللره‌جک کلاسیک شعر جریانینا باغلی قالمیش، لیکن بو ایللردن سونرا شاعرین یارادیجیلیغیندا اؤنملی بیر دؤنوش یارانیر.
آنجاق بو دؤنوشدن اؤنجه کلاسیک سبکده شعر یازان معاصرلرینین ان باجاریقلی و قدرتلیسی اولور. وقتی ایله سید عظیمین تشبثی ایله «بیت‌الصفا» آدلی شاعرلر مجلسی یارانیر.
او زامان چوخ قدرتلی اولان آذربایجانین باشقا اوچ شاعرلر مجلسی (مجلس انس، مجلس فراموشان، مجمع شعرا) آراسیندا چوخ مترقی و یارادیجی رقابتلر گئدیرسه، آنجاق «بیت‌الصفا» اونلاردان داها اوستون بیر حالدا یاشاییر.
و بورادا مجلس انس‌ین صدرینده دوران شاعرلر او جمله‌دن خورشید بَییم ناتوانین یازدیغی شعرلره اوخشار، یاری باریلدادان بللی‌دیر، سیدین یئری هارادا ایمیش:
اولموشام دهر بلا ایچره بو گون دیوانه من
وارمادیم مئیخانه‌یه سیندرمادیم پیمانه من (ناتوان)
ای کؤنول عشق ایچره اولدون خار سن، دیوانه من
اولدون آخیر عقلدن بیزار من، بیگانه من (سید)
دلبرا درد دلیمدن بئله عنوان ائتدیم
کی غم هجرده دل ملکینی ویران ائتدیم (ناتوان)
شب هجران او قدر ناله و افغان ائتدیم
تا کی چشم فلکی حالیمه گریان ائتدیم (سید)
بو مجلسلره جدی اشتراک ائدن شاعرین یارادیجیلیغیندا اؤنملی بیر دؤنوش یارانیر. بودا شاعرین بیر یاندان مصر، قاهره و بغدادداکی علمی آختاریشلاری و تجربه‌لریندن سونرا ظهور ائدیر. نئجه کی غزللرینده چوخ محکم بیر حالدا دئییر:
موت جسمانیم ایله سانما منیم اؤلمه‌گیمی
سیدا اؤلمه‌ره‌م عالمده، سسیم وار منیم
باشقا بیریاندان ۱۸۷۵-نجی ایلدن، حسن بَیگ زردابی‌نین سعی و غیرتی ایله نشر اولونان «اکینچی» قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده، عصرینین روحی و اؤز ایسته دیگی ایله آیاقلاشان، یئنی فیکیرلری ترنم ائدن چوخ آیدین بیر شاعر کیمی گؤرمکده‌ییک.
«اکینچی» قزئتی، حساس، صمیمی، ناموسلو و وطنداشی اولان سید عظیمین یارادیجیلیغینا بیر تَرپه‌نیش وئریب. قزئتین تبلیغ ائتدیگی دموکراتیک، معارفچی فیکیرلر، شاعرین جسارتینی آرتیردی و یئنی مؤوضو اؤلره یؤنلمه سینه کؤمک ائتدی.
بیر ائله کی، خالق کوتله‌سینین بیلیک سیز و جهلی ایله باخدیغیندان سیخیلدیقلارینی و اونون علاج یوللارینی ساتیریک (طنز) شکلینده تصویر ائتمه‌گه باشلایییر. او یازدیقلاریندا دئییر کی اسکی یاشاییشین شرایطی یاراماز و عیبه‌جردیر.
ایندی آرتیق یئنی حیات، یئنی دؤور باشلاییب دیر کی، بو یئنی یاشاییشین خوشبختلیک سوتونلاری داها دوغروسو بو حیاتین قانونی معارفدیر، علمدیر. شاعر، مدنیتسیز، علمسیز بیر ائلین نتیجه‌ده مهلک بیر خسته‌لیگه دوچار اولوب، و دوا-درمانا محتاج اولدوغونو بئله دئییر:
بیر کیشی یاتسا، ناخوش اولسا اگر
آختاریر بیر طبیب دانا دیل
ایندی ناخوشدی ملت اسلام
اونا لازیمدی ائیله‌مک انجام
دئیه ایضاح ائتدیکدن سونرا خسته‌لیگین نه اولدوغونو شرح ائدیر:
بو قدر دردکیم اولور حادث
اونا بی-علملیک اولور باعث
بیر بلا در بو درد نادانی
کی اونون علم اولوبدی درمانی
دَردیمیزدیر بو درد نادانلیق
کی، دوتوپدور بیزی پریشانلیق
سید عظیم علم و معارفی اساس توتوب، خالقی سعادته و ایشیقلی گونه چیخاراجاق تکجه پول اولدوغونو بیان ائدیر:
دئمه بو کافر، او مسلماندیر
هر کیمین علمی وار او انساندیر
سونرا او آدام کی تکجه روزی ایچون چالیشیر و جامعه‌نین دردینی سانکی گؤرمور و یا سایمیر:
توتالیم علمه اولموسان واصل
بیزه بو علمدن نه دیر حاصل؟!
هانسی نادانی عالم ائتدین سن؟!
هانسی بیماری سالم ائتدین سن؟!»
حاجی سید عظیم بیر پارا شعرلرینده بؤیوک فضولیدن الهام آلمیشسا دا، آنجاق اؤز معاصرلری و هم سونراکی آذربایجانین چوخ قدرتلی، آدلی-صانلی شاعرلرینه الهام منبعی اولوب. مثلاً:
اَمَرم لبلرینی تا نفسیم وار منیم
طوطی‌یم شککره، ای گول! هوسیم وار منیم
مطلعلی غزلیندن الهام آلاراق آذربایجانین باجاریقلی خالق شاعری علی‌آقا واحد، همان قافیه‌لره اویغون و اوخشار غزلین بو بئیتی ایله باشلایییر:
زولفون کیمی ای گۆل نه عطرلی نفسین وار
یوخسا بو لطافتله جان آلماق هوسین وار
تا غزلین سونونادک قافیه‌لر، همان قافیه‌لردیر کی سیدین غزلینده گلیب و یا باشقا بیر یئرده:
نئیلیرم گۆلزاری کیم، سن گۆل عذاریمسان منیم
سونبولوم، سئرویم، گۆلوم، باغیم، باهاریمسان منیم
دولسا عالم خوبلردن ایسته من، زیرا کی سن
خوبلردن سئودیگیم، زیبا نگاریمسان منیم
آدلی غزلیندن الهام آلمیش اسماعیل اوغلو علی‌آقا شیخلینسکی اؤز غزلینی بئله یازیر:
های سئودیگیم ای دلربا، صبریم، قراریمسان منیم
صد مرحبا، صد مرحبا نه طرفه یاریمسان منیم
منیم باهاردا بولبولوم، منیم اکینده سونبولوم
گولشنلرده منیم گولوم، باغلاردا باریمسان منیم
سنی زیارت ائیله‌ره‌م، سنه عبادت ائیله‌ره‌م
هَم چوخ صداقت ائیله‌ره‌م چون سن نگاریمسان منیم
حتی اؤز ساغلیغیندا، میرزا علی‌اکبر صابیره گؤستردیگی دوزگون حیات و شعر یوللاری خصوصاً کلاسیک شاعرلرین دیوانی لاپ آز تاپیلدیغی حالدا، صابرین نئچه بئیت شعرینه الینده اوخودوغو یگانه دیوان کتابینی، یعنی نظامی گنجوی‌نین دیوانینی صله عنوانی ایله صابره هدیه گؤنده‌ریر.
آذربایجانین گؤرکه‌ملی شاعر و یازیچیسی عباس صحت، اؤز دوستی صابرین یاشاییشیندا بئله یازیر. مرحوم صابر، سید عظیمین «فتنه دوران اولاجاقسان» آدلی غزلینه بیر جاواب غزلی یازیب، سیده گؤنده‌ریر:
سن پیر جهان دیده، من ای سید سرکار
بوندان سورا هجریمده جگر قان اولاجاقسان
سنده بو ایشه صبر و شکیبا گرک اولسون
امما بیلیره‌م صبر اولوب ویران اولاجاقسان
غزلینی یازیب (سیده) گونده ریر و (سید) آز تاپیلان کیتابلاردان خمسه نظامی‌نی مطالعه ائتدیگی حالدا، صابرین مکتوبو یئتیشیر.
اوخویوب بؤیله جاواب یازیر:
«نور دیده‌م صابر، غزلینین بیرینه یازدیغین ملیح و شیرین جاواب چوخ خوشوما گلدی. حاضیرده باشقا بیر شئیه گومانیم اولمادیغیندان، همین کیتابی سنه صله گؤنده‌ریره‌م. یادگار اوستاددان، هم اولماق شرطی ایله قبول ائده‌سینیز و شاعرلیکده ترقی ائتمه‌نیزی آرزو ائدیرم».
سید عظیم، متدین بیر عالم و دین‌شناس (تئولوگ) اولدوغو حالدا، خرافاتا قارشی مبارزه آپارمیشدیر. شعرلرینده اولان مذهبی نؤوحه لر، اؤزونه مخصوص بیر حالدا اولوب. حضرت محمد و یا حضرت علی‌نین تعریفینده، قلمی چوخ رواندیر و دینی مؤوضولاردان الهام آلیب گتیردیگی تشبیهلر چوخ بدیعدیر.
مثلاً:
سید! بخت قرانی گربیلالیمدیر دئسن
ای آدی قوربانی! من عالمده بیر آد ائیله‌ره‌م
و یا باشقا بیر یئرده عشق غزللرینین بیرینده، دینه باغلی گئنیش بیلیگیندن الهام آلاراق بئله یازیر:
آیاق یالین، باش آچیق، زمزم سرشک تؤکوب
طواف کویون ایچون نیت ائتدیگیم گنجه‌لر
دوشر می بیرده، اله، ای خدای حی واحد
او سرو قامت ایله الفت ائتدیگیم گنجه‌لر؟!»
سید عظیم مالی باخیمدان یوخسول اولدوغوندان یازدیغی دَیرلی آثارینی چاپ ائتدیره بیلمه‌ییب. ناچار، ح. زردابی‌یه یازدیغی ۲۰ اکتبر ۱۸۷۷-نجی ایل تاریخلی مکتوبوندا بئله دئییر: «منیم آثاریم سیزین قزئتین حرفلری ایله چاپ اولسا مصلحتدیر، چونکی چوخ یاخشی، آیدین اوخونان بیر خطدیر».
البته بونو دا قید ائتمک گرکدیر کی، سید عظیمه عزت نفسی بئله بیر خواهیشه اجازه وئرمزد، عؤمرونده تکجه درخواستی شاید بو اولموش اولا.
حاجی سید عظیمین مالی وضعیتی حاقّیندا اوغلو میر جعفر سیدزاده بئله یازیر:
«… پدریم وفات ائدنده، بئش یوز مانات بورج و سگّیز نفر عیال منیم عهده‌مه قویموشدو.
وفاتیندان بیر ایل سونرا، شاماکی شهر مکتبینه هر آیدا ۲۵ مانات مواجب ایله شریعت معلیمی تعیین اولوندوم.
بو مواجبله هم آتام‌ین عیالینی ساخلاماق، هم ده بورجونو وئریب اثرلرینی چاپ ائتدیرمگی اؤزومه واجب بیلدیم.
هامیا معلومدور کی ۱۳۰ ایل بوندان قدَم، قافقازدا اسلام مطبوعاتی نه حالدا ایدی، بیر نفرده اولسا نشریات ایشینه مشغول اولان تاپیلمازدی.
القصّه، بیر یای تعطیلی بیر قدر پول خرجلیگی تدارک ائدیب، تیفلیسه، مفتی افندی غائب‌اوو-ون حضورونا گئتدیم. مفتی افندی چوخ خوشلوقلا منیم آرزومو قبول ائدیب، بوباره‌ده کؤمکده بولونماغی عهده‌سینه گؤتوردو.
حیف کی، او واخت شیخ‌الاسلام مرحوم طاهرزاده بو مسئله‌ده مفتی ایله همرای اولمادیغی ایچون، نااُمید شاماکی‌یا قاییتدیم. منه دئدیلر کی، رشتده ساکین اولان شیروانلی تاجر باشی صمدخان، سید عظیمین اثرلرینی چاپ ائتدیرمه‌یه مائیلدیر. گلن یای تعطیلی، یئنه بیر قدر پول خرجی بورج ائدیب، رشته یولا دوشدوم.
صمدخان حضرتلری رشتده بویوردو کی: کیتابلاری قوی، قالسین هله ایشیم وار، آسوده اولسام چاپ ائتدیره‌ره‌م.
سویو سوزولموش دگیرمان کیمی، کیتابلاری قولتوغوما وئریب شیروانا گلدیم.
بیر نئچه ایل کئچدی، یئنه بیر پای تعطیلی باکیا گلدیم. مرحوم اسد بَیگ سلیم خانوف و عبدالله بَیگ امیر اوو واسطه‌سی ایله کیتابلاری حنیف خان حسین‌اوو-ون حضورونا آپاردیق. خانین حاشیه‌نشینلریندن بیر نفر کیتابی واراقلاییب دئدی:
اوردا فلان آقا، فلان بَیگ تعریف اولونموش، آپار اونلار چاپ ائتدیرسین. کور-پشمان اوردان چیخدیم. منه دئدیلر کی، حاجی حاجی بابا عاشیق حسین‌دیر، بلکه سیدین مرثیه‌لری سببینه اثرلرینی چاپ ائتدیره. کیتابلاری گؤتوروب (مرده‌کان باغلارینا) حاجی حاجی بابانین حضورونا گئتدیم.
حاجی مرثیه‌لردن بیر نئچه‌سینی اوخویوب، سید عظیمین روحونا دعا ائدیب دئدی: بو کیتابی چاپ ائتدیرمک بیر نفرین ایشی دگیل، اگر آیری یاردیم ائدن اولسا، ۱۰-۲۰ مانات من ده وئره بیلره‌م».
قاییدیب شاماکی‌یا گلدیم. بیر-ایکی ایلدن سونرا فرج بَیگ وزیروف واسطه‌سی ایله حاجی زین‌العابدین تقییئف ۵۰۰ مانات آتام‌ین تمثیللرینی چاپ ائتدیرمه‌یه یاردیم ائتدی. بو پول ایله تبریزه گئندیب تمثیللری چاپ ائتدیم. بو واختلاردا باکی شهر مکتبلرینه معلم تعیین اولوندوم.
علی‌اسکندر جاواداوو-ون اطلاعی ایله لئوئنسون مطبعه‌سینده آتام‌ین غزلیاتینی چاپ ائتمه‌گه باشلاردیم. او کی قالدی مرحومون (س.ع.شیروانی‌نین) چاپ اولونموش هجویاتینا، بو باره‌ده بونو سؤیله‌یه بیلره‌م کی، کیمسه مندن اذن‌سیز اونلاری تبریزده چاپ ائتدیرمیش، قافقازدا پای وئنیب و ساتیغا قویموشدور.
بو هجویاتی ساتان ایرانلی کیتابفروشلا سوددا موحاکیمه‌میز اولدو. اله دوشن نوسخه‌لری ضبط ائتدیردیم.
سید عظیم فقیر اولدوغو حالدا، گؤزل و تمیز گئیینن و قایدالی و منظم بیر اینساندی. اؤز حیاتینی اؤزو بئله نظمه چکمیشدیر:
وضع حمل ائتدی چون منی مادر
پدریم دارخلده ائتدی سفر
آدمی قویدیلار چو سید عظیم
دوشدی بحر غمه بو درّ یتیم
ایکی یوز اللی بعده هزار
عصر سلطان محمد قاجار
رومه‌ده عبدالمجید ایدی سلطان
اولدی دارالولادتیم شیروان
هانسی شیروان او گولستان قدیم
کاندا شیروان شهی‌لر اولدی قدیم
نه شاماکی کی اوندا عزالدین
نظمدن ظاهر ائتدی سحر مبین
مسقط‌الرأس پاک خاقانی
هونرون ذوالفقار برانی
نه شاماخی کی، اوندا صبح و مسا
وئردی رخسار شعره بدر ضیا
نه شاماخی کی، اوندا طبع بهار
ائتدی یوز مین باهارلر اظهار
اولموش ایکن صفاده رشک جنان
تاپدی عین‌الکمالدن نقصان
و یاخود:
اولدوم اول گون کی چاردَه ساله
دوشمه‌دیم فکر دؤولت و ماله
ائیله‌دیم عارفانه کسب عولوم
گاه بغداد مسکینم، گاه روم
ائیله‌دیم مصر و شامده ماوا
گه یثربیم، یثرب اولدی گه بطحا
اوخودوم صرف و نحو و فقه و اصول
حکمت و هیئت ائیله‌دیم محصول
تا کی مستجمع عولوم اولدوم
نظر اهل عصره شوم اولدوم
آلمادی چونکی منده مال و منال
منه اؤز علمیم اولدی وزرووبال
ائیله‌دیم تا کی هر بساطه گذر
منی گؤردوگوده خلق سؤیله‌دیلر
بودی گلدی سفاهتون کانی
حاجی سید عظیم شیروانی…
سید عظیمین اثرلری چوخ و کولّی حالدا ایکن، هر بیر کیچیک امکانلار قاباغا گلدیگده، آز و کیچیک حجمده طبع و نشر اولونوب. البته بونو دا قید ائتمک گرکدیر کی، ۱۰۰ و یا ۱۵۰ ایل بوندان اؤنجه باکی‌لاردا چاپ ایشلرینین امکاناتی تبریزده قافقازدان چوخ آرتیق ایمیش.
سید عظیمین اثرلریندن هر هانسی‌نین چیخماسی اوخوجولارین خصوصاً، آیدینلارین سئوینجینه سبب اولوردو. «دبستان» مجموعه‌سی شاعرین اثرلرینی تکرار چاپ ائتمک تکلیفینی ایره‌لی سورور.
ف. کؤچرلی بوباره‌ده آذربایجان ادبیات تاریخی کیتابیندا بئله یازیر:
«حاجی سید عظیمین اثرلریندن بیر پاراسی چاپ اولونوبسا دا، چوخو داخی چاپ اولونماییب».
البته بورا کیمی بیر ۱۸۹۵ و ۱۸۹۷-ده تیفلیس و تبریزده سید عظیمین اثرلریندن او جمله‌دن غزللریندن چوخو چاپدان چیخمیش ایدی.
و ف. کؤچرلی باشقا بیر یئرده سیدین اثرلرینین مشهورلاریندان بئله بیر رقم‌لر وئریر:
«کلیات ترکی و فارسی»، «دیوان غزلیات»، «دیوان قصاید و نواحی»، «کلیات منظومه»، «خلافت حضرت ابوبکر»، «خلافت حضرت علی»، نظماً و نثراً «قصص الانبیا»، «تضمین خواجه حافظ و شیخ سعدی»، «حکایت منظوم».
البته ۱۸۹۷-نجی ایلده سیدین قصیده و مکتوبلاری، هجو و ساتیرالاری، بیر نئچه باشقا اثرلری ایله تبریزده باسیلیب و یاییلمیشدیر. شاعرین اوغلو، م.ج. سیدزاده دئییر:
«اثر مطبعیه صفر آیی‌نین دؤردی، ۱۳۱۹ ه. ایلی (۱۰ مای ۱۹۰۱) ده ترتیب اولونموش بیر حالدا وئریلیب کیتابا».
شاعرین غزللری و ۱۵ پارچا باشقا لیریک اثرلری سالینمیشدیر.
غزللر ۱۸۹۸-نجی ایلده تبریز چاپیندان گؤتورولوب، تصحیح ائدیلیب و ترتیبینی بیر سیرا مزیتلری ایله یاناشی، نقصانسیردا دگیل. ۱۹۰۲-نجی ایلدن سونرا، اوزون ایللر سید عظیمین اثرلری چاپ ائدیلمیر.
نهایت ۲۸ ایل سونرا شاعرین اثرلرینین بیر حیصه‌سی، ع. مذنّیب طرفیندن چاپ اولور.
سید عظیم شیروانی سئچیلمیش اثرلری همین کیتابدا، مذنّیب یازیر:
سیدین «پریشان» آدلی قصائد و هجویات کیتابی کی ۱۹۱۲-ده تبریزده چاپ اولوب و بو کیتابی آیدینلار چوخ برک آلقیشلامیشلار. سیدین «قصص الانبیا» و «سیچان-پیشیک» منظومه‌سی فارسجادان چئوریلمیشدیر کی، البته «سیچان-پیشیک» منظومه‌سی نئچه یول مکرر چاپ اولاندان سونرا، بو سون زامان ۱۳۵۸-ده آقای منظوری خامنه‌ای طرفیندن بیرده تهراندا چاپ اولوب.
سید عظیمین اثرلرینده اوشاقلار ایچون یازیلان شعرلر، روباعیلر داخی واردیر.
و منیم اؤزومده سید عظیمین بیر پارا چاپ اولونموش اثرلری، او جمله‌دن آذربایجان علملر آکادمیاسی نظامی آدینا ادبیات و دیل اینستیتوسو طرفیندن باسیلیب و یاییلمیش «سید عظیم شیروانی اثرلری» اوچ جیلدده مؤوجوددور.
بو مقاله‌نین چوخ حیصه‌سی، همان آکادمیک وضعیتده یازیلمیش مقاله‌لردن استفاده اولوناراق یازیلمیشدیر.
سیدین حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) یه اوره‌کدن باغلیلیغی، اونلارا یازدیغی درین معنالی قصیده‌لردن بیلینر.
۱۸۸۲ میلادی‌ده دیوانینی «کتاب خواص» آدیندا یازیب قورتاردیغینی بئله یازیر:
مین اوچ یوز ایکی هجرتدن
کی بو مجموعه‌میز تمام اولدو
ائیله‌دیم آدینی «کتاب خواص»
چونکی مقبول خاص و عام اولدو
حیاتینین سونو سید عظیم گئجه و گوندوز دورمادان و دینجه‌لمه‌دن اؤز خالقی‌نین سعادتی، بیلیگی اوغروندا یازیب و یارادیب، چوخ ایشله‌میش و چوخ محصول وئرمیش بیر یارادیجی، مترقی بیر شاعردیر.
دئمک اولار کی، سید عظیم بؤیوک فضولی‌نین ادبی یولونو دوام ائتدیریب، اؤز زامانی‌نین بنزرسیز بیر دوشونجه‌لی شاعری اولوب.
۱۹-نجی عصرده ادبیاتیمیزین گؤزل بدیعی نمونه‌لرینی غزل، مخمس، مربع، مسدس و باشقا نؤوعلری، او جمله‌دن ساتیریک (طنز) انواعینی یاراتمیشدیر.
بؤیوک شاعر ۱۸۸۸-نجی ایلده ۵۳ یاشیندا شاماکی شهرینده اؤلموشدور.
آدی قدر بؤیوک اولان سید عظیم، خالقین سعادتی اوغروندا بوتون عؤمرو بویونجا وارلیغینی وقف ائدیب و ایستعدادینی صرف ائتمیشدیر.
درین فیکیرلری و اجتماعی، بدیعی مضمونلارلا دولو اثرلری ایله، بوتون آذربایجان تورکلرینین قلبینده اؤزونه اؤلمز ابدی بیر یئر آچمیشدیر.
مطالب مرتبط
آذری ادبیاتندا جناس
آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (۴)
ملانصرالدین و اوغری