کتیبه های اورخون ، اولین نوشته ای که نام ترک و ملت ترک در آن ذکر شده است. اولین تاریخ ترک. تاریخی که بر روی سنگ ها نوشته شده است. توصیه های بزرگ مردان دولت ترک به ملت و وظیفه متقابل دولت و ملت. اسنادی ارزشمند درباره نظام ، قوانین ، مدنیت و فرهنگ ترک.
نبوغ نظامی و اصول صنعت نظامی ترک. حد والای غرور ترک. نمونه ای عالی و ارزشمند از فداکاری و فضیلت ترک.
تصویر والایی از زندگی اجتماعی و اولین شاه اثر ادبیات ترک ، طرز بیان حاکمانه و با عظمت ، نمونه شگفت انگیز سبک فاعلی و برنده ، نوری که در طی قرن ها استقامت ملی را روشن کرد ، منبع مبارک زبان ترک ، نمونه ای شگفت انگیز اولین نوشتار زبان ترک ، شواهدی که نشان دهده آغاز نوشتار ترک در قرن های اول میلاد است ، سندی که نشان می دهد ارتش ترک حداقل 1250 سال پیش پدید آمده است ، بزرگ ترین افتخار ترک ، سنگ قبر هایی دارای با ارزش ترین محتوای اجتماعی در جهان بشریت ، بزرگ ترین مسئله امروز و شاید جهان ، هشدار درباره چین به ملت ترک در 1250 سال پیش.
کتیبه های که متعلق به دوره گؤگ ترک ها هستند ، گؤگ ترک ها از هون های قبل از میلاد به وجود آمده اند و در دوره ای از عصر 6 تا 8 میلادی بر پهنه آسیا حکمرانی کردند. در نیمه اول عصر 6 میلادی آوار ها در صدر دولت ترک بودند ، بومین خاقان در سال 552 میلادی به اداره گری آوار ها پایان داد و شروع عصر گؤگ ترک بود. در آن دوران مرکز اصلی خاقانی در شرق بود و بخش غربی نیز با خاقانی و وابسته به شرق اداره می شد. ایستمی خاقان برادر بومین خاقان تا سال 576 میلادی خاقان بخش غربی خاقانات گؤگ ترک بود.
بومین خاقان در سالی که حاکمیت گؤگ ترک را تشکیل داد درگذشت و سه پسر او به ترتیب خاقانی را بر عهده گرفتند و خاقانات عظیمی را ایجاد کردند. به ترتیب اولین پسر بومین خاقان در 553 میلادی ، دومین در 553-572 میلادی ، سومین در 572-581 میلادی حکومت کردند. در زمان خاقانی دومین پسر بومین خاقان ، موقان خاقان ، خاقانات گؤگ ترک تبدیل به امپراطوری قدرتمندی شد که از منچوری تا ایران گسترده بود.
ولی بعد دولت بخاطر نبود خاقان قوی و کشمکش بین ایل های تشکیل دهنده و دسیسه (قوم) چینی ها اختلالاتی در دولت ایجاد شد و در نهایت بخش اصلی شرقی خاقانات در 630 میلادی به تصرف چین در آمد. در طول زمان حاکمیت بیگانه ، چین شروع به سرایت به بخش غربی خاقانات گؤگ ترک کرد. اما اسارت خاقانات ترک به دست چینی ها طولی نیانجامید و کوتلوغ خاقان که با نام ایلتیریش خاقان نیز شناخته می شود به حاکمیت چین پایان داد و در 680-682 میلادی خاقانات گؤگ ترک را احیا کرد.
بعد از درگذشت ایلتیریش خاقان در 691 میلادی برادر وی کاپقان خاقان جای او را گرفت و با اداره دولت خاقانات گؤگ ترک عظمت قبلی خود را به دست آورد.
ایلتیریش خاقان دو فرزند پسر به نام های بیلگه و کول تیگین داشت. زمان مرگ وی فرزندانش 8 و 7 ساله بودند. بعد از درگذشت کاپقان خاقان پسر وی خواستار اداره خاقانات شد ولی بیلگه و کول تیگین مانع عمو زاده شان شدند و بیلگه حق خاقانی دولت پدرش را دریافت کرد.
دو برادر با کمک وزیر سالخورده تونیوکوک که پدرزن بیلگه خاقان نیز هست و دوره حکومت پدر و عموی آن ها را دیده بود دولت را قدرتمندتر کردند.
کول تیگین در 731 میلادی و بیلگه خاقان در 734 میلادی درگذشت. 10 سال بعد از درگذشت بیلگه خاقان اویغور ها در 745 میلادی دولت را به دست گرفتند و این پایان خاقانات عظیم گؤگ ترک و عصر ترک های آسمانی بود.
کتیبه های منسوب به ترک ها که در این کتاب معرفی شده اند مربوط به دوران حکومت بیلگه خاقان هستند.
کتیبه کول تیگین بعد از درگذشت وی به دستور برادرش بیلگه خاقان در 732 میلادی نگاشته شد ، کتیبه بیلگه خاقان نیز یک سال بعد از درگذشتش به دستور پسرش که خاقان شده بود در 735 میلادی نگاشته شد.
کتیبه های وزیر تونیوکوک نیز به دستور خودش در 720-725 میلادی نگاشته شده اند.
در محوطه اورخون کتیبه های دیگری نیز با خط اورخون کشف شده است.
تعداد اصلی آن ها 6 عدد است ولی بزرگ ترین و مهم ترین آن ها سه کتیبه کول تیگین ، بیلگه خاقان ، تونیوکوک است.
کتیبه کول تیگین ، کول تیگین در قدرتمندی خاقانات نقش اصلی را داشته است ، بیلگه خاقان در وصف درگذشت برادر رشید و قهرمانش با بیانی هنری غم خود را اظهار داشته است.
در کتیبه بیلگه خاقان انگار روح وی بر نگاشتن کتیبه نظارت داشته است ، سخن هایی که در کتیبه وی نوشته شده است از گفته های خود اوست ، در کتیبه او سخن می گوید و مؤلف اوست.
استرلنبرگ افسر سوئدی بود که در 1709 میلادی در جریان جنگ پلتاوا اسیر و توسط روس ها به سیبری تبعید شد. او 13 سال در تبعید بود ، وی در یک گشت زنی مسرشمیت را راهنمایی می کرد و مکان هایی را که آزادانه در آن ها گشته بود را بررسی کرد. او در 1722 میلادی به وطن خود بازگشت و در 1730 نتایج بررسی های خود را ارائه داد و در این نتایج از برخی کتیبه های ناشناخته یئنی سئی نیز سخن به میان آورد.
این نتایج به سرعت مورد توجه مراکز علمی جهان قرار گرفت و کتیبه های اورخون نیز 1 الی 2 قرن بعد از کشف کتیبه های یئنی سئی کشف شدند.
در نهایت در 1899 میلادی باستان شناس روس یادرینتسف کتیبه های کول تیگین و بیگه خاقان را کشف کرد.
پس از آن در 1890 میلادی یک هیئت فنلاندی به سرپرستی هایکل ، و در 1891 میلادی یک هیئت روس به سرپرستی رادلوف به محل اعزام شدند.
هر دو هیئت علمی کتیبه ها را از نزدیک بررسی کرده و با تهیه عکس از آن ها بازگشتند.
هیئت فنلاندی تصاویر فوق العاده خود را در مرکز علمی اروپا منتشر کرد ، و از طرفی هم هیئت فنلاندی و هم هیئت رادلوف تصاویر خود را به شکل اطلس های بزرگی منتشر کردند.
با نشر این اطلس ها سرعت رمز گشایی کتیبه ها تسریع شد و پس از زمان کوتاهی در 1893 میلادی زبان شناس ویلهلم تامسن موفق به رمز گشایی الفبای اورخون شد.
تامسن در ابتدا سه کلمه Tenqri (خدا) ، Türk (ترک) و Kül Tiqin را که بیشتر از همه در کتیبه ها نگاشته شده بودند را خواند و بعد شروع به خواندن تمام کتیبه ها کرد و بدین ترتیب مورد سپاس ابدی ملت ترک قرار گرفت.
بعد از این رمز گشایی تامسن و رادلوف با هم بر سر متن و ترجمه کتیبه ها رقابت کردند و این رقابت از طرف دیگر دانشمندان پیگیری می شد ، کتیبه های اورخون هنوز هم مورد توجه دانشمندان هستند.
از ایالات متحده تا ژاپن و اروپا مدنیت بشر به هر زبانی بر روی این کتیبه ها پژوهش کرده است. کتیبه هایی با الفبای اورخون که 6 تای آن ها بزرگ تر بودند کشف شدند و ناشرها از یک دیگر سبقت گرفتند.
در نهایت دانشمند جوان ترک در ایالات متحده ترکی اورخون را با گرامری فوق العاده نشر کرد.
و در این اواخر منطقه اورخون مورد توجه و پژوهش های باستان شناسی قرار گرفت و از آن جا صد ها مجسمه ، بالبال ، اثر های تاریخی متفاوت و خرابه های شهر کشف شد.
در این میان دانشمند چکسلواکی L. Jisl سر مجسمه کول تیگین را یافت.
کتیبه کول تیگین ، بر روی پایه ای به شکل لاکپشت قرار گرفته است. کتیبه مذکور هنگام کشف شدنش کنار این پایه به زمین افتاده بود. بعد از افتادن قسمتی که در معرض باد قرار گرفته دچار تخریب و حذف شده است. و بعد دوباره بر روی پایه خود قرار گرفته است.
ارتفاع این کتیبه 3.75 متر است. با دقت بسیار حک کاری شده ، و از نوعی سنگ آهک و یا مرمر نا خالص است. در سمت بالا عرض کم تر می شود.
دارای چهار ظلع است. عرض ظلع های شرقی و غربی در پایین 132 سانتی متر و در بالا 122 سانتی متر است ، ظلع های جنوبی و شمالی در پایین 46 سانتی متر و در بالا 44 سانتی متر است. کتیبه به صورت قوس پایان میابد و دارای 5 ظلع در قسمت فوقانی است.
در بالای ظلع شرقی نشان رسمی خاقان وجود دارد.
سه ظلع شرقی ، جنوبی ، شمالی به زبان ترکی و ظلع غربی به زبان چینی است. در بین ظلع های اصلی در گوشه هایی که غیرتیز و پهن اند سطرهایی به زبان ترکی وجود دارد ، همچنین در قسمت غربی نیز نوشته به زبان ترکی وجود دارد.
در ظلع شرقی 40 ، و در ظلع های جنوبی و شمالی 13 سطر وجود دارد.
سطرها از بالا به پایین نوشته شده و از راست به چپ ردیف شده اند.
طول هر سطر 235 سانتی متر است.
بسیار منظم و با حروف زیبا نوشته شده است.
در قسمت چینی کتیبه سخن هایی مانند: “دوستی ترک-چین ، ستایش و معرفی کول تیگین ، برای این که شکوه و جلال موفقیت مشترک آن ها هر روز در ذهن نسل های آینده دوباره زنده و در دور و نزدیک هر کسی این را متوجه شود یک کتیبه فوق العاده بنا کردیم و کیست که بگوید چنین انسان هایی تا ابد زنده نخواهند ماند؟” به میان آورده شده است و بعد نگارش تاریخ صورت گرفته و تاریخ حفظ شده است.
در اطراف کتیبه آثار یک حرم کشف شده است.
همچنین دو مسیر سنگ فرش 4 الی 5 کیلومتری با مجسمه های بسیار منتهی به کتیبه کشف شده است. در بین این مجسمه ها سر مجسمه کول تیگین و قسمتی از بدن و صورت همسر وی یافت شد.
در ساخت بنای آرامگاه و کتیبه ها معمار های ترک و چین با هم همکاری کرده اند.
متن کتیبه ها را خواهر زاده بیلگه خاقان و کول تیگین ، یوللوق تیگین حکاکی کرده است.
کتیبه بیلگه خاقان در همان منطقه و یک کیلومتر دور تر از کتیبه کول تیگین قرار گرفته است. از لحاظ شکل ، ترتیب و بنا کاملا مشابه کتیبه کول تیگین است. با این تفاوت که چند سانتی متر بلند تر است. به همین خاطر در ظلع شرقی دارای 41 ستر و در ظلع های با عرض کم تر دارای 15 ستر است. در ظلع غربی کتیبه بیلگه خاقان نیز نوشته ای چینی و در بالای آن نوشته ترکی وجود دارد. نوشته چینی کاملا از بین رفته است.
کتیبه بیلگه خاقان بعد از درگذشت وی در 734 میلادی توسط پسرش در 735 میلادی بنا شد. در این کتیبه سخن ها از زبان بیلگه خاقان است. 8 سطر اول ظلع شمالی کتیبه بیلگه خاقان به ظلع جنوبی کتیبه کول تیگین و سطر های 2-24 ظلع شرقی نیز به سطر های شرقی کتیبه کول تیگین شباهت دارد. در این کتیبه ها وقایع بعد از درگذشت کول تیگین نیز وجود دارد.
کتیبه بیلگه خاقان هم بر زمین افتاده و هم شکسته است و اثرات تخریب و از بین رفتن متن در آن بیشتر است. این کتیبه را نیز خواهر زاده بیلگه خاقان و کول تیگین ، یوللوق تیگین حکاکی کرده است. در هر دو کتیبه قیدی از یوللوق تیگین حکاک کتیبه ها وجود دارد. در اطراف کتیبه بیلگه خاقان نیز آوار های حرم ، مجسمه ها ، بالبال ها و سنگ ها وجود دارد.
کتیبه تونیوکوک ، با فاصله کمی در شرق کتیبه های دیگر است. دو کتیبه 4 ظلعی ، افتاده و پابرجا. در کتیبه اول که بزرگ تر است 35 و در کتیبه دوم 27 سطر وجود دارد. در کتیبه دوم حروف نظم بیشتری دارند و سایش بیشتر است. در این کتیبه ها نظم حروف و سطر ها به مانند کتیبه های کول تیگین و بیلگه خاقان نیست. در این کتیبه سطر ها از بالا به پایین نوشته شده است و بر عکس کتیبه کول تیگین و بیلگه خاقان سطر ها از چپ به راست ردیف شده اند. تزئینات نیز در این کتیبه ها به اندازه کتیبه های دیگر هنرمندانه نیست. در کنار کتیبه های تونیوکوک یک حرم بسیار بزرگ ، مجسمه ها ، بالبال ها و سنگ ها وجود دارد.
تونیوکوک در کتیبه اش از همراهی کردن ایلتیریش خاقان در شورش و باقی ماندن به عنوان معاون اعظم دولت و فرمانده کل ارتش از آن روز تا دوران بیلگه خاقان می گوید و این کتیبه را در دوران پیری بنا کرده است. در این کتیبه تونیوکوک سخن می گوید و مؤلف اوست.
موقعیت کتیبه های کول تیگین و بیلگه خاقان در جنوب دریاچه بایکال ، در دره رودخانه اورخون در حوالی دریاچه Koşo Tsay-dam ، در .47,1 درجه عرضی و 101 1/2 درجه طولی است.
لازم به ذکر است که جنگل اوتوکن در این جا جزوی از رشته کوه هانگای است.
کتیبه های تونیوکوک نیز کمی در شرق در بین 48.درجه عرضی و 107. درجه طولی در بالای رود تولا ، در نزدیکی منطقه ای به نام بایین چوکتو قرار گرفته است.
کشف کتیبه های اورخون یکی از بزرگ ترین کشف های بشریت است.
جوینی ، تاریخ نگار عصر 12 میلادی ، در اثر خود به نام تاریخ جهان گشا از این کتیبه ها سخن به میان آورده است. همچنین منابع چینی نیز بسیار پیش تر ، برپا شدن این کتیبه ها را اظهار کرده اند. اما تا عصر 18 و 19 میلادی کتیبه ها به خط اورخون برای دنیای علم ناشناخته باقی ماندند.
ابتدا کتیبه های یئنی سئی ، که سنگ مزار های قرقیز ها که بر روی آن ها کلماتی که اشاره به اسامی داشتند کشف شد.
اولین بار طبیعت شناس دنیل گاتلیب مسرشمیت و فیلیپ یوهان فون تاببرت (استرالنبرگ) راهنمای وی در 1721 میلادی در منطقه یئنی سئی سنگی را با این الفبا شناسایی کردند. اما کسی که باعث شد توجه مراکز علمی به آن سمت جلب شود و کتیبه ها با خط اورخون کشف شود استرالنبرگ بود.
حال امروز اگر حتی اسم پژوهش های انجام شده بر روی کتیبه های اورخون را یک جا گرد آوریم کتاپی بزرگ از اسامی پژوهش ها پدید می آید. کسانی هستند که می گویند کتیبه های اورخون آیات شعر هستند. حتی محقق روس ایا واسیلیوینا استبلوا در این حیث آزمایش گسترده ای انجام داده و کتیبه ها را به صورت آیات شعر نشر کرد. ولی این تعبیر اشتباه است. اما از نظر نشان دادن زبان و سبک آهنگ کتیبه ها ارزش توجه کردن را دارد.
پروفسور محرم ارقین.
________________________
کتیبه های اورخون
متن کتیبه کول تیگین از زبان بیلگه خاقان است. کول تیگین برادر بیلگه خاقان و تونیوکوک نیز وزیر بیلگه خاقان است.
در جایی که کتیبه ها کشف شد صد ها مجسمه ، بالبال ، خرابه های شهر ، راه های سنگ فرش ، کانال های آب ، مجسمه های قوچ و لاکپشت و سنگ قربانگاه نیز کشف شده است.
کتیبه کول تیگین (732 میلادی)
3.75 متر ارتفاع دارد و از سنگ آهک ساخته شده است. در ظلع شرق-غرب عرض پایین کتیبه 132 سانتی متر و در بالا 122 سانتی متر است.
در ظلع شمال-جنوب عرض پایین کتیبه 46 سانتی متر و در بالا 44 سانتی متر است.
قسمت فوقانی به شکل قوس تمام شده و پنج ظلعی است.
طول هر سطر 235 سانتی متر است.
در ظلع شرقی کتیبه 40 ستر و در ظلع جنوب و شمال 13 سطر به زبان ترکی با الفبای اورخون وجود دارد.
در ظلع غربی نوشته ای به زبان چینی که پیامیست از طرف امپراطور تانگ بخاطر درگذشت کول تیگین جای گرفته است.
در ظلع غربی به غیر از نوشته چینی در پایان دو سطر نوشته به زبان ترکی با الفبای اورخون وجود دارد.
در ظلع شمال شرق ، جنوب شرق ، جنوب غرب نوشته هایی به زبان ترکی با الفبای اورخون وجود دارد.
در کتیبه کول تیگین ، از زبان بیلگه خاقان وقایع تاریخی عصر گؤگ ترک شرح و پیام اتحاد داده شده است.
حکاک ظلع شرقی ، شمالی ، جنوبی ، یوللوق تیگین ، و حکاک ظلع غربی به زبان چینی خواهر زاده امپراطور تانگ ، هیون تسونگ ، چانگ سنگون است.
در ظلع شرقی کتیبه کول تیگین یک نشان قوچ که گفته می شود نشان مشترک تمام ایل های ترک است وجود دارد.
در قسمت فوقانی شکل کوه که به سمت شرق و غرب است تصویری از یک کودک در حال شیر خوردن از یک ماده گرگ وجود دارد.
کتیبه در طی 1300 سال به طور قابل توجه تخریب شده است. قسمتی که ظلع شرق و شمال را متصل می کند در اثر اصابت صاعقه تخریب شده است.
کتیبه اصلی بر روی یک پایه به شکل لاکپشت قرار گرفته بود اما با تخریب شدن این پایه در 1911 ، بر روی یک صفحه گرانیت که از سنگ قربانگاه بریده شده است قرار داده شد.
کتیبه بیلگه خاقان (735 میلادی)
از کتیبه کول تیگین 1 کیلومتر فاصله دارد. این کتیبه بعد از درگذشت بیلگه خاقان در 734 میلادی به دستور پسر وی تِنری خاقان به یاد بیلگه خاقان در 735 میلادی بنا شد.
در کتیبه سخنان بیلگه خاقان درباره نحوه قدرت گرفتن دولت و وقایعی که بعد از درگذشت کول تیگین رخ داده است وجود دارد.
در کتیبه بیلگه خاقان به غیر از سخنان وی ، قید هایی از خواهر زاده اش یوللوغ تیگین حکاک کتیبه ها وجود دارد.
در حدود 3.75 سانتی متر ارتفاع و 4 ظلع دارد.
در ظلع شرقی 41 سطر ، در ظلع شمال و جنوب 15 سطر نوشته ترکی به الفبای اورخون وجود دارد.
در سمت غرب نیز یک متن چینی وجود دارد.
در قسمت فوقانی و میان قسمت تپه شکل کتیبه یک آیه متن ترکی به الفبای گؤگ ترک وجود دارد.
در ظلع جنوب شرق ، جنوب غرب ، غرب نوشته های کوچک ترکی به الفبای گؤگ ترک وجود دارد.
در کتیبه کسی که وقایع را شرح می دهد و نصیحت می کند بیلگه خاقان است.
کتیبه های تونیوکوک (716 میلادی)
دو کتیبه 4 ظلعی ایستاده. متن نسبت به کتیبه های دیگر کم تر قابل خواندن هستند.
تونیوکوک وزیر اعظم ایلتیریش خاقان پدر بیلگه خاقان و عموی وی کاپقان خاقان و بیلگه خاقان بوده است.
این کتیبه ها را خود او در دوره پیری بنا کرده و متن کتیبه متعلق به خودش است.
کتیبه ها نحوه رهایی دولت از اسارت چین ، نحوه اتفاق افتادن جنگ ها و کارهای انجام شده توسط تونیوکوک را شرح می دهند.
کتیبه اول 243 سانتی متر و کتیبه دوم 217 سانتی متر ارتفاع دارد.
در کتیبه اول 35 سطر به زبان ترکی با الفبای گؤگ ترک و در کتیبه دوم 27 سطر به زبان ترکی با الفبای گؤگ ترک وجود دارد.
مترجم: حسین خیری ، نشر دیجیتال: ائل اوبا
منابع: مقدمه کتاب پروفسور محرم ارقین به نام Orhun Abideleri (کتیبه های اورخون)
مطالب جالب
استان های قارص ، ارزروم و ارزنجان در ترکیه امروزی جزو حدود تاریخی آذربایجان بوده است
حملات عثمانی ، شورش امرا و سران کُرد و جدا شدن دیاربکر و آناتولی شرقی از ایران
بزرگترین شکست قاجار در اشغال قلعه ایروان از سوی روس ها