سنگ‌نوشته رازلیق
در 12 کیلومتری شمال شهر سراب منطقه‌ای است به نام رازلیق؛ در آنجا کوهی است به نام زاغان که بر یکی از صخره‌هایش کتیبه‌ای نقش بسته در 16 سطر، در قابی به ابعاد 80 در 120 سانتی‌متر.این سنگ‌نوشته متعلق به یکی از پادشاهان اورارتو است. تمدنی بسیار کهن که در شمال کردستان و غرب آذربایجان امروزی شکل گرفت و مرکز حکومت صاحبان این تمدن حوالی دریاچه وان بود.
منابع آشوری نشانگر آن است كه نطفه دولت اورارتو در ابتدا در اوایل سده ی 12 قبل از میلاد در مناطق شرقی كوه آغری ( آرارات)٬ در اطراف دریاچه گویچه ( سئوان ) در ارمنستان كنونی بسته شد. این دولت به همت قبایل اورارت شكل گرفته و بعدها با اتحاد اقوام هوری و سایبر دولت مقتدر اورارتو تشكیل شد. پایتخت آنها در ابتدا شهر آرزاسكون بود ولی بعدها ساردوی اول آن را به شهر هوری و آرمن نشین توشپا در كنار دریاچه وان انتقال داد.
مرزهای جغرافیایی اورارتو شامل مناطق اطراف دریاچه گویچه٬ شرق آناطولی و مناطق هوری ها در غرب دریاچه اورمیه بود. اورارتو ها همچنین در اوج قدرتشان دهه های طولانی مناطق تبریز٬ مرند٬ خوی٬ سراب و محال قاراداغ را نیز تحت سلطه خود داشتند. ( پروفسور ذهتابی٬تاریخ دیرین تركان ایران ص 100)
به عقیده برخی از تاریخدانان بنیانگذاران اولیه دولت اورارتو ٬ اورارت ها٬ از قبایل قفقازی بودند ولی به مرور زمان با گسترش مرزهای جغرافیایی آن دولت٬ بخش عمده جمعیت آن را قبایل ترك تبار تشكیل می دادند كه بعدها به مقام های شاهی نیز رسیدند٬ و وجود كلمات زیاد تركی در آثار باقی مانده از آنها را ناشی از آن میدانند. ولی اكثریت تاریخدانان ریشه بنیانگذاران دولت اورارتو را از هوری ها ( ازاجداد تركان ) میدانند كه در 2500 ق . م از نواحی غربی دریاچه اورمیه به اطراف گویچه گول كوچ كرده بودند. تاریخدانان التصاقی زبان بودن اورارتو ها را تایید كرده و آنها را خویشاوند با ماننا ها میدانند. كتیبه های فراوان باقی مانده از آنها با قطعیت، نوع زبان اورارتو ها را روشن كرده است.
آشوریان آنها را اورارتویی بی آنیلی Bi anili می نامیده اند و پسوند لی در آخر كلمه در شناخت منسوبیت تباری آنها مهم میباشد.
“هرودت” از اورارتو ها به اسم آلارودی Alarudi نام برده و مینویسد: در حدود 800 سال قبل از زمان او در نتیجه حملات و فشارهای آشوریان آلارودی ها و هوری ها با هم متحد شده و دولت آلارودی را به پایتختی توشپا در ساحل دریاچه وان تشكیل دادند. اورارتو ها خود را بی آنلی مینامیدند و آشوریان نیز آنها را با همان اسم میشناختند. ( پروفسور ذهتابی٬تاریخ دیرین تركان ایران ص 100 )
كتیبه های زیادی از اورارتو ها در آذربایجان و شرق آناطولی پیدا شده است و در آذربایجان تا حال 8 لوحه از آنها پیدا شده است. اگر در آذربایجان كه پر از قلعه و تپه های باستانی است، كاوشگری های علمی آنجام گیرد٬ مطمئنا آثار بیشتری از اورارتو ها٬ ماننا و ماد پیدا خواهد شد. در اینجا به چند تا از كتیبه های اورارتویی پیدا شده در آذربایجان اشاره می شود.
یك تیم باستانشناسی آلمانی در سال 1910 در منطقه بسطام ٬ بین راه مرند و قاراضیاالدین یك كتیبه سنگی كه از طرف “روسائ دوم” شاه اورارتو در سال 685 ق . م نوشته شده بود را پیدا كردند. این كتیبه به ساختن معبد خالدی ( قالدی )٬ خدای بزرگ اورارتو ها در آنجا توسط “روسائ دوم” اشاره میكند. یك هیئت آلمانی دیگر در سالهای 1969-1971 میلادی موفق به كشف چهار قلعه اورارتویی در همان منطقه شدند.
لوحه اورارتویی معروف به لوحه سقین دیل كه در روستای سقین دیل در نزدیكی ورزقان در منطقه قاراداغ پیدا شده است٬ مربوط به “ساردوی دوم” ( 733-750 ق . م ) میباشد. در این كتیبه، وی از فتح دیار پولو آدی pulo adi و شهر لیب لی اونی Libli uni خبر میدهد. دو ستون سنگی نیز از منطقه بین اشنویه -رواندوز پیدا شده است و آنها به دو زبان آشوری و اورارتویی نوشته شده اند. این دو كتیبه از ایشپویینی ( 810-825 ) میباشند و در موزه اورمیه نگه داری میشوند. لوحه های نیز در حوالی سراب٬ بین اورمیه – اوشنویه٬ در روستای داش تپه٬ ۱۹ كیلومتری قوشاچای ( میاندواب ) پیدا شده است. ( دكتر ر. رئیس نیا٬آذربایجان در سیر تاریخ ص 184 )
در سال 1374 شمسی یك مجسمه اورارتویی مربوط به 1100 ق . م در شهر بابل (شمال ایران) از قاچاقچیان گرفته شد. (روزنامه اطلاعات 25 تیر 1374 )
در زمان پادشاهی مئنوا ( 788-810 ق . م ) لشكریان «اورارتو» با گذشتن از رود ارس منطقه نخجوان را به تصرف خود درآوردند. «مئنوا» برای حفظ نواحی تسخیر شده، در ساحل راست شمالی رود ارس نزدیك قصبه‌ای كه اكنون به نام تركی «داش بورون» معروف است مركز اداری تأسیس كرد، و آن را «مئنوآهینیلی» Menua Ahinli نامید. در این جا نیز پسوند تركی لی مشاهده میشود.
كتیبه معروف نشتبان كه در نزدیكی روستایی به همان اسم در نزدیكی سراب پیدا شده٬ از آرقیشتی دوم ( 685-713 ق . م ) بوده و مضمون قسمتی از متن آن كتیبه چنین است: …٬به قوه و اراده خالدی ٬من … سرزمین ها را فتح كردم … ٬ من به ساحل رودخانه مونا رسیده و از آنجا بر گشتم٬ من سرزمین های قیردو٬ قیتوهانی و توایشدو را فتح كرده و خراج گذار خود گردانیدم ( دكتر ر. رئیس نیا٬ص 177 ). توجه شود كه این اسامی عین تركی امروزی به پسوند های تركی دو – تو ختم میشوند.
آرقیشتی نیز اسمی كاملا تركی هست٬ متشكل از آر+ قیشتی. آر یا ار بمعنی دلیر و جوانمرد٬ لقبی است كه در طول اعصار از طرف تركها به رهبران سرشناس و قهرمانان خود داده شده است٬ آلپ ارسلان( ار+سلان ) و آلپ آرتونقا ( افراسیاب) نمونه هایی از ان هستند.
كلمه قیشتی مشتق از مصدر قیشتیرماخ به معنی پراكنده كردن٬ دور راندن دشمن یا حیوان خطرناك میباشد. آرقیشتی به معنی دلیرمرد دشمن پراكن٬ قهرمانی كه دشمن را دور میکند٬ میباشد.
در سال 1971 در منطقه رازلیق، در 12 كیلومتری شمال سراب، كتیبه ای كنده شده بر كوه زاغان توسط تیم باستانشناسی آلمانی پیدا شد. آرقیشتی دوم آن كتیبه را به مناسبت فتح آن منطقه بر آن كوه كنده بود٬ او همچنین از ساختن قلعه آرقیشتی ایردو ( اردو ) در آنجا خبر میدهد.
كلمه ایردو یا اردو در زبان تركی به معنی قشون یا ارتش میباشد و كتیبه به ساختن قلعه ای ( پادگان٬ پایگاه ) نظامی برای ارتش آرقیشتی در آن منطقه اشاره میكند.
از همسایگان مهم اورارتوها در حوالی سده 8 ق . م ماننا در شرق و جنوب شرق٬ آشوریان در جنوب٬ ترکهای كیمئر ( بعدها لودیه) در غرب بودند.
چوخ گوزل