علی محمد بیانی
ائل اوبا – قانون «هماهنگی اصوات» یا «سس اویقونلوغو» یا «سس بیرلشمه سی» طلایی ترین قانون زبان ترکی ، خصوصا ترکی آذربایجانی است.
این قانون شاهد گویایی بر سیستم هارمونی صوتی زبان ترکی است.به بیانی دیگر هماهنگی اصوات باعث اعجاز موسیقیایی در این زبان می شود ، بدین معنی که هرگاه کلمه ای دارای مصوت پسین(قالین)باشد ، وندها و علامت های بعدی هم دارای مصوت پسین خواهند بود و اگر کلمه ای دارای مصوت پیشین(اینجه) باشد ، وند الحاقی هم دارای مصوت پیشین(اینجه)خواهد بود.
علامت جمع در ترکی که «لر» یا «لار» می باشد تابع همین قانون است:
ال + لر = ال لر
گؤل + لر = گؤل لر
آغاج + لار = آغاج لار
داغ + لار = داغ لار
علاوه بر مسئله فوق هماهنگی اصوات در مصوت های گرد و راست هم نمایان است.مثلا اگر واژه ای دارای مصوت گرد(لبی) یا دوداقلانان باشد ، عموما وند الحاقی به آن هم مصوت گرد و لبی خواهد داشت و اگر کلمه ای دارای مصوت راست (دوداقلانمایان) باشد، وند الحاقی یا پسوند آن هم مصوت راست خواهد داشت.
مثال برای مصوت راست (دوداقلانمایان):
(پسوندهای ترکی بسیار غنی و متنوع است و امکان لغت سازی و غنای لغوی این زبان را بالا می برد. پسوندهایی نظیر: چی، لی، سیز، لیق و …)
تبریز + لی = تبریزلی
زنگان + لی = زنگانلی
معللیم + لیک = معللیم لیک
آزاد + لیق = آزادلیق
یاز + میش = یازمیش
داش + غین = داشغین
گل + ایر = گلیر
مثال برای مصوت های گرد (دوداقلانان):
اورمو + لو = اورمولو
اوجوز + لوق = اوجوزلوق
جوش + قون = جوشقون
گول + اور = گولور
اگر کلمات فوق را به صورت «تبریزلو» ، « اورمولی» ، «زنگان لو» ،«اردبیل لو» ، «باهالوق» ، «اوجوزلیق» و … بنویسیم و بخوانیم ، هم از قانون هماهنگی اصوات تخطی کرده ایم و هم خود را به سختی تلفظ واداشته ایم.
چون قانون هماهنگی اصوات برای راحتی گفتار در زبان ترکی پدید آمده و رعایت آن موجب رعایت «قانون اقتصار» در زبان هم خواهد شد.
در زبان ترکی معیار و ادبی ، قاعده این است که مصوت های اینجه (پیشین)با قالین(پسین) هم زبان در یک کلمه جمع نشوند.یعنی اگر مصوت هجای اول اینجه(پیشین) بود، دیگر مصوت های موجود در پسوندها و هجاهای بعدی اینجه خواهند بود، و اگر هجای اول دارای مصوت قالین بود ، هکذا.
نکته مهم:
1- واج ها (صامت های) «خ» ، «ق» و «غ» پسین یا قالین هستند ، بنابراین در هر واِژه ای که یکی از اینها دیده و شنیده شد ، آن کلمه ، کلمه ای ستبر(قالین) خواهد بود و تمامی مصوت های آن هم ستبر و قالین خواهند بود.
مثال: چوخ ، یوخ ، شاخماق ، آخماق ، یاخا ، اوخ ، باغ ، ساغ ، داغ ، ساغلیق ، بوغدا ، اوشاق ، قیزیل ، قیزلار ، قازان ، قار ، قارلیق ، اوتاق ، قابلاما ، قو ، قورباغا ، قایچی ، قیشلاق ، یایلاق ، قابیق ، خاقان ، قان ، قاب ، قاشیق ، قاچاق ، قالپاق ، قاپی
2- برخلاف نکته 1 ، کلماتی که دارای یکی از واج ها یا صامت های «ک» و «گ» باشند ، واژه های نازک /پیشین یا اینجه هستند،بنابراین مصوت های آن ها هم اینجه خواهد بود ، مثال:کند ، دیرسک ، کوره ک ، دیرک ، بؤره ک ، چیچک ، گل ، گول ، گوروشمک ، گمی ، اوره گیم ، گؤزل لر ، گؤز ، گؤز گوره تی
منبع : کتاب بئله اوخو ، بئله یاز ( نگاهی تازه به گرامر و شیوه نگارش زبان ترکی ) – نویسنده : علی محمد بیانی ، نشر اختر تبریز
More Stories
دانلود فرهنگ جغتايي – فارسي
مقایسه واژگان و ذخیره اصلی لغوی زبان های ایلامی ، سومری ، ماننایی و ترکی
بررسي چند معنايي در زبان تركي آذربايجاني