درآمدی بر زبان مادری خاقانی

خاقان یک لغت تورکی است

این لغت به خط اورخون بصورت( 𐰴𐰍𐰣) به معنی امپراطور است و از منابع حتی قبل میلاد تا غزنویان و سلجوقیان و تا امپراطوران عثمانی کاربرد داشته است.

خاقانی نهصد سال قبل در شیروان متولد شد و در تبریز زندگی کرد و در مقبره الشعرای تبریز خوابیده است

او را ” سن سن” گو نامیده اند کنایه از زبان تورکی و به معنی لبیک گفتن…

گرچه تلاش کرده اند به خاطر نام پدرش علی و اشعار عربی اش یا شعر فارسی اش او را مصادره به یک زبان کنند اما بیست وشش بیت مثنوی ” حلیه” تورکی خاقانی همه این ادعاهایشان را رد می کند( زنجانی ۱۳۹۴ صص ۷۲ تا ۷۶)

“حلیه کی مشکل ایکن، شرح و بیان/ ایلدم آنی بقدر الامکان”

به عنوان مثال این بیت از هفتصد بیت خاقانی دوم( محمد بیگ) را در زمره اشعار خاقانی شروانی آورده است.( به دلیل شرح حلیه نه خود حلیه)

پدر خاقانی تورک بود ( یوسف اصغری بایقوت ص ۱۴) و خاقانی در شعرش او را طغانشاه خانواده نامیده است.

مادرش را هم ملکه ” آلتون” و خودش را سنقر دکان خوانده است.

طغان[ نام] و سنقر در تورکی عقاب و باز شکاری و آلتون به معنی طلاست.

(اوست طغانشاه من، مادرم آلتون اوست/من به رضای تمام سنقر دکان او)

فکر خاقانی نیز تورکی است و سرشار از کنایات و تمثیل و لغات تورکی است.

مانند:

آتسیز( بی اسب) تنگری( خداوند) بغرا( شتر نر.کاشغری ۳۴۸) کلبتین( انبر) سو( آب) قارا ( سیاه) آق( سفید) اکمک( نان.کاشغری ۶۱) و…

مثال:

“به کلبتینم اگر سر جدا کنی چون شمع…”

کنایات خاقانی برای دیگران قابل درک نیست چنانکه بیسوادهای حوروس نشان امروز از یک بیت با موضوع خون خوردن تورکان برای دوستی، قران بر نیزه کرده اند.

“کزازی” در شرح این بیت می نویسد: تورکان برای بستن پیمان دوستی زخمی بر تن خویش زده و خون خود می آمیختند و همخون می شدند.

همچنین ایرانشهریها بارها بر زبان “اَرانی” خاقانی تاکید کرده اند هر چند از نظر علمی چنین زبانی ( مقدسی .ریاحی) اشاره بر محل است اما ندانسته اند و الان مشخص است که ” اران” خود یک لغت تورکی است.

غفار هریسچی و سلطانوف با مستنداتی اثبات می کنند زبان مادری خاقانی تورکی بود( ۱۳۷۴ صص ۶۹-۷۰)( ۱۳۵۴ صص۴۹-۵۰)

و برای ختم کلام شعر ” سن سن”( در این بیت به مفهوم خودتی) از خاقانی را می آورم:

( مرا در پارسی فحشی که گویند/
به ترکی چرخشان گوید که سَن سَن)

این پست با همکاری پژوهشگر عزیز آقای داریوش وطن پرور( ادمین تورک بیلگی اصلی) تهیه گردید.

قدردانی از محقق ادبیات: آقای غلامرضا رزمی

برگرفته از پیج اینستاگرامی دکتر رحیم آق بایراق