شاهدانی از اعصار گذشته برای نام آذربایجان غربی
مهدی خیری
آذربایجان، سرزمینی کهن با تاریخی غنی و پرفراز و نشیب ، همواره مهد تمدنها و فرهنگهای گوناگون بوده است. در گذر زمان، نام این خطه زرخیز در کتب و رسائل تاریخی بارها و بارها ذکر شده و گواه قدمت و اصالت آن گشته است.
در این میان، برخی کتابهای نفیس و ارزشمند چون “تقویم البدان” اثر ابوالفداء عمادالدین اسماعیل بن نورالدین علی بن محمود ایوبی ، “مسالک الممالک” اثر ابراهیم بن محمد اصطخری ، “معجم البلدان” اثر یاقوت حموی و “فتح الباری” اثر ابن حجر عسقلانی ، گنجینهای گرانبها از اطلاعات تاریخی و جغرافیایی را در اختیار ما قرار میدهند.
در این کتب که مشتی از خروارها منابع تاریخی است ، نام شهرهای آذربایجان همچون اشنویه، خوی، ارومیه و سلماس، که بدون تغییر و تحریف باقی مانده اند ، به عنوان بخشی از سرزمین پهناور آذربایجان ذکر شده است.
بررسی این اسناد کهن، دریچهای به سوی گذشته پرفراغ آذربایجان غربی میگشاید و حقایقی انکارناپذیر را در مورد نام و هویت این استان آشکار میکند. با انتشار تصاویر این کتابها و مروری بر محتوای آنها، میتوان سفری در تاریخ پرفراز و نشیب آذربایجان رقم زد و گامی در جهت شناساندن هرچه بیشتر آن برداشت.
در کتاب تفویم البلدان صفحه 453 ، شهرهای سلماس و خوی و ارومیه جرو حدود آذربایجان ذکر شده اند.
در صفحه 181 و 182 کتاب مسالک الممالک اصطخری نیز ارومیه و خوی و سلماس و اشنویه جزو شهرهای آذربایجان ذکر شده است.
ب
فامّا أذربيجان فانّ اكبر مدينة بها أردبيل و بها المعسكر و دار الامارة و هى مدينة تكون ثلثى فرسخ فى مثلها و عليها سور فيه ثلاثة ابواب و بناؤها الغالب عليه الطين و هى مدينة خصبة و اسعارها رخيصة و بها رساتيق و كور و بها جبل نحو فرسخين يسمّى سبلان عظيم مرتفع لا يفارقه الثلج شتآء و لا صيفا و لا يكون به عمارة و تلى اردبيل فى الكبر المراغة و كانت فى قديم الايّام المعسكر و دار الامارة و المراغة نزهة جدّا خصبة كثيرة البساتين و الرساتيق و الزروع و كان عليها سور خرّبه ابن ابى الساج ثمّ تلى المراغة فى الكبر أرمية و هى مدينة نزهة كثيرة الخير رخيصة الاسعار على شطّ بحيرة الشّراة و امّا الميانج و الخونج و أجن و داخرّقان و خوىّ و سلماس و مرند و تبريز و برزند و ورثان و موقان و جابروان و أشنه فانّها مدن صغار متقاربة فى الكبر ، …
در مجلد اول کتاب معجم البدان ، صفحه 201 شهر اشنویه را جزو آذربایجان ذکر نموده است.
أُشْنُهُ:
بالضم ثم السكون، وضم النون، وهاء محضة: بلدة شاهدتها في طرف أذربيجان من جهة إربل، بينها وبين أرمية يومان وبينها وبين إربل خمسة أيام
در کتاب معجم البلدان یاقوت حموی ، مجلد اول ، ص 128 با ذکر اسامی شهرهایی مشهور آذربایجان از جمله ارومیه ، خوی و سلماس می نویسد:
حد اذربایجان از مشرق برذعه و از مغرب ارزنجان ، و از شمال بلاد دیلم و گیلان و طارم است. سرزمینی گسترده است و بزرگترین شهرهای نامبردارش تبریز است که امروز قصبه آن به شمار می آید. در گذشته قصبه آن مراغه بود و از شهرهای آن خوی ، سلماس ، ارومیه ،اردبیل ، مرند ، و جز آن است. کشوری گرانمایه و مملکتی بزرگ است که بیشتر آن کوهستان است ، دژهای بسیار و خواربار فراوان و میوه های گوناگون دارد. من سرزمینی با این همه باغستان و چشمه سار ، و پرآب ندیده ام.
در کتاب فتح الباری ابن حجر عسقلاني مجلد نهم صفحه 22 : از شهر ارومیه با عبارت «أُرْمِيَّةُ وَالنِّسْبَةُ إِلَيْهَا أُرْمُوِيٌّ وَهِيَ بَلْدَةٌ أُخْرَى مِنْ بِلَادِ أَذْرَبِيجَانَ» نام برده و آن را دیگر شهرهای آذربایجان ذکر می کند.
این اسناد تاریخی که بعنوان نمونه ذکر گردیدند ، گواهی روشن بر قدمت و اصالت نام آذربایجان غربی و هویت فرهنگی غنی این خطه است. نامی که ریشه در اعماق تاریخ دارد و همواره بر هویت آذربایجانی این سرزمین مهر تأیید زده است.
جغرافیای تاریخی آذربایجان کاملا مشخص است کل آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل نه تنها جزو آذربایجان است بلکه بخشی از آذربایجان می باشد حدود آذربایجان در جنوب شامل بخشهایی از استان کردستان فعلی هم است