برگی از تاریخ ؛ نقض عهد دولت عثمانی و تصرف گرجستان و شروان

بحران در دولت صفوی

تصرف گرجستان و شروان توسط نیروهای عثمانی

مهم ترین ویژگی این دوره از روابط ایران و عثمانی در آن است که پیمان بیست ساله این دو کشور نقض و دور دوم جنگها و نبردها آغاز شد.

نخستین برخوردهای میان ایران و عثمانی از سوی طوایفی از کردان آغاز شد که میان آذربایجان و دریاچه وان سکونت داشتند. اینان که آشفتگی ایران را دیدند اوضاع را در عثمانی منعکس کرده با حمایتهای غیر رسمی آن دولت در اطراف خوی و سلماس دست به تهاجم زدند.

در این حمله حاکم آن دیار به همراه بیش از چهارصد نفر از سپاهیانش کشته شده، زنان و دختران آنان به اسیری برده شدند. همچنین شورشیان سرهای کشتگان را نزد سلطان عثمانی که این زمان مراد سوم [۹۸۲ – ۱۰۰۳] بود، فرستادند.

بدون تردید این حرکت به تحریک عثمانی ها صورت گرفته، نوعی نقض عهد آشکار پیمان طهماسب با سلیمان عثمانی قرارداد (۹۶۹) به حساب می آمد.

به رغم تلاش بعدی قزلباشان آنان نتوانستند منطقه را تصرف کرده و به این ترتیب، آن ناحیه در تصرف کردان درآمد پس از آن که دیگر طوایف چنین وضعیتی را دیده و آوازه بر همزدگی سرحد و مخالفت رومیه و عصیان و طغیان اکراد را شنیدند، شورش از هر طرف آغاز شد شورش طایفه مکری نیز سبب غارت اطراف مراغه گردید. پس از آن مردم شروان سر به شورش برداشته، از سلطان عثمانی استمداد کرده و زمینه را برای تهاجم گسترده دولت عثمانی فراهم کردند.

در اینجا بود که سلطان مراد سوم به طور رسمی به نقض قرارداد خود با ایران پرداخت و آماده لشکرکشی به شروان و نواحی آن تا گرجستان شد؛ مناطقی که طهماسب با زحمت بر محدوده سلطنتی خود افزوده بود.

سپاه یک صدهزار نفری لله پاشا از استانبول حرکت کرده، عازم گرجستان و شروان شد. دولت ایران ابتدا بر آن شد تا نامهای دوستانه به سلطان عثمانی نوشته و درباره نقض عهد توضیح بخواهد؛ اما پیش از آن که این نامه به استانبول برسد سپاه عثمانی از مرز این کشور گذشته و به سرعت به گرجستان و شروان رسید.

در این سوی قزلباشان سپاهی ترتیب داده و بدون برنامه ریزی حساب شده و پیش از آن که سایر افراد قزلباش از سراسر آذربایجان جمع شده و یکجا حمله کنند حمله را آغاز کردند این سپاه به رغم پیروزی اولیه، شکست سختی از عثمانیان خورد و افزون بر کاری از سران قزلباش لشکر آذربایجان ضایع و نابود و اموال و اسباب ایشان که اندوخته چندین ساله بود، به غارت و تاراج رفت.

سپاه عثمانی قلعه های میان راه را فتح کرده به سمت تفلیس حرکت کرد و پس از تصرف گرجستان، به سوی شروان آمده آن ناحیه را نیز گشود.

به دنبال آن مردمان آن ناحیه همه اظهار اطاعت کرده و لشکر عثمانی بدون دادن تلفات قابل توجهی بر اوضاع مسلط شد. در جریان این حمله تاتارها نیز از شمال خزر آمده و در حمله به قزلباشها و غارت آنان سهم بسزایی داشتند این نخستین باری بود که تاتارها نیز به صحنه جنگ با ایران وارد شدند.

سپاه عثمانی که در راه بازگشت مواجه با حمله شماری از قزلباشان شده و در حمله نخست شکست خورده بود در حمله بعدی شمار زیادی از قزلباشان را کشت و در ارزروم مستقر شد.

دولت صفوی که یکباره همه چیز را در مرزهای شمال غرب خود از دست داده بود، سپاهی را به فرماندهی حمزه میرزا فرزند شاه روانه کرد. این سپاه که مهد علیا نیز آن را همراهی میکرد توانست در حمله به تاتارها فرمانده آنان را به اسارت درآورده و بخشی از اموال غارت شده و زنان و اطفال اسیر شده را بازگرداند.

منبع : جعفریان، رسول. ۱۳۷۷. تاریخ ایران اسلامی. ۴ ج. تهران  ایران: مؤسسه فرهنگی دانش و انديشه معاصر (مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی).