بلال شانواز
کارشناسی ارشد تاریخ ایران، دانشگاه شهید بهشتی تهران، تهران، ایران
چکیده
در گورستان تاریخی شهر دلبران از توابع شهرستان قروه (کردستان) مجموعه ای از سنگ نوشته های تاریخی از ادوار مختلف وجود دارد که به طور معمول تفاوت و تمایز آن با دیگر سنگ قبور، قابل تأمل و بررسی جامعه شناسی تاریخی است. نوشتار حاضر بازخوانی کتیبه های تاریخی زنان در این گورستان می باشد که در سه دورة صفویه، زندیه و قاجاریه شناسایی و بررسی شده است.
نگارنده ضمن تشریح مضامین کتیبه ها، به بررسی مقایسه ای آنها با سنگ قبور تاریخی مردان پرداخته تا با این روش حقوق و جایگاه زنان را در حیات گذشته این شهر به دست آورد. سوال اصلی تحقیق در این است که سنگ قبور تاریخی زنان در این گورستان، چه پیام هایی میتواند داشته باشد؟
روش تحقیق، میدانی، اسنادی و کتابخانه ای بوده و با طبقه بندی کتیبه ها و ارائه تصاویر، موضوع مقاله بررسی شده است.
واژه هاي كلیدي: کتیبه نگاری، استان کردستان، شهر دلبران، صفویه، زندیه، قاجاریه، سنگ قبور
مقدمه
شناسایی اسناد و مدارک تاریخی(غیر چاپی) مرتبط با زنان اهمیت ویژه ای در بازیابی جایگاه و حقوق زنان در عرصه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی دارد. این اسناد اگر مربوط به مناطقی باشند که در طول تاریخ گمنام و از صحنه سیاست و قلم مورخان به دور مانده اند، اهمیتی بیشتر دارند. دربارة این گونه اسناد می توان به سنگ قبور تاریخی زنان اشاره کرد که به دلیل نوع روش تحقیق آن، کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده و هست.
در گورستان شهر دلبران، قبور تاریخی به نام زنان دیده می شود که علی رغم باور عمومی به حقوق زنان در تاریخ محای منطقه و ایران، مایه شگفتی است. این گورستان از معدود گورستان های تاریخی استان کردستان است که در آن کتیبه نگاری سنگ– قبور زنان بیش از دیگر گورستان ها می باشد.
اهمیت این کتیبه ها برابر با کتیبه نگاری سنگ قبور مردان است و همانند آنها داری مضامین مختلف و تزئینات کتیبه نگاری هستند. جالب آنکه این کتیبه ها در ارائه نام و نشان متوفی و اطلاعات تاریخی، بیش ار قبور مردان آگاهی به دست می دهند؛ تا جایی که در بازیابی تاریخ اجتماعی این شهر، می توان بیشتر به سنگ نوشته های زنان توجه کرد تا مردان.
با اینکه در بررسی تاریخ اجتماعی ایران، به زمانه هایی بر میخوریم که برخی مردم از فقر و ظلم حاکمان، دختران خویش را برای دادن مالیات می فروختند (پاریزی باستانی:،1363ص 395؛ شعبانی:،1365ص 257) سنگقبور تاریخی زنان در گورستان دلبران، حاکی از نقش همه جانبه زنان همگام مردانشان در امور زندگی می باشد. تنها از بررسی سنگ نوشته هایی که بر گور آنها مشاهده می شود، این نکته می توان را دریافت.
کتیبه های زنان (که متاسفانه در معرض بی توجهی ارگان– های مربوطه و خطرات عوامل طبیعی و انسانی قرار دارند و هیچگونه ارزش مادی هم ندارند) ناگفته هایی از هویت و حقوق و جایگاه آنها نسبت به مردان در این منطقه است که می تواند در نگرش مطالعات زنان در تاریخ گذشته و حتی امروزی کارآمد باشد. می توان با بازخوانی مضامین چنین کتیبه هایی بسیاری از برداشت های نادرست تاریخی در ارتباط با حقوق زنان را تصحیح کرد.
اینکه پیام این کتیبه ها چه می تواند باشد و مضامین و نقوش کتیبه های زنان در مقایسه با مردان چگونه است و اینکه تا چه حد مذهب شیعه در سنگ نوشته های زنان تاثیر داشته است و همچنین آیا با بازشناسی این سنگ نوشته ها می توان جایگاه زنان را در جامعه محلی دلبران بازشناسی نمود؟ پرسشهایی است که مقاله حاضر با نگرش فوق در چهارچوب:
اهمیت تاریخی گورستان در بررسی جایگاه زنان، نگاه کلی به سنگ نوشته ها (متن، ابعاد جنس، شکل، زبان و خطوط، نقوش و حواشی) و بخشبندی سنگ قبور مورد مطالعه، به پاسخ آنها پرداخته است.
با توجه به اهمیت و تنوع کتیبه ها، از هر دورة تاریخی سه الی پنج سنگ نوشته، معرفی و سعی بر آن شده است تا مفاهیم کتیبه ها بررسی و تحلیل گردد. توضیح کلمات و عبارات ناخوانا نیز در داخل پرانتز آمده است.
موقعیت و اهمیت تاریخی گورستان
گورستان مورد نظر، در شهر دلبران از توابع شهرستان قروه و در 107کیلومتری شرق سنندج و 94 کیلومتری غرب همدان قرار دارد. مردم این شهر دارای مذهب شیعه و به زبان ترکی صحبت می کنند.(فرهنگ جغرافیایی ایران،1331،جلد5 ،184 )،این گورستان که حدود 4000 مترمربع وسعت دارد از طرف شرق و شمال به محلات مسکونی و از غرب به بلوار و از طرف جنوب نیز به باغ های انگور و جاده روستای باغلوجه محدود است.
بررسی های باستانشناسی نشان می دهد که سابقه تدفین در این گورستان به پیش از اسلام و به زمان اشکانیان می رسد. پیشینه تدفین اسلامی نیز بنا بر کتیبه ای که وجود دارد به قرن سوم
ه.ق برمیگردد(تصویر 1)
تصویر 1
(قدیمی ترین سنگ قبر در گورستان دلبران)
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 60 × 35
شکل و جنس: مستطیل- مرمر(آهکی)
نقش: دایره
خط و زبان: نسخ – ترکی
كتیبه: دار دونیا بر مسافرخاندور، کوچ یراقین قلمیان دیواندور، هذا قبری مرحوم قافتابلان بن حمزه (2008)
ترجمه: دنیا مسافرخانه ای است که هرکس آذوقه برندارد، دیوانه است.
دوره تاریخی: 208 هـ.ق – عباسیان
در این گورستان حدود 400 سنگ قبر از ادوار تاریخی شناسایی گردید که از این میان حدود 55 سنگ قبر مربوط به متوفیان زن می باشد. کتیبه های این گورستان از لحاظ اینکه سندی دست اول و قابل مشاهده اند، در بررسی جایگاه زنان و تاریخ محلی بسیار مهم است. حتی یک سنگ قبر ساده متوفای زن که به طرز ناشیانه و بی دقت، هویت متوفی را بدون طلب آمرزش نشان می دهد، نیز واجد ارزش فرهنگی، مذهبی و جامعه شناسی تاریخی می باشد.
این سنگ نوشته ها به دور از نقوش هندسی و ابزاری پیچیده با بیانی روشن و ساده؛ اهمیت زمان، نام و نشان و پیام متوفی را به خواننده منتقل می کنند. این اطلاعات بیشتر از آن جهت قابل اطمینان است که سنگ ها اغلب سالم و تغییر نایافته باقی مانده اند؛ به طوری که می توانیم به ترتیب زمانی آنها را تنظیم و طبقه بندی کنیم.
اهمیت تاریخی گورستان دلبران در بررسی جایگاه و نقش زنان به دو دلیل است. یکی اینکه در سنگ قبور تاریخی زنان بر خلاف تصور و باورهای نادرست تاریخی در ارتباط با زن، که در ذکر نام و نشان او به خصوص پس از مرگ، تنها به نام پدر یا همسر و یا برادر فلان اکتفا می شد و از شرح نام و هویت زن چیزی نمی نوشتند؛ به روشنی نام و هویت و حتی طایفه متوفی هم ذکر شده است.
در تاریخ ایران همواره زنان بزرگ را با نام پدر یا همسر می شناختند و از ذکر اسم زن به خاطر تعصبات بیهوده خودداری می کردند. زنان عادی نیز با نام محل مشخص می شدند. (صفوی مرعشی ، 1362 ، 284 ؛ غفاری کاشانی 314 ، 1369)
این مسئله باعث شده است مورخان نیز تابع این امر باشند و تا جایی که توانسته اند نقش زنان را نادیده انگارند. مثلاً در سنگ قبر زن شیخ صفی الدین صفوی که نامش بی بی فاطمه می باشد، عبارت «همسر شیخ صفی» نوشته شده است. (دباغ عبداللهی 1371 ،مجله ایرانشناسی، سال1،شماره 9-10)
در صورتی که در گورستان دلبران مضامین کتیبه های زنان به خصوص ذکر طایفه متوفی، که در سنگ قبور مردان بسیار کم دیده می شود؛ آنچنان روشن و ساده است که می توان با تکیه بر محتوای آنها تاریخ اجتماعی دلبران را بازیابی کرد.
اهمیت دیگر سنگ قبور زنان در گورستان مذکور این است که تفاوتی در کتیبه نگاری زنان با مردان دیده نمی شود. به عبارتی هر آنچه که در نوع خط، جنس و شکل، نقوش و تزیین و محتوای هنری سنگ قبور مردان قابل مشاهده است، در سنگ قبور زنان هم با تفاوتی در جنسیت و جایگاه متوفی دیده می شود. همچنین با توجه به اینکه سنگ قبور شناسایی شده، در منطقه ای قرار دارد که در طول تاریخ گمنام و از صحنه سیاست و کشمکش های درباری به دور بوده است؛ می توان نقش و تاثیر زنان را در امور اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری این منطقه به روشنی درک کرد.
در واقع این کتیبه ها نشان می دهند که زنان در شهر دلبران نه عاجزان بینام و نشان بودند و نه حقوق و جایگاه آنها کمتر از مردان بود.
نگاه كلی به كتیبه ها
متن و زبان
محتوای سنگ نوشته های تاریخی زنان در گورستان دلبران حاوی اطلاعات تاریخی از جمله اصل و نسب ، طایفه و زمان وفات می باشد. متن کتیبه ها عموماً با سه زبان فارسی، عربی و ترکی، به شعر و هویت متوفی (فارسی و ترکی) و شهادتین و ائمه شیعه(عربی) اختصاص دارد.
کلماتی مانند: “رضوان دستگاه (تصویر10) جنت مکان (تصویر11،12) غفران پناه ، رحمن الله” و “مغفور عندالله (تصویر 2) در آمرزش متوفیان به کار رفته است.
محتوای متن در چهار الی هشت کادر و یا ردیف مشخص ، بسته به ابعاد سنگ نوشته شده است. اشتباهاتی از لحاظ املایی و ترکیب بندی جملات به دلیل عدم سواد لازمة کاتبان، درکتیبه ها مشاهده می شود.
مثلا در برخی از آنها، به جای بنت، ابن (تصویر 11،15) و به جای مرحومه، مرحوم (تصویر3،7،14) به کار رفته و حتی در ذکر مضامین مذهبی نیز این اشتباه وجود دارد. آنچه در همه سنگ قبور مورد بررسی مشترک می باشد معرفی نام متوفی به زبان عربی است ( هذا قبری..). که این نکته بیشتر یک عادت نوشتاری به نظر می رسد. در محتوای کتیبه ها علاوه بر ذکر شهادتین و هویت متوفی، برخی از اشعار ذیل که عمومیت دارند، مشاهده می شود.
فلک بر باد خواهد داد ما را *** اگر باشد تن از فولاد ما را (تصویر13)
جهان جام و فلک ساقی اجل می *** خلایق باده نوش از مجلس وی
خلاصی نیست اصلاً هیچ کس را *** از این جام و از این ساقی و از این می (تصویر9)
دارِ دونیا بِر مسافرخانَدور، کوچ یَراقین قَلمیان دیوانَدور (تصویر1، ترجمه: دنیا مسافرخانه ای است که هرکس توشه برندارد دیوانه است)
برفتی ای گل رخسار درد من یکی صد شد *** فتادی به دلم داغی که به نخواهد شد (تصویر15)
هر چند گناه عظیم است عظیم *** نومید مشو خدا کریم است کریم
چنین مضامین ادبی به کار رفته در سنگ قبور تاریخی زنان گورستان دلبران دارای مفاهیم خاص عرفانی و معنوی است که احساسات شاعر نیز در آنها متجلی است. رباعی “جهان جام و فلک …” از عارف و شاعری به نام بابا اصلی است که در روزگار صفویه میزیست. (نصرآبادی، 303،1378) این رباعی در بیشتر سنگ قبور این گورستان مشاهده می شود.
اطلاعات تاریخی که می توان از متن کتیبه های زنان گورستان دلبران به دست آورد، بیش از مردان است. در برخی از آنها علاوه بر نام طایفه، محل سکونت متوفی هم آمده است(.تصویر 15) نکته ای که در سنگ قبور مردان کمتر مشاهده می شود. از آنجا که قبایل و ایلات ترک زبان در شهر دلبران ساکن بوده و هستند، طبیعی است که علاوه بر زبان مذهبی(عربی) و زبان ملی(فارسی) زبان ترکی نیز به کار رفته باشد. البته از نگاه قومیت گرایی، کاربرد مفاهیم ترکی در سنگ قبور مورد بررسی، میزان پایبندی ساکنین این شهر را نسبت به باورها و ارزشهای قومی خود روشن می نماید.
شکل و جنس و ابعاد
اشکال سنگ قبور مورد مطالعه غالباً به دو شکل مستطیل و محراب می باشد. به طور کلی نقش و شکل محراب به کار رفته در سنگ قبور مسلمانان دارای اهمیت است؛ محراب مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه ای رو به سوی خدا و حقیقت هستی تلقی می شد و حک کردن تصویر آن بر سنگ قبرها بی ربط نیست.
این طرح که اصلاً متعلق به دوران «میترائیسم» است در دوره اسلامی از سده چهارم هـ.ق به بعد، بر سنگ مزارها حکاکی شد.(نلسون فرای 13،1367-16 )
( مِهرپرستی یا میترائیسم، آیینی بود که بر پایه پرستش مهر (خدای خورشید و ایزد ایران باستان) در دوران قبل از دین زرتشتی میان مردم ایران زمین برقرار بود. این آیین بعدها به صورت آیین رازوَری در امپراتوری روم اشاعه یافت و رومیان از آن با عنوان “رازهای میتراس” یا رازهای پارسیان” یاد می کردند، امروزه محققان از این دین با عنوان میترائیسم یاد می کنند)
جنس سنگ های سنگ قبور مورد نظر در گورستان دلبران از جنس سنگ مرمر نوع آهکی و خالص می باشد. منبع سنگ ها، از معادن مرمر روستای قصلان بوده است که در 13 کیلومتری شرق دلبران قرار دارد و آوازه معادن سنگی آن هنوز هم مشهور است. (مردوخ:83،1382 ؛ وقایع نگار کردستانی:52،1364) این مسئله به نوعی تاثیر و پایگاه اجتماعی زنان را در جامعه محلی دلبران نشان می دهد که برای تکریم و پاسداشت نام یک زن، چه اهمیت و احترامی برای او قائل بودند.
ابعاد سنگ قبور غالبا با ضخامت 10 سانتی و یک متر طول و عرض آنها نیز به سی الی پنجاه سانتیمتر می رسد. در بیشتر موارد برای حفاظت و ماندگاری سنگ قبر، آن را در سنگ هایی که به شکل گهواره و به تناسب سنگقبر کنده کاری می شد، قرار داده اند. این سنگ ها از کوه های محلی شهر تامین می شد(تصویر2)
حواشی و نقوش
نقوش هندسی که در سنگ قبور تاریخی زنان دلبران مشاهده می شود بیشتر دایره، شانه دو طرفه، درخت سرو، بوته گل و مربع است. نشان دایره که کامل ترین شکل هندسی محسوب می شود، به مفهوم جاودانگی و حاکی از کامل بودن دایره آفرینش و نیز روح می باشد ( افشارمهاجر:1386،61) درخت سرو نیز تداعی کنندة حیات ابدی است (هیلن برند:277،1383) در برخی کتیبه ها به اشتباه، شانه یک طرفه که نشان دهنده مرد بودن متوفی است، برای زنان به کار رفته است(تصویر5 ) نقوش ابزاری و تزیینات پیچیده در سنگقبور مورد بررسی دیده نمی شود. به نظر می رسد عدم استفاده از نقوش پیچیده و یا تزینات آنچنانی، به خاطر این بود که پیام کتیبه به صورت ساده و روشن به خواننده یا بیننده انتقال یابد.
بر خلاف سنگ قبور تاریخی مردان این گورستان که غالباً دارای حاشیه هستند، در کتیبه های زنان متوفی، حاشیه کمتر مشاهده می شود. در سنگ هایی که حاشیه دارند، حواشی به صور مختلف استفاده شده است. در بیشتر این کتیبه ها، شعر در حواشی آمده و درون متن به معرفی متوفی پرداخته است(تصویر13 ) گاهی محتوای داخلی سنگ قبر به شعر و معرفی متوفی پرداخته و حاشیه سنگ به شهادتین و نام ائمه شیعه(ع) مزین شده است. همچنین در برخی از این سنگ قبور نیز با زیاد بودن متن کتیبه، زمان وفات در پیشانی سنگ قبر آمده است(تصویر14).
زمان تاریخی سنگ قبور
با اینکه در بیشتر کتیبه ها و سنگ قبور تاریخی ، ماده تاریخ بر حسب حروف ابجد بوده است ؛ (کی از مهمترین فنون و ظرایف شعری شعرای ایران ، سرودن ماده تاریخ بر اساس حروف ابجد بوده است. به این صورت که مصرع آخر اشعار به تاریخ فوت شخصیت مورد نظر اختصاص می یافت و برای هر حرف این مصرع، عددی را در نظر می گرفتند که مجموع اعداد مزبور تاریخ فوت متوفی را به دست می داد.)
در کتیبه های زنان گورستان دلبران، ذکر تاریخ بر اساس حروف ابجد دیده نم یشود. اما نوشتن تاریخ به صورت عددی به شکل کامل مشخص است. (به زمان وفات تصاویر بنگرید) هیچ یک از سنگ قبور شناسایی شده ، زمان تولد را ندارند. گویا این مسئله به خاطر حدود جایگاه متوفی و عدم دفاتر ثبت متولدین و متوفیان بوده است.
خطوط
خطوط به کار رفته در کتیبه نگاری سنگ قبور زنان گورستان دلبران، ثلث، نسخ و نستعلیق می باشد. خط ثلث برای ذکر آیات و نام ائمه شیعه(ع) استفاده شده (تصویر3) و خطوط نسخ و نستعلیق، برای اشعار فارسی و ترکی و معرفی متوفی به کار رفته است. (تصویر13،8) نوع خطوط و حجاری کتیبه ها حاکی از اوج مهارت و توانایی هنرمند در جامعه محلی خویش است. به ویژه از قابب ندی کتیبه ها وحجاری سنگ هایی که برای دوام و محافظت سنگ قبر به کار رفته، می توان مهارت حجار را درک کرد.
اینکه کاتبان و یا حجاران چه کسانی بودند، اطلاعاتی از کتیبه ها بر نمی آید. لکن کمیت سنگ قبور در این گورستان، نشان می دهد که هنرمندان از اهالی خود دلبران بودند.
بخش بندي سنگ قبور
الف) دوره صفویه
با وجودی که در بررسی گورستان دلبران ، کتیبه هایی از دوره عباسیان و ترکمانان دیده می شود؛ لکن کتیبه ای که قبل از زمان صفویه، متوفای آن زن باشد، مشاهده نگردید. اما از دوره صفویه 26 سنگ قبر شناسایی شد که از این میان، هفت کتیبه مربوط به زنان می باشد و دو کتیبه نیز به خاطر هوازدگی و فرسایش نامفهوم است و تنها نقش و زمان وفات در آنها قابل تشخیص می باشد. این کتیبه ها در بخش شرقی و میانی گورستان قرار دارد. با توجه به تنوع کتیبه ها از لحاظ خط، زبان و مذهب، در اینجا سه کتیبه بازخوانی و مضامین آنها در مقایسه با سنگ قبور مردان بررسی شده است.
در این گورستان تاریخی دلبران، قدیمترین سنگ قبر که مربوط به متوفای زن باشد، از دوره صفویه است. این سنگ قبر تاریخ 1055 ه.ق را دارد. طول و عرض و ضخامت آن به ترتیب 85 ، 35 و 10سانتیمتر است که به شکل مستطیل و از جنس مرمر می باشد (تصویر3) با اینکه برای محافظت و ماندگاری، آن را درون سنگی که به تناسبش کنده کاری شده، قرار داده اند، اما در اثر هوازدگی دچار ترک شده است. نقش و تزیینی در آن دیده نمی شود. محتوای کتیبه با هشت کادر مشخص، با صلوات بر پیامبر(ص) و ائمه شیعه(ع) به معرفی متوفی یعنی “شاهزمان بنت خیرخان” پرداخته که به خط ثلث و زبان عربی کتابت شده است.
سنگقبر دیگر به زمان 1109 ه.ق بر می گردد که به شکل محراب و تقریبا به ابعاد سنگ پیشین و با نقش شانه دو طرفه مشاهده می شود. (تصویر 4) اما محتوای کتیبه، صرفاً معرفی متوفی بدون مضامین مذهبی به زبان عربی است: “هذا قبر مرحوم المغفور شاه برود بنت شریف، التاریخ سنه 1109“.
سنگ قبر دیگری از دوره صفویه، تاریخ 1118ه.ق دارد که از نظر شکل، جنس و ابعاد تفاوتی با سنگ قبور پیشین ندارد(تصویر5 ) اما کتیبة آن، به زبان ترکی و خط نستعلیق است. دایره و شانه یک طرفه (به اشتباه) نقشی است که در آن دیده می شود. عبارت کتیبه چنین است: “دارو دونیا بِر مسافرخانَدور، کوچ یَراقین قَلمیان دیوانَدور” [دنیا مسافرخانه ای است که هرکس توشه برندارد دیوانه است]
هذا قبر … قیزخان بنت حیدر، سنه “.1118 این مضمون در واقع تداوم شعری است که در سنگ قبور مردان دوره عباسیان، تیموریان و ترکمانان دیده می شود. علیرغم کتیبه های دیگر که مضامین آنها بر شیعی بودن متوفی دلالت دارد ، صاحب این سنگ قبر و همینطور صاحبان سنگ قبور دوره زندیه و قاجاریه که به زبان ترکی کتابت شده اند، مذهب تسنن داشته اند. چرا که در هیچ یک از آنها مضامین مذهبی شیعه دیده نمی شود. از طرفی، محتوای زبان ترکی این کتیبه ها، میزان وفاداری ساکنین گذشته این شهر را نسبت به ارزش های اجتماعی، فرهنگی و باورهای قومی اثبات می کند.
مقایسه سنگ قبور تاریخی زنان گورستان دلبران با کتیبه های مردان از دوره صفویه که نمونه ای از آنها در نوشتار ذکر شده است(به بازخوانی تصویر 6 دقت کنید) نشان می دهد که سنگ قبور زنان در این دوره نسبت به مردان تفاوتی از نظر جنس، شکل و مفاهیم جز در جنسیت ندارند.
در این کتیبه ها همان قدر به چگونگی کتیبه نگاری زنان در مقایسه با سنگ قبور مردان توجه شده است. آوردن سنگ قبر برای زنان از مکان دیگر و ذکر نام آنها برخلاف دیدگاه رایج تاریخی درباره حقوق زنان، چیزی جز نقش و منزلت زنان در همه امور زندگی، نمی تواند باشد. جالب توجه است که زنان متوفی هم، مانند مردان متوفی، القابی مانند خان و شاه را دارند(شاهزمان، شاهپرود، قیزخان). این مسئله از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، در واقع میزان مقبولیت و جایگاه زن را در جامعه محلی دلبران به روزگار صفویه مشخص می کند.
مهارت و هنر خطاطی، حجاری و کنده کاری سنگ ها که برای زنان متوفی در گورستان مذکور به کار رفته است، در واقع نمایانگر حق تساوی زن با مرد بوده است. نوع خط و محتوای برخی از این کتیبه ها، حاکی از آن است که وارث متوفی با وجود ضعف مالی و با داشتن اندک سواد خواندن و نوشتن، به صورت ناشیانه تا جاییکه توانسته هویت زن را معرفی کرده است. نکته ای که در سنگ قبور دوره زندیه و قاجاریه هم مشاهده می شود.
ب) دوره زندیه
اهمیت و گسترة تنوع کتیبه نگاری تاریخی زنان در گورستان دلبران در دوره زندیه بیشتر از دوره صفویه می باشد. سنگ قبرها در ابعاد مختلف با اشکال محراب، مستطیل و مربع و با اشعاری به زبان فارسی، عربی و ترکی دیده می شوند. برخی از مضامین ادبی دوره صفویه هم در این دوره قابل مشاهده است.
سنگ قبور تاریخی زنان دلبران در این دوره، از لحاظ بصری و هنری جالب توجه می باشند. تعداد آنها نسبت به دوره صفویه بیشتر و خواناتر است. از میان 38 سنگ قبر شناسایی شده، 14 سنگ قبر متعلق به زنان است. جالب است که زنان متوفی، از تنوع اسمی قشنگ تری مانند گل اندام، طرلان، زلیخا و لیلی برخوردارند. علاوه بر این کلماتی که برای آمرزش متوفی مانند رضوان دستگاه و جنت مکان، به کار رفته بیش از دوره صفویه است. آنچه که در سنگ قبور تاریخی زنان این شهر در این دوره از نظر اجتماعی و حقوق زنان قابل توجه به نظر می رسد، وجود کتیبه هایی برای دختران ناکام است که هویت آنها به زیبایی مانند مردان و زنان دیگر معرفی شده است (تصویر10).
سنگ نوشته های مذکور در دوره زندیه، مانند دوره صفویه سه زبانه هستند و خطوط به کار رفته نیز همان است؛ لکن کاربرد خط ثلث کمتر مشاهده می شود. در بیشتر کتیبه ها “طایفه” متوفی هم کتابت شده است(.تصویر11،12 ) این نکته برای بازشناسی تاریخ اجتماعی دلبران در دوره های گذشته و نسب شناسی زنان به دلیل نبود متون تاریخی اهمیت زیادی دارد.
بیشتر سنگ قبور مورد نظر به منظور حفاظت مانند دوره صفویه، در داخل سنگ هایی قرار داده شده است.کتابت اسامی ائمه شیعه(ع) که در سنگ قبور زمان صفویه با احترام و ذکر کامل دیده می شود، کمتر نمایان است. در واقع از شدت باورها و مفاهیم شیعی در این دوره کاسته شده و کتیبه ها با ذکر شهادتین تا «علیا ولی الله و فاطمه الزهرا» پیش رفته است(تصویر7)
در اشکال نقوش هندسی علاوه بر دایره و شانه، نقش درخت سرو هم در کتیبه ها مشاهده می شود(تصویر8)
از میان سنگ قبور دوره زندیه مربوط به زنان در گورستان دلبران، قدیمترین سنگ قبر به تاریخ 1160ه.ق بر می گردد. این سنگ قبر به شکل محراب است و کتیبه آن به صورت قابب ندی به ذکر شهادتین و معرفی متوفی با زبان عربی در ابعاد 75*30 سانتیمتر پرداخته است(تصویر7)
سنگ قبر دیگر زمان 1202ه.ق را دارد که کتیبه آن به خط نستعلیق و زبان فارسی چنین است: “جهان جام فلک ساقی اجل می، خلایق باده نوش از مجلس وی، هذا قبر ملکجان بنت عیاره،1202“(تصویر9)
در سنگ قبر دیگری از این دوره که تاریخ آن 1193 ه.ق است، به زیبایی شانه دو طرفه و دایره در میان دو درخت سرو دیده می شود. سپس کتیبه با طلب آمرزش برای متوفی، با زبان عربی و فارسی به سادگی و زیبایی در هفت ردیف کتابت شده است. (تصویر8)
تفاوت و تمایزی در سنگ قبور تاریخی مورد بررسی جز در جنسیت نسبت به مردان مانند زمان صفویه، در این دوره مشاهده نمی شود. به طور کلی می توان گفت که جایگاه زنان دلبران در دوره زندیه نسبت به زمان صفویه بیشتر شده است و کمیت سنگ قبور نیز حاکی از حضور و نقش گسترده آنها در عرصه جامعه و تاریخ محلی این شهر می باشد. حضوری که در دوره قاجاریه به اوج خود رسیده است.
ج) دوره قاجاریه
سنگ قبور تاریخی زنان دلبران در دوره قاجاریه، از لحاظ کمی و محتوایی به دلایل شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بیشتر از دوران پیشین است. کتیبه ها در نوع جنس، شکل، خط و زبان و نقش، تفاوت چندانی با کتیبه های پیشین ندارند. لکن اشعار برخی کتیبه ها مختلف است. در کتیبه نگاری اشتباهاتی مانند دوره صفویه و زندیه، دیده می شود. این کتیبه ها، هم زیبایی و مفاهیم عمیق مذهبی و اجتماعی دوره صفویه را دارند و هم اسامی ائمه شیعه(ع) به نسبت دوره صفویه و زندیه بیشتر مشاهده می شود.
در واقع، کتیبه نگاری سنگ قبور زنان دلبران در دوره قاجاریه، به دلیل تنوع بیشتر از نظر تاریخی و هنری اهمیت زیادی دارند که برای پژوهشگران تاریخ محلی، اسناد با ارزشی است و در بازشناسی هویت زنان نیز، اطلاعاتی فراتر از مردان به دست می دهند. چرا که اطلاعات تاریخی از معرفی طایفه متوفی(تصویر12،13 ) محل سکونت(تصویر15) و لقب گرفته تا پیر و یا جوان بودن متوفی، ارائه می دهند.
نکتة معنادار این است که، برخی اشعار از جمله شعر ترکی «دارِ دونیا … و رباعی جهان جام و فلک…» که در سنگ قبور دوره های پیشین دیده می شود تا اواخر دوره قاجاریه در کتیبه ها تداوم دارد. به نظر میرسد دو رباعی مذکور، معانی عرفانی و مذهبی عمیقی، در نزد ساکنان گذشته شهر دلبران داشته است که وارثین متوفی با تاکید و تداوم آن، در پیام رسانی این مفاهیم می کوشیدند.
از دوره قاجاریه 88سنگ قبر در گورستان مورد بحث شناسایی گردید که 27سنگ نوشته مربوط به متوفیان زن می باشد. تاریخ این کتیبه ها سالهای 1210الی 1300ه.ق را دربر می گیرد. زیبایی نام زنان همچون: گلسرخ، هاجر، ماهجهان، خاتم، یحنا، جیران، گوهرتاج، گلبهار و زینب نیز در این دوره مشاهده می شود.
با توجه به بررسی نگارنده، نخستین سنگ قبر زن از این دوره در گورستان دلبران، به زمان 1217ه.ق مربوط است که برخی از کلمات آن به خاطر هوازدگی ناخواناست لکن نقوش کتیبه، پدر، طایفه و زمان وفات دیده می شود. (تصویر12)
سنگ قبر دیگر سال 1220ه.ق را دارد که کتیبه آن به خط نسخ و نستعلیق و به زبان فارسی و عربی چنین است: “انت الباقی كل شی هالک، هذا قبر غفرانپناه گلبهار بنت مرحوم معصومخان، طایفه تركمان، سنه 1220(حاشیه سنگ) فلک بر باد خواهد داد ما را، فلک داد و فلک داد و اگر باشد تن از فولاد ما را” (تصویر13)
نکته مهم در کتیبه های تاریخی زنان دلبران در دوره قاجاریه این است که در یکی از کتیبه ها به محل سکونت متوفی در سنگ قبر او اشاره شده است. (تصویر 15) این کتیبه که تاریخ آن 1269ه.ق است، هویت متوفی را به زیبایی با نام پدر، نام طایفه و نام محل سکونت معرفی کرده است. چنین اطلاعاتی در هیچ یک از سنگ قبور مردان مشاهده نگردید.
در برخی از سنگقبور این دوره، زمان وفات متوفی در پیشانی سنگ قبر و در کنار نقوش هندسی مشاهده می شود. گویا این مسئله به خاطر کمبود جا در انتهای کتیبه صورت گرفته است. تصویر 14از جمله این کتیبه ها می باشد که با ذکر شهادتین متوفی را معرفی نموده و سال وفات در پیشانی سنگ نوشته شده است.
مقایسة کتیبه های تاریخی سنگ قبور زنان دلبران در دوره قاجاریه با سنگ قبور مردان، چه از لحاظ نقوش و کتابت و چه از نظر جنس و ابعاد، نشان می دهد که احترام و جایگاه زنان بیشتر از مردان بوده است. به نظر می رسد قبل از آنکه مذهب شیعه در سنگ نوشته های این دوره و نیز دوره های صفویه و زندیه تاثیری داشته باشد، بیشتر باورهای اجتماعی و جایگاه حقوق زنان بوده است که باعث پاسداشت نام و کتیبه نگاری سنگ قبور آنها می شد.
نتیجه گیري
اگر چه سنگ قبور تاریخی زنان در گورستان شهر دلبران در نگاه اول یکی از راه هایی بوده است که وارثین متوفی در پاسداری نام و یاد او به صورت ملموس کوشیده اند، لکن تفکر در پیام این نگاهداشت، روزنه هایی به زندگی مادی، حقوق، نام و نسب زنان، نوع باورها و اعتقادات و نوع نگاه به زنان و نیز دریچه ای به جایگاه زنان در تاریخ محلی منطقه دلبران است. نام زنان در واقع اعلامی نیست که اهمیت شخص را ببینند که از او چنین یاد شده است؛ بلکه اعلان حضور و نقش زنان در زندگی اجتماعی، اقتصادی و مذهبی تاریخ محلی دلبران است. بنا به محتوای کتیبه های بررسی شده، طوایف ترکمان، مداد(مدد) خمسه لو و عوج(اوج) ساکن این شهر در گذشته بودند.
معرفی هویت زنان دلبران و نام و نسبشان در سنگ قبور، برخلاف آن دیدگاه رایج تاریخ سیاسی است که برای زنان ارزشی قائل نبودند و می کوشیدند با پنهان کاری نام آنها، حتی پس از مرگ مانند دختر یا همسر فلان، زنان را همواره تحت سلطه مردان قرار دهند.
مقایسه عناصر هنری(شکل، حجاری، قاب بندی، نوع خطوط، نقش، عبارت کتیبه) و محتوای سنگ قبور زنان با مردان نشان می دهد که در امور زندگی، تفاوتی میان زن و مرد یا پیر و جوان وجود ندارد.
همانطور که بررسی گردید اطلاعات تاریخی برآمده از کتیبه های زنان به مراتب بیش از مردان می باشد.
مضامین مذهبی کتیبه های تاریخی زنان متوفی دلبران بیشتر پیامرسان متوفیان برای آیندگان و تاکید بر زندگی مادی و معنوی انسانها می باشد. عباراتی مانند “کل نفس ذائقة الموت” اشعار و غیره، بیانگر این است که مرگ پایان زندگی نیست؛ بلکه به محتوای تصاویر سفری است که باید برای آن توشه برداشت. چقدر زیبا است که چنین پیام هایی از سنگ نوشته های
زنانی دریافت می شود که روزگاری به دور از کشمکش های سیاسی و درباری با باورهای قومی و مذهبی خود زندگی می کردند.
این پیام ها بیش از هر چیز منزلت و حقوق زنان را در امور زندگی اثبات می کند. حقوقی که زنان از مدیریت خانه داری گرفته تا دامداری، باغداری و زراعت دوشادوش مردانشان برخوردار بوده اند. زیرا اگر چیزی غیر از این بود، می بایست نام این زنان هم بنا به دیدگاه تاریخی رایج آورده نمی شد و به دختر یا همسر فلان اکتفا می گردید. نیم نگاهی به اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران پس از صفویه، ما را در درک اهمیت مفاهیم کتیبه نگاری تاریخی زنان دلبران بیشتر یاری می رساند.
تصویر 1
(قدیمی ترین سنگ قبر در گورستان دلبران)
ابعاد: 60 × 35
شکل و جنس: مستطیل- مرمر(آهکی)
نقش: دایره
خط و زبان: نسخ – ترکی
كتیبه: دار دونیا بر مسافرخاندور، کوچ یراقین قلمیان دیواندور، هذا قبری مرحوم قافتابلان بن حمزه (2008)
ترجمه: دنیا مسافرخانه ای است که هرکس آذوقه برندارد، دیوانه است.
دوره تاریخی: 208 هـ.ق – عباسیان
تصویر 2
سنگی که برای محافظت و ماندگاری کتیبه ها به کار رفته است.
تصویر 3
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 90*35
شکل و جنس: مستطیل – مرمر
نقش: ندارد
خط و زبان: ثلث – عربی
كتیبه: اللهم صلی علی محمد المصطفی و علی المرتضا الحسن و الحسین
صلی علی ذین و صادق موسی و کاظیم علی و علی و رضا محمد تقی علیّ و
نقی حسن العسکری محمد المهدی، هذا قبری مرحوم شاه زمان بنت خیرخان، سنه 1055دوره تاریخی: 1055هجری- صفویه
تصویر4
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 35 × 85
شکل و جنس: محراب- مرمر
نقش: شانه دو طرفه
خط و زبان: ثلث – عربی
كتیبه: هذا قبر مرحوم المغفور شاه پرود بنت شریف، التاریخ سنه 1109
دوره تاریخی: 1109هجری- صفویه
تصویر5
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 90 × 30
شکل و جنس: محراب – مرمر(آهکی)
نقش: شانه یک طرفه و دایره
خط و زبان: نستعلیق – ترکی
كتیبه: دار دونیا بر مسافرخاندور، کوچ یراقین قلمیان دیواندور (ترجمه: دنیا مسافرخانه
ای است که هرکس توشه برندارد دیوانه است) هذا قبر مرحوم قیزخان بنت … حیدر،
سنه1118دوره تاریخی: 1118هجری- صفویه
تصویر6
(جهت مقایسه با سنگ قبور زنان)
مکان كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 40 × 100
شکل و جنس: مستطیل – مرمر
نقش: ندارد
خط و زبان: ثلث – عربی
كتیبه: (وسط سنگ) هذا قبر مرحوم قاسم خان، التاریخ ،1114حاشیه سنگ:
(ذکر ائمه شیعه) … المصطفی محمد و علی المرتضی و الحسن و لحسین…..(. بقیه
جملات به دلیل فرسایش ناخوانا است)
دوره تاریخی: 1114ه.ق – صفویه
تصویر7
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 70 × 35
شکل و جنس: محراب – مرمر(آهکی)
نقش: ندارد
خط و زبان: ثلث – عربی
كتیبه: هو الرحمن الرحیم، اشهد ان لا اله الا الله، اشهد ان محمدا رسول الله،
اشهد ان امیرالمومنین علیا ولی الله، هذا قبر مرحوم المغفور و جزا رحمن الله
الغفور عند الله، قزلر آقاسی بنت علی بخش، سنه 1160
دوره تاریخی : 1160ه.ق – زندیه
تصویر8
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 35 × 80
شکل و جنس: محراب – مرمر
نقش: دایره، شانه دو طرفه، درخت سرو
خط و زبان: نستعلیق – فارسی و عربی
كتیبه: الها یا انها خطا، زده ایم ز تو یاد … کرده ایم گناه کارم، عذر خواهم تو را، هذا
قبر مرحوم کافیه بانو بنت تمور، سنه 1193
دوره تاریخی: 1193ه.ق– زندیه
تصویر9
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 45 × 40
شکل و جنس: محراب – مرمر (آهکی)
نقش: دایره، شانه دو طرفه
خط و زبان: نستعلیق – فارسی
كتیبه: جهان جام فلک ساقی اجل می، خلایق باده نوش از مجلس وی، هذا
قبر ملکجان بنت عیاره، 1207
دوره تاریخی: 1207ه.ق– زندیه
تصویر10
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 90 × 31
نقش: مربع، شانه دو طرفه
شکل و جنس: مستطیل – مرمر (آهکی)
خط و زبان: نستعلیق – ترکی
كتیبه: نوجوان لر مسکندریو نوار، خاک ایلَر یکسان ایله دُر روزگار، [مفهوم:
مرگ برای پیر و جوان یکی است] هذا القبر مرحوم، رضوان دستگاه لیلی
بنت هادی، التاریخ سنه 1207
دوره تاریخی: 1207ه.ق– زندیه
تصویر11
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: ( 40 × 41نیمه سنگ)
شکل و جنس: (احتمالا) محراب – مرمر
نقش: ندارد
خط و زبان: نستعلیق- عربی
كتیبه: … جنت مکان طرلان ابن(بنت) شنبه، من طایفه خمس لو، سنه
1209
دوره تاریخی: 1209ه.ق- زندیه
تصویر12
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 65 × 35
شکل و جنس: محراب – مرمر
نقش: شانه دو طرفه – دایره
خط و زبان: نستعلیق – فارسی
كتیبه: (کلمات به علت فرسایش ناخواناست) … قبر جنت مکان… بنت …
محمد طایفه ترکمان سنه التاریخ 1217
دوره تاریخی: 1217ه.ق- قاجاریه
تصویر13
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 60 × 35
شکل و جنس: محراب – مرمر
نقش: دایره و شانه دو طرفه
خط و زبان: نسخ و نستعلیق – فارسی و عربی
كتیبه: انت الباقی کل شی هالک، هذا قبر غفران پناه گل بهار بنت مرحوم
معصوم خان، طایفه ترکمان، سنه ( ،1220حاشیه سنگ) فلک بر باد خواهد
داد ما را، فلک داد و فلک داد و اگر باشد(نباشد) تن از فولاد ما را
دوره تاریخی: 1220ه.ق- قاجاریه
تصویر14
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 40 × 80
شکل و جنس: محراب – مرمر
نقش: شانه دو طرفه – درخت سرو
خط و زبان: نستعلیق – عربی
كتیبه: اشهد ان لا اله الا الله ، اشهد ان محمد رسول الله، اشهد ان امیرالمومنین
علیا ولی الله، هذا قبر مرحوم خاتم بنت شاهمراد … سنه 1254
دوره تاریخی: 1254ه.ق– قاجاریه
تصویر15
محل كشف: گورستان شهر دلبران
ابعاد: 60 ×45
شکل و جنس: محراب – مرمر(آهکی)
نقش: گل، دایره، شانه دو طرفه
كتیبه: برفتی و داغ بر دلم نهادی……….(بقیه شعر به علت فرسایش ناخواناست)
قبر مرحومه مغفوره گوهرتاج بن (بنت) محمدبگ، عن طایفه عوج(اوج) سکنه
دلبران، سنه 1269
دوره تاریخی: 1269ه.ق– قاجاریه
منابع و مآخذ
1- افشار مهاجر، کامران: ،1379 نمادگرایی در هنرهای سنتی، فصلنامه هنر، سال سوم، تهران، دانشگاه هنر،شماره 6 ،صص 50-63
2- باستانی پاریزی،محمد ابراهیم: ،1363خاتون هفت قلعه، تهران، انتشارات روزبهان.
3- تاریخ عالمآرای نادری:،1364 به تصحیح محمد امین ریاحی، تهران، نشر زوار.
4- دباغ عبداللهی، علیرضا: ،1371 بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی، ایرانشناسی ، سال1 ، ش 9-10 ، تهران.
5- شعبانی، رضا: ،1365 تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، تهران.
6- صفوی مرعشی: ،1362 مجمع التواریخ، به اهتمام عباس اقبال،تهران، کتابخانه طهوری
7- غفاری کاشانی: ،1369 گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات زرین.
8- فرهنگ جغرافیایی ایران، ،1331 جلد ،تهران5، انتشارات ستاد ارتش.
9- قرآن کریم
10- قمی، عباس: ،1381 کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه موسوی دامغانی، تهران، نشر وصال.
11- مردوخ، محمد: ،1382 تاریخ کرد و کردستان،جلد دوم، سنندج، نشر کتابفروشی غریق.
12- نامی اصفهانی، محمد صادق:،1363 تاریخ گیتی گشا، به تحشیه عزیزالله بیات، تهران، امیرکبیر
13- نصرآبادی، محمدطاهر: ،1378 تذکره الشعرا(تذکره نصرآبادی) به تصحیح محسنناجی نصرآبادی،جلد ،1تهران، نشر اساطیر.
14- نلسون فرای، ریچارد: ،1367میتره (مهر) در باستانشناسی ایران، ترجمه ابوالقاسم اسماعیلپور، مجله باستانشناسی و تاریخ، سال دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، شماره ،2صص. 22-13
15- ورهرام غلامرضا: ،1366 تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند،تهران، معین.
16- وقایعنگار کردستانی، علی اکبر: ،1364 حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، به تصحیح محمد رئوف توکلی، تهران، چاپخانه ارژنگ.
17- هیلن براند، روبرت: ،1383 معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران، نشر روزنه
نشر دیجیتال : ائل اوبا
مطالب جالب
از خدمتکاران جنسی تا همسران کوروش
نماد فروهر و خدایان دروغین باستانی
بلدیه تهران