نشریه الکترونیکی ائل اوبا

و من آیاته خلق السّموات و الأرض و اختلاف ألسنتکم و ألوانکم إنّ فی ذلک لآیات للعالِمین

آلات و سبک های موسیقی آذربایجانی


لینک مطلب : http://eloba.ir/?p=4064

حسین خیری

ائل اوبا – موسیقی غنی آذربایجان دارای سابقه طولانی است. قدیمی ترین اطلاعات درباره موسیقی آذربایجانی مربوط به حفاری های باستان شناسی منطقه قبوستان و گمی قایا است که قدمت سنگ نگاره های آن از 5000 تا 40000 سال می رسد.

در کتاب دده قورقود آلت های موسیقی بسیاری یاد شده است همچنین در آثار نظامی , فضولی اطلاعات غنی درباره موسیقی آذربایجان ارائه شده است. از دانشمندان موسیقی قرون وسطی می توان صفی الدین اورموی ، عبدالقادر مراغه ای ، میرزا بئی و میر محسن نواب را نام برد.

دست نوشته ای از عبدالقادر مراغی در توضیح آلات موسیقی (با نفس نواخته می شوند)

از کتاب های نوشته شده درباره موسیقی آذربایجانی در قرون وسطی می توان کتاب های جامع الالحان ، مقاصد الالحان ، شرح الادوار و کنزالالحان نوشته عبدالقادر مراغه ای را نام برد. همچنین نقاوة الائوار نوشته عبدالغزیز پسر عبدالقادر مراغی و مقاصد الادوار به دست نوه عبدالقادر مراغی نگاشته شد.

یکی از جالب ترین رساله های اوایل قرن 17 کتاب میرزا بیگ درباره موسیقی است.

اسامی 174 مورد از آلات موسیقی آذربایجان:

سیمی: قوپوز ، قیلقوپوز ، شانقوپوز ، قولچا قوپوز ، باغلاما ، جورا ، جورا باغلاما ، دومبرا ، تار ، دوتار ، سه تار (ستا) ، چهار تار ، پنج تار ، شش تار ، ششخای ، ششخانا ، بم تار ، ساز ، جوره ساز ، عصا ساز ، تاوار سازی ، اورتا سازی ، قاپاق ، کمان ، قاپاق کمانه ، کامانچا ، کمانه ، کلاسیک کمانه ، قارادنیز کمانه سی ، آغاچ کمانه ، کامانجی ، قانون ، ارقانون ، عود ، تنبور ، یایلی تنبور ، تنبوره ، شیروان تنبور ، آلبوتا ، قوربوتا ، جانبوتا ، جنقور ، موغنی ، نوزحه ، نوزحت ، رباب ، رود ، شاهرود ، روباب ، قیچک ، چنگ ، چنگین ، بربت ، لاوتا ، یاتوفان ، مورینهور ، ایکلیغ ، دیوان ، چوغور ، چاقاناق ، چاغانا ، سنتور ، دوققوز خرکی سنتور ، اون ایکی خرکی سنتور ، دامبور ، چخستا ، چوغور (چوکور) ، دونقار ، اوزان.

با نفس نواخته شونده ها: بالابان ، می ، سومسو ، زورنا (سورنای ، سور) ، می بالابان ، سومسو بالابان ، زورنا بالابان ، بم بالابان ، شاپ بیر بالابان (شوپور) ، قوشا بالابان ، زیل زورنا ، قوشا زورنا ، توتک ، چوبان توتکی ، موغام توتکی ، نی ، نی واری ، تولوم ، بوردوغ ، نای چاوور ، نفیر ، شاه نفیر ، کرنای ، کالانای ، باق ، موسیقار (چینچیق) ، چاپچاق ، نیین ، قاودوم ، قاودومون ، میسقال ، سیبیزقی ، کاوال ، کورای ، سیپسی ، چیفته ، آرغول ، دودوک ، یان دودک ، گیریف ، پیشه ، مو ، قارا قامیش ، قوموز ، قارمون ، هوقاباز بوروسو ، میزمار ، تولوم ، تولک ، کسول ، بوغ ، بورغو ، شیپور.

طبل ها: ناغارا ، قوشا ناغارا ، ناغارازن ، قاوال ، دونبک ، دف ، کوس ، قوشاکوس ، بالا کوس ، جوت کوس (دبدبه) ، تبیره ، داوول ، دومدول ، دوهول ، قودوم ، مزهر-بندیر ، نوبه ، داربوکا ، قیقلوم ، مازهار ، طبیل ، طبیل-باز ، تبیره.

خود صدا دهنده ها: شاخ شاخ (چال پارا) ، کامان ، لاقوتو ، ارقان ، زنگ ، قومرو ، قیمری (قومروو) ، قاشیقک ، جرس ، جاراس ، زیل ، خلیله زیل ، مهتر زیلی ، زیللی ماشا ، بارماق زیلی ، چوقان ، چالپارا ، هیتیت سیستروم ، جام بارداق ، کاسا ، فینجان ، سافایل ، آغیز قوپوزو ، چان ، لاگوتی ، سینج (زینج) ، تشت ، درای ، خلخال.

موسیقی و ترانه های آذربایجان به دلیل تنوع مضامین و محتوا ، وضوح موسیقی و زبان شاعرانه به چندین گروه ژانر تقسیم می شوند. برای مثال: دست رنج ، مراسمات تشریفاتی , معیشت و تاریخی.

قدیمی ترین ژانر ترانه های دست رنج است. برای مثال می توان گفت ترانه های دست رنج درباره زحمت ها و تلاش های مادر و پدر , عشایر و کشاورزان است.

از نمونه های قدیمی ترانه های مربوط به دست رنج می توان: چوبان آوازی ، توتو ننم ، ساغیم ، چیچک شوملا یئری ، شوم نغمه سی و غیره… را نام برد.

ترانه های تشریفاتی یکی از قدیمی ترین اشکال موسیقی آذربایجان است. ترانه های تشریفاتی انواع مختلف دارد که در جشنواره های سنتی جشنواره های مردمی ، عروسی ها و مراسم عزاداری به کار می رود. بعضی از آنها در دوران باستان برای هر فصل و چهار عنصر اصلی آتش ، باد ، آب ، خاک و نیرو های طبیعی مورد استفاده قرار می گرفت. برای مثال: گونش چیخ چیخ چیخ کهر آتی مین چیخ ، یاغیش چاغیر ، خیدیر ایلیاس ، سمنی ، کوس-کوسا ، اکنده یوخ بیچنده یوخ یینده اورتاق قارداش اکثر اشعار این ترانه ها را بایاتی تشکیل می دهد این ترانه ها با موسیقی و نمایش مخصوص خود همراه است.

ترانه های معیشت به چند قسمت تقسیم می شود برای مثال: اوشاق ماهنیلاری و یومورلو.

در بین ترانه های معیشت قدیمی ترین آنها مربوط به اوشاق ماهنیلاری است مخصوصا ترانه هایی که مادران برای نوزادان خود می خوانند که خود به چندین قسمت از جمله نین نی لر ، لایلا لار و اوخشاما لار تقسیم می شود.

ترانه های حماسی-تاریخی و قهرمانانه جایگاه مهمی در بین مردم آذربایجان را به خود اختصاص داده است. این ترانه ها که از رویداد های قدیمی سرچشمه گرفته اند ، ترانه هایی هستند که به هر رویداد تاریخی در تاریخ کشور یا قهرمانان مردمی اختصاص یافته اند که نقش بسزایی در زندگی مردم داشته اند.

مجموعه ای از ترانه ها درباره کوراوغلو ، معشوقه وی نگار و همراهان سرسخت وی و اسب دلسوز او قر آت نمونه هایی از این موضوع هستند. همچنین قاچاق نبی ، قاچاق کرم ، قاچاق ایسماییل ، دلی علی ، قانادلی نقی و غیره… حماسه ها و ترانه هایی در مورد چنین قهرمان هایی وجود دارد. برای مثال: گئدن گئلمه دی ، پیاده کور اوغلو و اینگونه ترانه هایی وجود دارد.

در کنار موسیقی ترانه و رقص ، ژانر های سنت های شفاهی حرفه ای مردم در فولکلور آذربایجان زندگی و توسعه یافته اند. مهم ترین آنها موغام است. موغام اوج موسیقی کلاسیک ملی آذربایجان و همچنین مردمان خاورمیانه است. در گذر عصر ها موغام رشد کرده و کامل تر شده است. موغام در موسیقی آذربایجانی به دو نوع تقسیم می شود. موغام اول لاد است. 12 موغام شامل: اوششاق ، نوا ، بوسه لیک ، راست ، عراق ، اصفهان ، زیرف کند ، بوزورق ، زنگوله ، رهاوی ، حسینی و حجاز از 24 بخش ، 48 گوشه ، 6 آوا ، رنگ ها و طبقه بندی های مختلف تشکیل شده است.

هم اکنون هفت موغام لاد در آذربایجان وجود دارد که شامل: راست ، شور ، سه گاه ، چهار گاه ، شوشتر ، بایاتی-شیراز ، همایون است.

موغام دوم موسیقی بسیار پیچیده و جالب با شکل بسیار منحصر به فرد است. بنا بر شکل موغام مجموعه راپسودیا با سمفونی مقایسه می شود. این اثر بر اساس ریتم بر موغام لاد استوار است.

ایفا کنندگان موغام خواننده و گروه موسیقی متشکل از (اوچلوک تار ، کامانچا ، دف) که وی را همراهی می کنند. خواننده های موغام در متن ترانه های خود از اشعار شعرای معروفی چون خاقانی ، نظامی ، نسیمی ، فضولی و غیره… و غزل های فلسفی استفاده می کنند.

موغام آذربایجان از موغام سایر ملت ها متفاوت است. موغام آذربایجان از نظر بداهه گویی ، آواز ها ، طبقه بندی و آلات موسیقی تنوع بسیار دارد برای همین درخشان تر از موغام سایر ملل است.

نوع دیگر زربی موغام نام دارد که به طور مثال: هیراتی ، آرازباری ، اووشاری ، منصوریه ، شیمای-شمس ، کرمی ، کسمه-شیکسته ، قاراباغ شیکسته سی شامل آن می شوند.

همچنین موغام هایی هستند که بر اساس پایه و تون طبقه بندی می شوند. برای مثال: ماهور ، بایاتی-قاجار ، خاریج سه گاه ، اورتا سه گاه ، میرزا حسین سه گاهی ، یتیم سه گاه را می توان نام برد.

تفاوت این موغام ها در آنجاست که نوازنده ها به طور دقیق خواننده را مشایعت میکنند. دف و ناغارا جایگاه اصلی را در بین ابزار های موسیقی دارند. برای ترانه های زربی موغام موسیقی غنی و خاص و حرکتی پرشور در ابتدا از طرف نوازنده ها اجرا میشود.

موغام یک نام مشترک برای بزرگترین ژانر موسیقی سنتی آذربایجان است و در مورد انواع فرم های موغام صدق می کند ، هر چند که هر یک از آنها نام و سبک مختص به خود را دارد.

موغام از طرف سازمان بین المللی یونسکو ثبت آثار ملی آذربایجان و شاه اثر بشریت توصیف شده است.

از دیگر ادبیات شفاهی آذربایجان می توان آشیق را نام برد. هنری که از دوران باستان سرچشمه گرفته است و در بین مردم محبوبیتی بسیار دارد.

ماهیت اشعار آشیق را دموکراسی ، عدالت ، مردانگی ، زندگی نامه قهرمانان ، آرزوها ، اهداف ، طنز و حماسه های باستان تشکیل می دهند.

گسترده ترین ژانر آشیق ژانر حماسه است ، یعنی حماسه ها ، به ویژه حماسه های قهرمانانه.

هنر آشیق و ترانه هایی که می نوازد به مردم وحدت ، یکپارچه گی و دوستی می بخشد.

آشیق یک هنر فردی است. خود حماسه های باستانی و تاریخی را تبدیل به اشعار می کند موسیقی را آهنگسازی می کند و اجرا می کند. آلت موسیقی او را ساز تشکیل می دهد. ساز یکی از آلت های موسیقی شناخته شده آشیق ها است که قدمتی هزاران ساله دارد. که هر کس با دیدنش هنر آشیق در ذهنش تدایی می شود.

ساز به خاطر آوای زیبایی که دارد شاعر ها همیشه در مورد وصف آن سخن به میان آورده اند. آشیق خود اشعار را می خواند و خود ساز می نوازد و گاهی هم می رقصد و با تسلطی که در هنرش دارد و حماسه هایی که نقل می کند مردم را به وجد می آورد. یکی از حماسه های معروفی که آشیق ها نقل می کنند حماسه کور اوغلو است. نقل های زیادی در مورد حماسه کور اوغلو وجود دارد. برای مثال نقل: کور اوغلو جنگی سی ، آتلی کور اوغلو ، پیاده کور اوغلو وجود دارد.

همچنین آشیق ها را می توان در گروه های دو ، سه و یا چهار نفره دید که یک نقل مشترک را اجرا می کنند و در زمان خسته شدن با هم جا عوض می کنند. میصری موسیقی است که خاصیت حماسه ای و قهرمانی دارد و در موقع عوض شدن جای آشیق ها نواخته می شود.

ترانه های آشیق که هم در مورد عشق و قهرمانی باشد می توان گوزللمه را بیان کرد. ترانه هایی سرشار از غم و اندوه مانند یانیق کرمی ، دیلقمی. و ترانه های پر شور و حرارت مانند افشاری ، شریلی که نمونه هایی زیبا از ترانه های آشیق هستند وجود دارند.

همچنین ترانه هایی مملو از نصیحت و درس زندگی مانند قوشما ، موخممس ، اوستادنما ، قفیل بند له یاناشی ، تجنیس ترانه های دوست داشتنی آشیق ها هستند که می توانند در ترانه های نقل و داستان هم استفاده شوند.

بیشتر متن اشعار ترانه های آشیق را وزن هجا بارماق حسابی و متن ترانه های اروزوق به خود اختصاص داده است. ترانه های آشیق از دوبیتی ها تشکیل شده است و بعد از بیان هر دو بیت نواختن با ساز انجام می شود.

آشیق های آذربایجانی بنا بر منطقه خود روایات ، ویژگی ها و خلاقیت های منحصر به فرد خود را دارند می توان گفت آشیق ها ویژگی ها و خلاقیت های فردی هم دارند. برای مثال آشیق های گویچا ، گئنجه ، کئلبجر ، قازاخ ، تووز ، بوچالی ، شیروان ، سلیان با هم در سبک ، خلاقیت و ویژگی متفاوت بوده و با عزم بسیار روایات و سبک خود را حفظ می کنند.

در زمان های قدیم و قرون وسطی به آشیق ها اؤزان ، وارساق ، دده گفته می شد.

قدیمی ترین منبع نوشته شده درباره زندگی ، محبت ، وطن پرستی و مردانگی اؤزان ها که اجداد آشیق های کنونی هستند کتاب دده قورقود است.

آشیق پیر خردمندی است که تجربه دنیا را کسب کرده و از همه چیز آگاه است و با اشعار خود به جامعه سامان می بخشد. ابزار قدیمی آشیق های اوغوز در قدیم قوپوز بوده است. دده قورقود خود نیز آشیق بوده و می گویند در نواختن قوپوز مهارت بسیار داشته و کسی به پای او نمی رسید.

هر یک از آلات موسیقی داستان پیدایش خود و استادی که آنرا می نواخته است دارد و همچنین دارای چندین سبک نواختن است.

 

گردآوری ، تدوین و ترجمه : حسین خیری ، نشر الکترونیک : ائل اوبا

منبع: وزارت فرهنگ جمهوری آذربایجان

منابع آلات موسیقی:

وبسایت: سلطان عبدالعزیز

کتاب: “Səadət Abdullayeva” نوشته: “Azərbaycan Xalq Çalğı Alətlərı”

منابع مربوطه:

کتاب: “الادوار” نوشته: “صفی الدین اورموی” عکس های گرفته شده از نسخه اصلی کتاب در کتابخانه ملی قاهره.

الادوار” نوشته: “صفی الدین اورموی” عکس های گرفته شده از نسخه اصلی کتاب در کتابخانه Oksford, Bodlean.

لیتوگرافی P. Marilyn در کتاب نوشته: Gérard de Nerval عکس از نسخه اصلی کتاب.

دست نوشته Muristus عکس از نسخه اصلی کتابخانه بیروت.

رساله “کنز التحف” از کتاب “H.Farmerin” عکس از نسخه اصلی موزه لندن بریتانیا.

مقاله: “F.İbrahimov” آکادمی ملی علوم آذربایجان صندوق باستان شناسی و مردم شناسی انیستیتو ملی علمی باکو.

رساله دست نویس عبدالقادر مراغی “Fəvaid-əşərə” عکس از نسخه اصلی.

کتاب “جامع التواریخ” نوشته رشیدالدین فضل‌الله همدانی ، کتابخانه عمومی دولتی Saint-Petersburg.

کتاب “خمسه” نوشته نظامی گنجوی ، موزه لندن بریتانیا و موزه Metropolitan نیویورک.

دست نویس داغلی “اوزان قاراوالی”

موزه تاریخ جمهوری آذربایجان صندوق های قوم نگاری № 4653 ، № 3433 ، № 3552 ، № 4379 ، № 5150 ، № 4011 ، №  4274 ، № 4273 ، № 4010 ، № 4012 ، № 1498 ، № 4651 ، № 568 ، № 4652 ، № 4649 ، № 4013 ، № 130 ، № 4702 ، № 4378 ،№ 1504 ، № 5809 ، № 5210 ، № 5298

موزه دولتی هنر جمهوری آذربایجان موجودی های № 1252 ، № 1148 ، № 453

موزه ادبیات آذربایجان موجودی های № 1680 ، № 1695 ، № 1678

موزه کشور شناسی گنجه

موزه دولتی تئاتر جمهوری آذربایجان موجودی های № 2449 ، № 3432 ، № 3433 ، № 3443 ، № 3444 ، № 3442 ، № 3445 ، № 2495

موزه ادبیات جمهوری آذربایجان صندوق های قوم شناسی № 1626 ، № 1627 و کلکسیون های № 3174 ، № 3627 ، № 2903 ، № 2238

موزه کشور شناسی شکی

موزه دولتی مدنیت موسیقی جمهوری آذربایجان شعبه آلات موسیقی موجودی های № 13530 ، № 13528 ، № 13532 ، № 13527 ، №  13539 ، № 13540 ، № 13546 ، № 13539 ، № 13538 ، № 13535 ، № 13536 ، № 1189 ، № 2674 ، № 14772 ، № 15618 ، № 14855 ، № 13761 ، № 2378 ، № 13017 ، № 2341 ، № 1797 ، № 15626 ، № 13792 ، № 12719