آذربایجان سرزمین ترکان

این متون از کتاب التيجان في ملوک حمير بخشی از یک روایت تاریخی است که به شرح یک لشکرکشی نظامی به آذربایجان در دوره معاویه اشاره می‌کند. در این روایت، شخصی به نام شمر به همراه لشکری بزرگ به آذربایجان حمله کرده و پس از کشتار و اسارت، فرمان حرکت خود را بر روی دو سنگ حک کرده است. در این منبع از آذربایجان بعنوان سرزمین ترکان یاد شده است.

کتاب التيجان في ملوک حمير از وهب بن منبه ، نشر مرکز الدراسات و الأبحاث الیمنیة – صنعا – یمن ، صفحه 416

فقال عبيد: بل قبل ذلك بدهر طويل، ثم سار حتى نزل الجبل من أرض الموصل، و بعث شمر بن القطاف بن المنتاب بن عمرو بن زيد بن عملاق بن عمرو بن ذي أنس في مائة الف حتى دخل عليهم آذربيجان فقتل المقاتلة و سبى الذرية، ثم أقبل فكتب في حجرين أمر مسيره، فهما اليوم على جدار آذربيجان.

قال معاوية: و ما بال آذربيجان للّه أنت‌؟ قال: له انها كانت من أرض الترك و اجتمعوا له.

عبید گفت: بلكه مدت زیادی پیش از آن راه رفت تا آنكه از كوه سرزمین موصل فرود آمد و شمر بن قطاف بن المنطب بن عمرو بن زید بن املاق بن عمرو بن ذی انس را فرستاد. صد هزار مرد وارد آذربایجان شد و جنگجویان را کشته و اولاد آنان را اسیر کرد، سپس رو به این سو آمد و بر دو سنگ فرمان حرکت خود را نوشت و امروز بر دیوار آذربایجان است.

معاویه گفت: بخاطر خدا در آذربایجان چه شده است؟؟ گفت: سرزمین ترکان بود و بر آن جمع شدند.

در صفحه 449 این کتاب گفتگویی بین معاویه و عبید است که به صراحت به آذربایجان به عنوان سرزمین ترک‌ها اشاره کزده است. :

قال معاوية: وما الترك وأذربيجان؟ قال عبيد: هما بلادهم يا أمير المؤمنين.

معاویه گفت: و ترک‌ها و آذربایجان چه هستند؟ (چه ارتباطی بین ترک‌ها و آذربایجان است؟) عبید گفت: ای امیرالمؤمنین سرزمینشان است.

کتاب تاریخ طبری در وقايع سال ۱۰۴ هجري مي‌نويسد:

«و في هذه السنه غزا الجراح بن عبدالله الحکمي و هو امير علي ارمينيه و آذربايجان ارض الترک ففتح علي يديه بلنجرم و هزم الترک:

و در اين سال جراح بن عبدالله الحکمي جنگ کرد. او امير ارمنستان و آذربايجان سرزمين ترکان بود. وي بلنجرم را با دستان خويش فتح کرد و ترکان را شکست داد.» (طبري ج ۵ ص ۳۶۸)

روایت‌های موجود در کتاب التيجان و تاریخ طبری، تصویری از حضور ترک‌ها در آذربایجان و درگیری‌های بین اعراب و ترک‌ها در این منطقه ارائه می‌دهند.

موارد دیگری نیز از درگیری حضور ترکان آذربایجان در نبردها آمده است ، طبري در جلد نخست تاريخ خود در ذکر پادشاهان يمن مي‌نويسد: تبع پادشاه يمن معاصر بشتاسب و همچنين اردشير بهمن بن اسفنديار بن بشتاسب بود «… ثم إلى الموصل ثم إلى أذربيجان فلقي الترك بها فهزمهم» وي به انبار و سپس موصل رفت و از آنجا راهي آذربايجان شد و در آنجا ترکان را ديد و شکستشان داد. (طبري ج ۱ ص۴۰۴ )

ابن خلدون نيز در تاريخ خود «ج ۱ ص ۱۲» به اين واقعه اشاره کرده است:

طبري در وقايع سال ۹۹ هجري از شبيخون ترکها به عربهاي فاتح و مسلمان در آذربايجان سخن مي‌گويد:

(وفي هذه السنة) أغارت الترك على آذربيجان فقتلوا من المسلمين جماعة. (طبري: ج ۵، ص ۳۰۹)

عين همين واقعه را ابن کثير در البدايه و النهايه ج ۹ ص ۲۰۹ نقل کرده است:

با توجه به قرائن و اسناد فوق، حضور ترکان در آذربایجان، از دیرباز در میان مورخان امری مسلم بوده است.