یازان: رحمتلیک دکتر جواد هیئت
ودادی
ملا ولی ودادی، اون سککیزینجی عصرین ایکینجی بؤیوک شاعری و ودادی دیر. ودادی ۱۷۰۷-ده شمکیرده دونیایا گلیب. حیاتی‌نین چوخونو شیخلی‌ده کئچیریب. بیر زامان واقفین دعوتی اوزه‌رینه قاراباغا کؤچوب، جوانشیرده گولستان خانی مقربلریندن اولوب.
حتّی قیسا بیر مدت گرجیستان شاهی ایراقلی‌نین ساراییندا خیدمت ائدیب. واقفین ودادی‌یه یازدیغی منظوم مکتوبدان، اونون گولستان خانی یانیندا اولدوغو آنلاشیلیر:
ای ودادی گنه خان قوللوغوندا
قایم اولوب نه قیامت ایله رسن
یامان گؤزدن اللَه اوزی ساخلاسین
کیشی اخلاص ایله خیدمت ایله رسن
جوانشیر خلقیله اول قوهوم قارداش
قازاقین سؤزونی هیچ ایلمه فاش
دمیرم دینی نی ایله قیز لباش
عقلین اولسا ئوزون البت ایله رسن
بو شعرده ودادی‌نین سنی و واقفین شیعه مذهبلی اولدوغو دا آچیقلانیر. ودادی، واقف کیمی خلقدن یئتیشیب، خلق ایچینده بؤیویوب و خلق دیلینده شعر یازیب. ودادی هم عروض هم ده هجا وزنینده شعر دئییب.
اسکی دیوان شعر طرزینه باغلی قالدیغی حالدا، قوشما و گرایلی طرزینده شعرلر یازیب و بونوع شعرلرین آذربایجان ادبیاتیندا کؤکلشمه‌سینه (ریشه سالماسینا) چالیشیب.
ودادی بوتون عؤمرونده دوستو واقف و شکی خانی حسین خان مشتاقلا یازیشیب و مشاعره ائدیب. یاخین دوستلوق مناسبتلرینی ادامه وئریب. لکن، واقفین عکسینه ودادی حیاتلا بدبین و کدرلی یاشایان بیر شاعر اولوب. یاشادیغی دؤورون فلاکتلی و قاریشیق گونلری، اوغلونون الینده تصادفاً آچیلان توفنگله اؤلمه‌سی، مشتاق و واقفین قتلی اونو حیاتدان küskün و محیطینه قارشی بدبین ائدیب.
ودادی، شاعر حیاتی‌نین سون ایللرینده هپ کدرلی و مرثیه طرزینده شعر یازیب. ائلیندن و یوواسیندا آیری دوشمه‌سی، شعرلرینده “وطن حسرتی” موتیفلری‌نین ترنّمینه سبب اولوب.
ودادی واقفدن داها عالم و لیسانا داها حاکم اولوب. اونون شعرلرینده عرب و فارس کلمه‌لری تورک دیلی آهنگ و قانونلارینا تابع اولور. سئچدیگی سؤزلر صاف، تمیز و پارلاق‌دیر.
بورادا ودادی‌نین یارادیجیلیغی، شکیل، اسلوب، تم و افاده طرزینه عاید بیر فیکیر وئرمک اوچون نمونه اولاراق بیر نئچه شعری نقل ائدیلیر.
گل چکمه جهان قیدینی سن جان بئله قالماز
چوق آغلاماقان دیده گریان بئله قالماز
گل وقتی کچر سیر گلستان بئله قالماز
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
هر لحظه کؤنول خرم و خندان بئله قالماز
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
از بس بو جمال ایچره که جانان اولا فانی
بو شیوه ایله قد خرامان اولا فانی
بو گردن خوش زلف پریشان اولا فانی
بو احسن صورتده که انسان اولا فانی
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
یوز لاله بیتب سوسن و سونبوللر آچیلسا
کونلوم کی آچیلماز نئجه موشکوللر آچیلسا
یوز مؤوسوم خوش خرم اولوب ایللر آچیلسا
یوز باغ جهان تازه لنیب گوللر آچیلسا
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
سلطان جهان اولسا گندر جانا اینانما
بیر گون پوزولور شوکت دیوانه اینانما
چون باقی دگیل ملک سلیمانا اینانما
گر عاقل ایسن گردش دورانا اینانما
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
آه آلدی منی درد فراق غم و حسرت
سرمست خراب ائتدی منی باده حیرت
بیر مهر و وفا ائتمه‌لی یوخ کیم اولا رغبت
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
فوت ائیلمه گل وار ایکن آلله دم فرصت
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
فیکر ائدسمک اگر دهرین ایشی بحر بلادیر
هر نقش بیر آئینه اثبات خدادیر
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
بیر در گرانمایه‌سی مین جانا بهادیر
مقصود دو عالم گینه تحصیل رضادیر
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
فهم ایله ودادی که جهان بیر توروسدور
بو بزم فنادا بو نه هنگام هوس‌دیر
بیر جام یئتیر ساقی که دوران بئله قالماز
بیر دم ده کچر، ائیله کی فریاد جرس‌دیر
گل دورما کی عؤمرون کچیر انجام نفس‌دیر
تن بیرگون اولور خاک ایله یکسان بئله قالماز
ای همدمیم سنی قانا غرق ائلر
آیری دوشموش وطنیندن، ائلیندن
گل ترپتمه، یارالانمیش کؤنلومی
همدردیندن آرالانمیش کؤنلومی
کؤنول وئردیک هر بی‌وفایا دل‌آرا
حیف اولدو کی عؤمور گئتدی بادا دل‌آرا
فلک سالدی دورلو-دورلو اودلارا
شان-شان اولموش یارالانمیش کؤنلومی
قانلی باشیم گوندن گونه بؤتولاندی
آخدی آخدی سینه‌م اوسته گوللندی
گینه غم سمندین میندی یوللاندی
هیچ بیلمزم یارالانمیش کؤنلومی
ودادی‌یم خسته، گؤزوم مردومی
ایتیرمیشم قوشونومی، اوردومی
چوق طیببه شرح ائله‌دیم دردیمی
هیچ گؤرمه‌دیم چارالانمیش کؤنلومی
ودادی ۱۸۰۸-ده یوز بیر یاشیندا وفات ائدیب. اونون “مصیبت‌نامه” آدلی اثری ۱۸-ینجی عصر آذربایجانداکی ایجتیماعی ظولم و عدالتسیزلیکلر، فئودال دیدیشمه‌لر و اخلاقسیزلیکلره قارشی بیر اعتراض‌نامه کیمی‌دیر.
بئله‌دیر دوران ایشی هر گونده بیر آل ائله‌میش
عاقلی نادان ائله‌ییب پژمرده احوال ائله‌میش
اؤز اوتری، نامرده هردم مردی پامال ائله‌میش
ای ودادی گل کی بو حیرت منی لال ائله‌میش
گؤر نه‌لر قیلدی فلک مشتاق تک انسانا باخ
مشتاق (محمد حسین خان)
مشتاق، واقفین مفتونو و ودادی‌نین حؤرمت ائتدیگی شکی خانی، محمد حسین خان واقف مکتبینه منسوب ایدی.
تخلّصو مشتاق اولوب و خلق سئون بیر خان اولدوغو اوچون اطرافینا شاعرلری جلب ائدیب. او، استعدادلی شاعر و معاریف پرور ایدی. ۲۲ ایللیک خانلیقدان سونرا (۱۷۵۰)ده قتل ائدیلیب. اطرافیندا ییغیشانلار: شکیلی نبی شکیلی، راجی آغجایازیلی، زاری رافع و بیر نئچه نؤوحه کیمی ایدی.
آقا مسیح شیروانی
آقا مسیح شیروانی، فضولی مکتبینه منسوبدور. حکومته یاخین رجللار آراسیندا، حؤرمت صاحیبی و نوفوذلو بیر شخصیت اولوب. همشهریلریندن نشاط و زلال ایله مشاعره‌لر ائدیب. دؤورون سیاسی فلاکتلی حادیثه‌لرینی تصویر ائده‌رک ادبیاتدان چوخ تاریخه خیدمت ائدن شاعرلردندیر.
۱۷۴۸-جی ایلده احمد خان شاهسؤونین شاماخی‌یا هجومونو منظومه شکلینده تصویر ائدیب. بو تاریخدن سونرا آقا مسیح یالنیز کیچیک تاریخی منظومه‌لر یازیب و “شاهنامه” طرزینده نیسبتاً بؤیوک بیر اثر ووجودا گتیریب و اثرینی فتحعلی خانا اتحاف ائدیب.
آقا مسیح شیروانی هیجری اون اۆچونجو عصرین ابتداسیندا ایراندا وفات ائدیب. مسیحین شعرلری، محسن سلامی، واله، شاهد، غریب، ذاکر، نواب و باشقا شاعرلر طرفیندن نظیره ائدیلیب.
بورادا آقا مسیح شیروانی‌دن بیر معشّر و بیر مخمسدن هر بیریندن بیر پارچا ذکر اولونور.
ای طرفه نگار ماهرخسار
ای حوری لقا فرشته کردار
بو حسن ایله اولمامیشکن اظهار
اولدون من دلشکسته‌یه یار
بیلمن نئجه حیله قیلدی اغیار
سونرا سنی مندن ائتدی بیزار
بس ایندی سؤزوم بودور کی تکرار
بیر آدایله ائت منی گوناهکار
آل دستینه تیغ، دورما زینهار
تولدور منی اولسون اللرین وار
بو مخمسده آقا مسیح اهل زمانه‌دن شکایت ائدیب.
دلا ائتمه توقّع راستگولوق قاندا قالمیشدیر
قورینه نؤوحه دیر بونلار کئچن دوراند ا قالمیشدیر
نمکده قدر و قیمت نه کرامت ناند ا قالمیشدیر
بلا چکمک‌لیگه نه تاب و طاقت جاند ا قالمیشدیر
نه آثار شفا بیمار ایچون درم آند ا قالمیشدیر
اؤلو اولدو قلب خائن، حق بیلیر بیر پاک طینت یوخ
دوشن ده ساتمایان دونیادا دینین هیچ ملت یوخ
ذکور اقسامی‌نین طبعینده اصلا دوغرو بیعت یوخ
ائنات اهلینده بیر ذره حجاب و شرم و عصمت یوخ
طریق آدمیت یولدا، نه ارکاند ا قالمیشدیر
مسیحا! کَس تعلّق بو جهاند ان کیم خسارت وار
نه تأثیر دعا ظاهر، ارنلرده نه همت وار
نه بیر دوغرو سؤزو خلقین، نه بیر کسده دیانت وار
نه عالیم‌لرده شریعت، نه بیگلرده عدالت وار
حقیقت آشناده نه وفا، یاراند ا قالمیشدیر
نشاط شیروانی
نشاط شیروانی‌نین تأثیر ساحه‌سی مسیح کیمی وسیع اولماییب. او دا اسکی کلاسیک شعر مکتبینه منسوبدور. آقا مسیح ایله هم عصر اولوب و اونون کیمی عؤمرونون چوخونو باشقا دیاردا، ایراندا سیاحتله کئچیریب و ایران شعرالری و عارفلریندن تحصیل کمالات ائله‌ییب.
نشاط بو سفرلرینده چوخ مشققت گؤروب. نئجه کی بو خصوصدا بیر غزلینده یازیر:
غربتده، ره صعبده اسباب سفر تک
آسوده‌لیگیم اولمادی هر منزله دوشدوم
گر مثل حباب اؤزگه هوا باشیما دوشدو
بیر دمده ائویم تیکدیم و بیخدیم، یولا دوشدوم
اؤز گؤرمه‌دیم اوز بسکی نشاط اهل وطندن
بو وجهله دیر کیم باش آلیب هر ائله دوشدوم
نشاطین بیر چوخ غزل، مخمّس و مربع‌لری واردیر. آشاغیدا بیر غزلی ذکر ائدیلیر.
ستّین فرشین کی زاهد بوریادیر
حقیقت منزلینده بوریادیر
ریادیر زاهدین گرچه نمازی
ولیکن خلق ایچینده خوش ادادیر
نگاهیندان اول آهو چشمین ای دل
اؤزون ساخلا کیم اول عین خطادیر
دوشر گؤز-گؤیه دایم عکس جانان
کؤنول صاف اولسا هر مطلب روادیر
عجب یوخ طره‌سیندن اولموشام شاد
منیم بختیم کی وار باشدان قارادیر
نشاطین کؤنلونو اینجیتمه ای شوخ
سنه نفرین ائدر اهل دعادیر
شاکر شیروانی
شاکر شیروانی، نادرشاه اوردوسونون ۱۷۳۵-جی ایلینده‌کی شیروان تالانینی تصویر ائدن “احوال شیروان” آدلی بیر منظومه یازیب.
مشتری (فتحعلی خان)
مشتری، فتحعلی خان، واقف و مشتاقین معاصیری اولوب. ۱۷۳۱-ده باباسی حسینعلی خانین یئرینه کئچیب و دربند، قوبا و سلیان شعرالری و آیدینلارینی حمایه‌سی آلتینا آلیب و ادبیاتین توسعه‌سینه و اینکیشافینا یاردیم ائدیب. الیمیزه چوخ آز شعرلری کئچیب.
بو غزل “آثار داغیستان” کتابیندان آلینیب و فتحعلی خان مشتری‌نین‌دیر.
اولدو گؤزل عؤمور صرف حیف کی نادانلیغا
هر نه قالیر صرف اولور ایندی پشیمانلیغا
زولف سیه ذؤوقونه اوْیما خطادیر کؤنول
فاریغ ایسن سن، سنی سالما پشیمانلیغا
فیض ازل کافره تربیت حال اولا
مور محقر اورار لاف سلیمانلیغا
مانع عرض غمیم حیرت دیدار اولور
من نه دئییم بیلمزم آه بو حیرانلیغا
نفخه باد صبا روحا طراوت وئریر
چون کئچر ائتمیش سحر سونبول و ریحانلیغا
مشتری در نظم کیمسه دلیل حالیا
درج دهن آچماکیم، گؤوهر افشانلیغا
عارف
عارف آدینین حسین و اصلی تبریزلی اولوب و قاراباغدا ساکن اولوب. آقا مسیح و نشاطین هم عصری‌دیر. ظریف غزللری واردیر و دؤورون آلملی وضعینی ترنّم ائدیب. بو شاعر چوخ عارف و دانشمند ایمیش. ۱۲۲۰ هیجری قمری‌ده شوشادا وفات ائدیب. آشاغیدا بیر غزلی نقل ائدیلیر.
مومکون اولماز یاری گؤرمک بیر زمان اغیارسیز
گولشن دؤورونده کیم گؤرموش گول اولسون خارسز
دؤور دؤنموش دور، دوران بولمادی کامیمجاسی
چرخ کج رفتاری بیر دم گؤرمه‌دیم آزارسیز
قدر و قیمت‌لر تاپیب کویونده پاری غیرلر
لیک من قالدیم غم هجران آرا غمخوارسیز
غم منی پامال قیلدی ای مسلمانان! هارای
اولماسین کافرده یاراب من کیمی غمخوارسیز
قبرمین داشینا یاز ای اهل دل بو مصرعی
وئردی عارف جانینی مین حسرت ایله یارسیز
عاجز (نرسسوف)
عاجز نرسسوف طرفیندن مطالعه ائدیلیب (۱۸۵۶)ده تبریزده دیوانی باسیلیب. بو دؤورون ساییلی شاعرلریندندیر. فتحعلی‌شاه و عباس میرزا زامانیندا یاشاییب و اونلاری مدح ائدیب. عاجز فتحعلی‌شاه باره‌سینده بئله دئییب:
قیلدی بنیادیمی بو سیل سرشکیم برباد
هانسی درگاها قویوم من اؤزومو حسرتیله
بئله فریاد چکیم بو فلک سست‌نهاد
گؤسترین سیزمنه بو شاهدن، او زکی بیر شاه
آه اگر اولماسا اول شاه جهاند ان امداد
ائدم اول قاپودا من ناله و افغان بنیاد
خانی‌مانی دل زاریم کیمی اولسون برباد
درگهینده ائدیم اول دادگرین ناله و داد
عاجز عباس میرزا‌نین روسلارلا محاربه‌سینی و روسلارین حیله‌کار سیاستینی شعره چکیب. و عباس میرزا ولیعهدین روملارلا (تورکیه) باریش و اتحادینی شعر ایله تبریک ائدیب. عاجز تهرانین مدحینده بئله دئییب.
ای تیکن جنته گؤز، میل ائله‌ین رضوانه
بیرجه تشریف گتیر سیر ایله‌سن تهرانه
گؤر گیلن جنت دونیانی اگر آدَم‌سن
هانی جنتده بئله باغ، بهشتده بئله حور
او دیار ایچره قدم بیرجه قوی وایز شهر
بیر تماشا ائدیر قیل زولفه باخیب کاکلی گؤر
آدَمین نسلینی بو حسن ده گر بولسایدی
بو یئری گؤرسه پری گشتسه بهشته دییه‌جک
نه زبان ایله ائدیم وصف بو آباد اولموش
بیلمه‌ییر بئله گؤزللر بئله پاکیزه مکان
بئله جنت بئله رضوان، بئله حوری، قیلمان
بو دعانی ائله عاجز اونو سبحان قدیم
قویما اول بیردن آیاق دوشوره بیر اؤزگه یانه
زاهدین وصفینی بیهوده قیلان افسانه
دئیه یم ای اوغلو اؤلن، حوری‌یه باخ، فیلمانه
گولو گول اوسته قویوب سونبولو اورار ریحانه
سجده ابلیس نئجه ائتمه‌ز ایدی انسانه
نئجه گؤر تنگه سالیبدیر منی بو ویرانه
بنزمز من خلخه نوشاده و گرجیستانه
کلمه‌ییب تاری بیلر دایره امکانه
وئریب آللاه بو گون پادشهی ایرانه
بالا مضافه ائله‌سین دوشمه‌سین هیچ نقصانه
عبدالرحمان دیلباز اوغلو
عبدالرحمان دیلباز اوغلو، ۱۸-ینجی عصرین سونو و ۱۹-ینجی عصرین باشلاریندا فعالیتده اولوب و دؤورو اوچون مهم اولان آذری شاعرلریندندیر. او، وطن پرور و اؤلکه‌سی‌نین (کشور) فرهنگی ترقی‌سینه خیدمت ائدیب.
گؤزلری گرجی شاهی ایراقلی‌نین امری‌له اویولوب. گنجه خانی جواد خانین ۱۸۰۴-ده وطنین مدافعه ائدرکن شهید اولماسینی تصویر ائدن منظومه‌سی ان احساسلی شعری‌دیر.
شعرده وطن عشقی اوچون جانینی فدا ائدن بو مجاهد خانین آلملی حالی اورکلری یاندیریب، سیزلاداجاق قدر گؤزل تصویر ائدیلیب و آذربایجان ادبیاتیندا استقلال موجادیله‌سی ایزلرینی سالیب.
بورادا جوادخان زیاد اوغلونون روسلارلا محاربه‌سینه دایر یازدیغی مخمسدن بیر قسمینی نقل ائدیریک:
بیر روایت سؤیله ای دل چرخ کج‌رفتاردن
تا ابد روز ازل بد مهر بد کرداردن
چرخ ظالم دهر دون صاحب خطا بی عاردن
کیم یزیدین عزتین گؤر شاه دل افکاردن
گؤر جوادخان ماجراسین محنت مکاردن
بئله‌دیر دوران ازل انسانه آل ائیله‌ر جهان
بیر زمان خرم قیلیر، بیر دم ملال ائیله‌ر جهان
شاه اولا ایستر گدا، آشفته حال ائیله‌ر جهان
عاقبت بیر گون گندر همت حلال ائیله‌ر جهان
ناخدانی غرق ائندر، اؤل کشتی‌یه پرباردن
هر زمان دوران سالیبدیر جانی جاناندان جدا
آدمی حوادان آیری، باغ رضواندان جدا
خاتمی سالدی فلک جاه سلیماندان جدا
آه کیم دوشدو بو گون دوران جوادخاندان جدا
اسکیک اولماز زار بلبل، صحبت گل خاردن
شاهنامه وصف ائندن یوخ، اول جوادخان وصفینی
معدن جود و سخاوت، عدل دیوان وصفینی
بیلمیش افلاطون سحّارین، اهل میدان وصفینی
حکمت لقماندان آرتیق، درده درمان وصفینی
بیر مخمس نظم ایله انشاء قیلین اشعاردن
گنجه شهرینده جوادخان کیم، نه ایام وار ایدی
صاحب لطف و عدالت، صادق‌الاقرار ایدی
هر ایشین فعلینده ماهر، عاقل و هوشیار ایدی
مختصر عالم آرا، پر امتحان سردار ایدی
گؤر نه‌لر چکدی قضادن، دور بد اطواردن
دوشدو دعواسی ازلدن اول شکی، شیروان ایله
ابراهیم خان اتفاق اولدی اول عم خان ایله
گلدی لشکر اوستونه اول، جمله داغستان ایله
اونلار ایله قیلدیق دعوا، سر به سر میدان ایله
چکمه‌دی هرگز ضرر بیر فتنهٔ اغیاردن
بیرده اوندان سونرا گلدی والی باغداتیان
ییغدی گرجستان تماماً لشکرین تا وادیان
نئجه ایللر قیلدی دعوا، چکمه‌دی اوندان زیان
والی کوچدو چون فنادان، ائتدی ترک آخر جهان
گؤر نه صادر اولدی گؤرگین خان کیمی اغیاردن
اول جوادخان وصفینی نئجه قلم رسم ائیله‌سین
شرحه سیغماز وصف حالین نئجه دیللر سؤیله‌سین
بیر بئله سردار غازی کیم گؤروب دور بیله من
دوشدو دعواسی اونون کار قضادن نیله‌سن
پادشاه روس صاحبتاج ایله طوماردن
چکدی بیر ایل اول جوادخان ائیله‌دی جنگ و جدال
گاه صلح ائتدی آرادا، گاه قیلدی رنگ و آل
گؤردی کیم اولمادی آخر، آرتدی فتنه قیل و قال
گلمه‌دی امداده هر چند ائله‌دی روز عرض حال
فتحعلی شاه صاحب ایران اولان خونکاردن
اول حسینقلی آقا کیم، گلدی خانین یانینا
لایق ایدی هر هنرلر شوکتینه، شأنینا
ایسته‌دی قانین قاتا اول دمده خانین قانینا
قویمادی خان گؤندریب بیر غیری برّ میدانینا
یعنی اونون وحشتین من گؤرمه‌ییم دیداردن
قلعه‌سین ساندی جوادخان اول زمان ویرانه‌دن
چوخ چالیشدی تا تاپینجا دردینه درمان ائندن
فیض حق‌دن تاییتینجه رحمت غفراندن
چیخدی روحی اول بدندن روضه رضواندن
ای خوشا بولدی شهادت، واحدالقهراردن
هم حسینقلی آقا بولدی شهادت نوجوان
خلق آرا بو جمله محنتدن یامان اولدی یامان
آناسی آهلار چکیب، شاخسی دئییب ائیله‌ر فغان
اؤز توتوب اول بارگاهه الوداع ائیله‌ر، امان
بی‌نوا دوشدوم جدا فرزند گل رخساردن
گنجه‌لی خلقی شهادت بولدی حقا جان فدا
کیمی مظلوم، کیمی آزاده قالیب ائندر بلا
هر بیری بیر نوع ایله یوز درده اولدی مبتلا
یادینا گلمز مگر مظلوم دشت کربلا
ای اوتانماز چرخ ظالم احمد مختاردن
مین ایکی یوز داخی اون سککیزده تاریخ زمان
کیم شهید اولدی جوادخان، چیخدی از دار جهان
چوخ پریشان اولدی حالی گنجه‌نین حددن یامان
گل یئتیش امداده یا حق، مهدی صاحب زمان
اینجیمه زمی خاطرین بو درد و آه و زاردن
بو مخمسده داها حساس پارچالار سیاسی مصلحتدن اؤتری فریدون بیگ کوچرلی‌نین کتابیندا حذف ائدیلمیشدیر اونون ایچون بیزده او قسمی اله گتیره‌مدیک.
عارف مصطفی آقا
دیلباز اوغلو کیمی وطنین سیاسی قایغیلارینا قاتیلمیش و نتیجه‌ده روسیه ایچریلرینه سورگون ائدیلمیشدیر.
۱۱۸۸ هجریده قازاخ محالی‌نین شیخلی قریه‌سینده آنادان اولموش تورک، فارس و روس دیللرینی یاخشی بیلیرمیش و غیرتلی دیندار، عارف و دانا بیر کیشی ایمیش. عارف مصطفی‌نین غربتده (قازان، خارکف) اؤز حالینی بیان ائدن شعریندن بیر پارچاسینی درج ائدیریک:
فکر ائله‌رم بیر بیر دوشه‌ر یادیما
یار و هم‌دم، دوست، یارانلار آغلارام
دولار گؤزلریم اشک آل ایله
گؤزلریمدن آخار قانلار آغلارام
سالدی منی فلک ایشه‌بی‌سبب
سن ایله بیر علاج یا قادر چلب
آنیب (یادا سالیب) یار و هم‌دملری روز و شب
گاه آشکار گاه نهانلار آغلارام
نامه یازدیم یاره باد صبادن
درد دلین اظهار ائدیم هوادن
دوشموشم آواره ائلدن او وادن
ایتیرمیشم خانمانلار، آغلارام
وعلیکم گنجدی گونلریمی سانارام
آیلار ایللر حسابینا قانارام
هر زمان یادیما دوشه‌ر، یانارام
او دورانلار او زمانلار آغلارام
داد ائله‌رم بو وطن یوخدو فریاده
دردیم اولور گوندن گونه زیاده
آغلارام هر زمان دوشنده یاده
بیزیم قازاخ، قارامانلار، آغلارام
بلبلومی قاچیرمیشام ائلیمدن
آیریلمیشام گلشنیمدن گولومدن
جدا دوشوب اولوسومدان اصلیمدن
ایتیرمیشم دودمانلار، آغلارام
غرق اولوب گندیلر اشکیم سئلینده
یاشیل باشلار اوینار چشمیم گؤلونده
اسیر اولدوم بنی اصفر الینده
آغلارام ای مسلمانلار، آغلارام
هر کیمده کی ناموس اولور، عار اولور
عهد و اقراریندا برقرار اولور
یاخشی یولداش یامان گونده وار اولور
یامان یولداش اؤتر یانلار، آغلارام
بو دم لرده گئتمک اگر اولماسا
وطن ساری عزم سفر اولماسا
عارفه بیر یاخشی خبر اولماسا
گؤر ائیله‌رم نه طوفانلار، آغلارام
کؤنلوم قالیب اهل طوفان ایچینده
دولانیر سرگردان حیران ایچینده
قورخورام کی ائولم کفران ایچینده
باده گؤنده دین ایمانلار، آغلارام
عارف قارداشی سالکین گؤندر دیگی نامه‌سینه روسیه‌دن یازدیغی جوابدا بئله دئییر:
جان زار و تنیم نزار سن سیز
عؤمروم باشایتدی یار سن سیز
فریاد که دور ناموافق
قویدو منی ای نگار سن سیز
دل غنچه سی قان اولوب آچیلماز
یوز مین گر اولا بهار سن سیز
رنگیم گل زعفرانه دؤنموش
دل غمدن اولوب فکار سن سیز
یوخ منده قرار و تاب و طاقت
تاب ائتمک اولورمو یا رسن سیز
ای گل گنجه گوندوز عارف آغلار
بلبل کیمی زار، زار سن سیز
عارف مصطفی آقا اوغلو علی‌یه یازدیغی نامه‌ده بئله دئییر:
اولما تارک درسدن ای نور جانانیم علی
پندیمی ائیله قبول ای خان و خاقانیم علی
وار امیدیم ائتمیه ضایع افندی سعیینی
قویمایا در سینده بیر کم سر عثمانیم علی
(عثمان افندی ملا ولی ودادی نین اوغلو و مدرس دیر)
من سنین چون ائیله‌رم خیر دعا لر روز و شب
ساخلامین حفظ و حمایتینده سبحانیم علی
پایمال ائتسین عدو و حاسدین لطف اله
هر زمان غمخوارین اولسون شیر یزدانیم علی
گر چه ایدل من ابوبکر و عمر عثمانی ام
حق امامیم دیر منیم اول شیر مردانم علی
کؤنلومون شهرین فراق و حسرتین قیلمیش خراب
بیر اؤزون گؤرسم اولور آباد ویرانیم علی
اولسون عارف حشرده اول شفیعین مصطفی
سونرا بو بکر و عمر، عثمان و اصلانیم علی
سالک ملا پناه واقفدن سونرا کاظم آقا سالک شمالی قفقازین مقتدر شاعرلریندن بیریسی ساییلیر.
۱۷۸۱-ده شیخلی قریه‌سینده تولد ائدیبدیر، عارف مصطفی آقانین قارداشیدیر. تورکجه‌دن سوای فارس دیلینده ده گؤزل شعر و غزللر یازمیشدیر و ۱۸۴۲-ده وفات ائتمیشدیر. روس شاعرلریندن پوشکین و لرمونتوف معاصری ایمیش.
قاراباغ شاعرلریندن میرزا جان بیگ مددوو ایله مراسلات ائیله‌میش، بیر نامه‌سینده اونا بئله یازمیش:
سن سن جهاندا فکر بکریله مثل مریم
نولا چیخارسا شعرین عیسی تک آسمانا
سالکین اوریژینال شعرلری مربع نوعوندن‌دیر. اؤز عصری‌نین شاعر و ادیب‌لرینی قازاخ محالی‌نین حاکمینه یازدیغی بیر شعرینده توصیف ائتمیشدیر.
سالک قازاخ حاکیمی خیاز پالاندوفون تدبیر و عاقلانه سیاستیندن مدح ائدیر و بئله یازیر:
ببرید پای دزدی در وادی شرارت
خون می چکد دمادم از خنجر عدالت
گؤزل وصفینده سؤیله‌دیگی شعرلری واقف و ودادی‌نین اشعاریلاریندان آشاغی دگیلدیر. بورادا بیر نمونه‌سینی نقل ائدیریک:
ای شاهین جلوه‌لیم، شونقار شیوه‌لیم
دورنا تک تللرین جیغالانیبدیر
خسته کؤنلوم اونو گؤرندن بری
چیخیب آسمانا هوالانیبدیر
ای لبلری نبات، دهانی پسته
چکر حسرتینی بو دلی خسته
خال دگیل گؤرونن آغ سینه‌ن اوسته
بیر قرآن حرفیدیر، قارالانیبدیر
دئمه کی سئودیگیم سنه نهاندیر
سنه عاشیقلیگیم خلقه عیاندیر
ده‌ییبسن بوسه‌مین قیمتی جاندیر
آلماق ایچون بیر آز باهالانیبدیر
چوخ دا مندن کنار گزمه ای پری
سن سن کؤنلوم ذوقی، دیلیم از بری
گوشه کویینی بولاندان بری
درد بی درمانیم دوالانیبدیر
مجلس لرز یوری گؤردوغون سالک
خاقانی، انوری، گؤردوگون سالک
شاعرلر سروری گؤردوغون سالک
گل گؤر سنسیز نئجه گدالانیبدیر
۱۸۳۰-دا ایراندا و باسالقینی ظاهر اولوب مینلرجه آداملارین فوتونا سبب اولموش. سالک شعرینده بو سالقینی بلای آسمانی دئیه توصیف ائدیب ایرانلی‌لارین حق یولوندان آیریلیب ضلالته دوشدوغو اوچون غضب الاهیه دچار اولدوقلارینی یازیر:
مین ایکی یوز قیرخ آلتیدا دوشدو ایرانه وبا
ائیله‌دی ویرانه هر بیر شهری با حکم قضا
ائددیلر جمله اطبّالر علاجیندا دوا
بولمادی بیماری بو دردین دوالاردن شفا
سن اؤزون ساخلا بیزی بئیله بلادن یا خدا
بو زمانه بیلری چون ظلمه مایل اولدولار
هم غنیلر قاپوسوندا منع سائل اولدولار
اولدولار اشرار باعث خیره حائل اولدولار
یئخدیلار ایمان ائوین هم عقلی زائل اولدولار
وئردیلر هر بزمده شمع دروغه مین فروغ
آلدیلار وئردیکلری اشیالار اوستوندن و با
ایچیدیلر عهد و قسم هر لحظه‌ده محض دروغ
ساتدیلار قاتیق یئرینه دیگ ایچینده آب دوغ
ائتدیلر گردنکشانلیق مثل عوج بن عنوق (عنق)
پادشاهلیق ادعا ائتدی دخی هر بیر گدا
نفس عمّاره علما قلبی‌نی ائتمیش خراب
مدرسه ایچره مدرّس ائیله‌میش ترک کتاب
از قالیبدیر پارسالار ائیلیه میل شراب
شاهد و شیخین دعاسی هرگز اولماز مستجاب
مختصر بوکی دوشوب یمن اجابت‌دن دعا
بی طهارت گزدیله و هم توتماییب صوم و صلات
تارک قربان و فطره اولدولا، حج و زکات
ایچیدیلر دائم شرابی ساندیلار آب حیات
بیلمه‌میش کیم تلخ ائله‌ر کامینی زهر ممات
حفظ قیل مؤمن‌لری اول تلخدن یا ربنا
یار یولداش بیر بیرینه کشف اسرار اولدولار
هر نه کیم اول دئدیلر سونرا انکار اولدولار
اختیار صاحب‌لری هم مردم آزار اولدولار
خواب غفلت‌دن ساناسان شیمدی بیدار اولدولار
یئخدیلار رعیت ائوین آلماق ایله ارتشاء
سالک چوخ یاخین دوستو صدف اوغلو سلیمان کوخایا یازدیغی مستزاد دلاری اونون ان قیمتلی شعرلریندندیر. سالک دوستونو وقتلرینی خوش کئچیرمگه و ذوق و صفا سورمگه دعوت ائدیر:
گل ای صدف اوغلو سلیمان کوخا
میخانه قاپیسین ائده ک گشاده
ایچه ک زیاده
سرمست اولوب سرخوش گزه ک صبح و شام
دورسون یانیمیزدا ساقی ساده
الینده باده
الینده باده کیم دورسون همیشه
تو به نه‌دیر بیزده سنگ ایله شیشه
گل چوخ دا دوشمویه‌ک فکر و تشویشه
درد و غمی گتیرمیه‌ک هیچ یاده
بو پوچ دونیاده
بو پوچ دنیانین کی چوخدور محنتی
اونوتمایاق هرگز ساز و صحبتی
سنین ئول موشونه، بونون لذتی
اگر یوز ایل گئدسن اولماز عقبیده
ای صدف‌زاده
ای صدف‌زاده سن سن جواهر
قدر و قیمتیندیر عالمده ظاهر
ایکی‌میز ده اولاق بو ایشده ماهر
سؤیله‌نسین آدیمیزی ائلده اوباده
یئته‌ک مراده
یئتک مرادا بیز تاپاق توبونو
تاپماریق جنتده اوندان خوبونو
بو دنیانین ها بئله محبوبونو
او دنیادا بیز تاپمایاق مبادا
قالاق جفادا
قالاق جفادا و اولاق پشیمان
قاچاخ دوشه بیزدن حوری و قیلمان
نه بیز کافر اولاق نه ده مسلمان
ملول مشکول قالاخ مسکین فتاده
کیم پته داده
کیم پته داده پس حق‌دن سوایی
یا رب اؤزون ساخلا سن بی نوایی
سالکم سؤیله‌رم هرزه هر جایی
کیمسه بیلمز نه‌دیر منده اراده
ائده افاده
سالک باشقا بیر مستزادیندا دوستو صدف اوغلونا دئییر کی دنیانین ذوق و صفاسی می و ساقی و لاله رخی هامیسی فنایه محکوم‌دور. گل بونلاردان اؤز کئچه‌ک و خالق بی چونه صمیم قلب ایله خیدمت و اطاعت ائیله‌یه ک.
سالک جغتای لهجه‌سینده ده شعر یازمیشدیر.
فدائی میرزا محمد غائب زاده سالکین هم‌عصری اولوب صلاحلی قریه‌سینده آنادان اولوب ایندیکی غائب افلارین بابالارینداندیر. سالک له آرالاریندا دوستلوق اولدوغو اشعاریندان گؤرونور.
منابع و مراجع:
۱. آذری ادبیاتی‌نین تکاملی (۱۸ و ۱۹ینجی عصرلر) اسلام آنسیکلوپدیسی جلد ۲. پرفسور فواد کوپرولو.
۲. آذربایجان ادبیاتی احمد جعفر اوغلو تورک دونیاسی ال کتابی آنکارا- ۱۹۷۹
۳. ادبیاتدان ایش کتابی ح. زیناللی عبداله شائق. موسی خانلی. ح. افندی زاده باکی- آذر نشر ۱۹۲۸.
۴. دانشمندان آذربایجان: م.ع. تربیت.
۵. آذربایجان ادبیاتی فریدون کوچرلی بیرینجی جلد علم نشریاتی باکو ۱۹۷۸.
۶. ریاض العاشقین قاراباغ شاعرلری تالیف محمد بن میرزا صدرای قره باغی ۱۳۲۵ ه. چاپ استانبول.
مطالب مرتبط
توفارقانلی عاشیق عاباسین ایکینجی پاراسی
وارلیغیم
ای دریاچه زیبایم! با من بگو با تو چه کردند؟