یازان رحمتلیک دکتُر جواد هیئت
۱۹-اُونجو عصرده قاجار خاندانی ایراندا سلطنت ائدیردی. اَصل‌لری تُرک اولان قاجار حُکم‌دارلارێ ایران ادبیاتینی حِمایَه ائتمکله یاناشێ، تُرکجه اثرلر یازێلماسینێ دا تشویق ائتدیلر.
بوندان قاباخکێ مقاله‌میزده ایران مُنوَّرلری‌نین چاغاتای ادبیاتینا و علی‌شیر نوائی‌نین اثرلرینه اولان علاقه‌لریندن بحث ائتمیشدیک.
بو علاقه بو عصرده ده ادامه تاپدێ. فقط بو ادبیاتێ یاخشێ آنلاماق اؤچون بو ادبی دیلین گرامِر و لُغاتینێ اؤرگَنمه‌یه محتاج ایدیلر. بو مقصد اؤچون ۱۸-اینجی عصرده باشلامێش اولان فیْلُولوژیک چالێشمالار بو عصرده ده ادامه تاپدێ و آشاغیدا آدلاری ذِکر ائدیلن اثرلر یازێلدێ:
بَهجَتُ اللُّغات یا لُغات اُتراکيَّه: بو اثر قزوینلی فتحعلی قاجار طرفیندن یازێلێب و ناصِرُ الدّین شاها اِتحاف ائدیلمیشدیر. بؤیوک جغتای جا–فارسجا لُغت کیتابێدێر.
خُلاصَه عَبّاسِی: محمّد خوئی طرفیندن یازێلێب ولیعهد عَبّاس میرزایا تقدیم ائدیلمیشدیر.
اَلطَّمغای ناصِری: محمّد صالح اصفهانی طرفیندن تألیف و ناصِر الدّین شاها اِتحاف ائدیلمیشدیر.
بو کیمی اثر لر گؤسته‌ریر کی، شاعرلری‌نین حتی جغتای لهجه‌سینه قده‌ر علاقه‌لری واریمیش. حتی بعضی شاعرلرین بو لهجه‌ده شعر دئدیکلری معلومدور. بونلارین آراسیندا حجت و نشاط ان مهم‌لریندندیر.
نشاط، گنجینهٔ نشاط آدینداکی مجموعه‌سینده بو لهجه ایله منظوم و منثور قطعه‌لر یازمیشدیر.
بندهٔ تبریزی (میرزا محمد رضی) اوچ دیلده شعر و نثر یازمیش و فتحعلی شاهین ناپلئونا گؤندردیگی مشهور مکتوبو بو ذات یازمیشدیر. شکسته خطده مخصوص شیوه‌سی واردیر. نستعلیق‌ده میرعماد و میرزا صالح عیاریندا خوش خط‌دیر. زینت التواریخ اونون اثری‌دیر.
بو عصرده ظهور ائده‌ن شاعرلریمیزین چوخو مرثیه شکلینده شعر یازمیش و بو وضعیت شمالی آذربایجاندا داحی ۱۹-اُونجو عصرین اورتاسیناجاق ادامه تاپمیشدیر.
بو مقاله ده ابتدا بو تیپ شاعرلریمیزدن خلاصه اولاراق بحث ائده‌جکیک، صونرا ایران آذربایجانی‌نین کئچه‌ن عصرده‌کی مهم شاعرلریندن بحث ائدیب ، شمالی آذربایجاندا کئچه‌ن ادبی جریانی قیصاجا شرح وئره‌جکیک.
مرثیه ادبیاتی
مرثیه ادبیاتی: مرثیه وفات ائده‌نلره قارشی بیان تأثر و محبت اؤچون یازیلان اثرلردیر. بو کیمی اثرلرین چوخونو قصیده‌لر تشکیل ائده‌ر. مرثیه اسکی (قدیم) تُرک ادبیاتی‌نین نوع‌لریندن بیریدیر.
اسکی تُرک قبیله‌لرینده ئؤلن بیر آداما ماتم (یوغ) توتولان زمان، ائل لوزی موسیقی ایله برابر ئؤلن خانێ، قهرمانێ، بیگی‌نی تعریف ائتمه‌گی عادت ائتمیشدی. ماتمده اوخونان پارچالارا آغێ دئییلیردی. بو آغێلار مانی شکلینده و هر بیری معین حالا مناسب دئییلمیشدیر.
شیروانین یاستی یولی
سؤگلدی باستی یولی
قاچدیم باشیم قورتاریم
عزرائیل کسدی یولی
آغێلار مرثیه‌لرین بیر شکلی‌دیر. اسکی‌دن تُرک خلقلری ایچینده مشهور اولان ساغور (مرثیه)لر قوپوزلار ایله بیرلیکده عمومی یێغینجاقلاردا و یا خود ماتم آئین‌لرینده اوخونان شعرلر ایدی.
یدی و یا سکگیز هجالی دؤرت مصراعده‌ن مرکب اولان بو قطعه‌لرله، ئؤله‌نین فضیلتلری، جنگلری‌نین مختلف صفحه‌لری، ئؤله‌ن قهرمان اؤچون بوتون ائلین، حتی بوتون طبیعتین نه قده‌ر متأثر اولدوغو تصویر ائدیلیردی.
(مانی همان بایاتی‌دیر و خلق شعری‌نین ساده و زنگین بیر نوعی‌دیر : رباعیه بنزه‌ر، هجا و زنیله یدی هجالی سؤیلنیر و ايلك ایکی و یا اوچ مصرع مقدمه وئره‌نده و اساس نکته و فکر دؤردونجو مصرع ایله سؤیلنیر.)
بوگون آذربایجاندا معمول اولان مرثیه چیلیک شیعه‌لیکله علاقه داردیر و بوتون شیعه خلقلری آراسیندا مرسوم‌دیر. بو نوع مرثیه چیلیک شاه اسماعیل ایله ترویج ائدیلمه‌یه باشلامیشدیر.
شاه اسماعیل و فضولی کیمی بؤیوک شاعرلر طرفیندن تمل (بؤنویره) داشی قویولان بو نوع منظوم و منثور اثرلر، آذری ادبیاتیندا مستقل بیر رشته‌نین انکشافینا امکان وئردی. کربلا فاجعه‌سیندن الهام آلان شاعرلر اوره‌ک یاندیران مرثیه‌لر یازیب، کربلا شهیدلرینی شعرلرینده تقدیس ائتمیشلر.
بو تیپ شاعرلریمیزدن ان چوخ رغبت گؤره‌نلری بونلاردیر:
نظام الدین محمد توفارقانلی: مخمس شکلینده مرثیه‌لریله خلق آراسیندا چوخلی رغبت گؤرموشدور و ۱۱۷۰ قمریده وفات ائتمیشدیر. مرثیه‌لرینی اهل بیته عائد سؤیله‌میشدیر.
سید فتاح مراغه‌ای: مختلف منظوم و منثور اثرلر و مرثیه‌لر یازمیشدیر. **تخلصی “اشراق”**دیر. فارسجا مثنوی‌سی **”ریاض الفتوح”**دان سوای، تُرکجه شعرلری، مثنوی و مرثیه‌لریله معروف اولموش و ۱۱۷۵-ده مراغه شیخ الاسلامی ایکن وفات ائتمیشدیر.
حاجی خداوردی: اصلا خویلو اولوب، مؤثر مرثیه‌لر یازمیشدیر. **تخلصی “تائب”**دیر. تُرکجه‌دن سوای فارسجادا دا شعر یازمیش و ۱۲۰۱ قمریده وفات ائتمیشدیر.
دخیل مراغه‌ای: (آخوند ملا حسین): بو نوع ادبیاتین استادی اولوب ، کربلا وقایعینی ۷ جلدده تُرکجه یازیب منتشر ائتمیشدیر. دیوانی تبریزده متعدد دفعه‌لر چاپ اولموشدور.
دخیلین اثرلری بوتون مرثیه‌خوانلارین ازبری‌دیر و هاموسو کربلا مصیبتلرینه مخصوصدور. دیلی و اسلوبی ساده‌دیر. کربلا میدانینی تصویر ائده‌رکن بئله یازیر:
“بیر گلزاردیر کی خیابانینین گل‌لری سینهٔ اهل ماتم تک چاک چاک، چشمه کنارین سبزه لری چشم حسرت کیمی غمناک و ساحت زمینی دامن گلچین سراسر لاله خون و نسیم هواسی مانند آه دلنشین و ریحانلاری یتیم زلفی کیمی غبار آلود و سرولری اسیرلر آهی تک سیاه اندوه و غنچه‌لری عاشق محزون تک خونبار و سنبل‌لری زلف عروسان ماتم دیده مثال تار و مار و رایحهٔ نسیمی اشک اسیران ایله هم آب و هوا و هزاره‌لری اطفال غریبلره هم‌نوا و جویباری مجرای اشک لاله گون و چشمه سارێ بعینه دیدهٔ پرخون، بلبل‌لری خاموش و باغبانی مدهوش…”.
ایمدی نظم‌لریندن بیر نمونه نقل ائده‌ریک:
وه نه گلشن چشمه سارێ جوی خون / نوجوانلار نعشی، سرو واژگون
قانه باتمیش طُرّه‌لردیر سنبلی / پنبه داغ جراحتدیر گۆلی
بیر طرف گۆل‌لر تمام اولموش خزان / بیر طرف مبهوت دورموش باغبان
بیر طرف بی‌دَم اَسَه‌ر باد سَموم / بیر طرف زاغ و زَغَن ائیله‌ر هجوم
قُدسیان اول گلشنه حیران همه / وادی حیرتده سرگردان همه
بیر بئله گلشن‌ده آغلار بلبلی / قان ایچینده تربیت تاپمیش گۆلی
بو چمن‌دیر بوستان کربلا / مقتل پیر و جوان کربلا
بیر طرف قان ایچره یاتمیش بیر جوان / حلق پاکیندن اولور آلقان روان
آشیان مرغ پیکان پیکری / پای تا سر زخم جسم انوری
بسکه دَه‌گمیش تیر و خنجر آبدار / هر سر موئی آچیب بیر چشمه سار
یوسف مصری کیمی گۆلگون کفن / صید تک خنجر گروگان جفا
کیمدی یا رَبّ اول جوان ماهرو / کیمدی یاران اول غزال مشک بو
اُمّ لیلی‌نین علی اکبری / کربلا سرداری‌نین گۆل پیکری
گؤردولر بیریّاندا دوشموش خوارزار / بیر اوجا قامتلی قولسوز شهریار
بسکه جسمیندن اولوب هر یان روان / کوه و صحرانی ائدیب دریای قان
کیمدی یاران اول غریب ناامید / تشنه‌لر سَقّاسی عباس شهید.
و بو دا دشمن قارشی‌سیندا دوران حضرت علی اکبرین رجز لریندن بیر قطعه (بحر طویل):
“بیلین ای لشکر کفار بدطینت و بدفطرت، بی غیرت، بیعار، جفاجوی، جفاکار، خطادیدهٔ خطاکار، مَنَم شبهِ پئیمبَر، مَنَم نایب حئیدَر، مَنَم مِثلِ غَضَنفَر، مَنَم صاحیبِ خَنجَر… بیر جوانم کی وجاهتده، صلابتده، سخاوتده، ملاحتده، طراوتده، طلاقتده، لطافتده، نجابتده، مَنه یوخدی برابر نه نبی و نه ولی و نه نقیب و نه نجیب، نه فلکده مَلَکِ مهر و مهِ انجم ، اَنواره و سیّاره. مَنَم مَنَم خلقده هَم نطقده مِرآتِ رَسولِ مَدَنی و قُرَیشی، مَظهَرِ اوصافِ عَلی شیرِ خدا، شیرِ صَدا، مِهتَر و کِهتَر و هَم ساقیِ کوثَر، قاتِلِ عَنتر و قالِعِ خَیبَر. أنا علی بن حُسَین، اَلخ…”.
و اؤزۆن قشون جماعتینه توتوب بویوردی:
سیزده اگر یزید بد اختر نشانی وار / گوندن ائشیقدی بیزده پئیمبَر نشانی وار
مَن نایب حوسین، حوسین وارث عَلی / منده حوسین و حئیدَر و صفدَر نشانی وار
واردیر آتام حوسین ده چون صورت عَلی / اِئتسه قبول مَنده ده قَنبَر نشانی وار
اولماز حریف کیمسه مَنه، مَنده بی خلاف / عبّاس نامدار دلاور نشانی وار.
6- راجی. (میرزا ابوالحسن راجی) ۱۲۴۷ هجریده تبریزده آنادان اولموش و کربلا شهیدلرینه یازدیغی نوحه‌لر و تُرکجه و فارسجا غزللر ایله مشهور اولموشدور. دیوانی تبریزده چاپ اولموش. بو شاعر مکّه‌دن مراجعت ائده‌نده ۱۲۹۲-ده دریای قُلزُم‌ده غرق اولموش و یا “یا غَفّار” کلمه‌سی بو حادثه‌نین مادّه تاریخی اولموشدور.
راجی‌نین فارسجا و تُرکجه غزللریندن بیر نمونه نقل ائده‌ریک:
تا ترا لعل لب ای دوست ز می رنگین است / همه عمر مرا موسم فروردین است
لب نوشین تو گر تلخ به عاشق گوید / جز فراق هر چه بگوئی سخنت شیرین است
غم چه داری اگر از هجر تو نابود شوند / هر چه عاشق بکشی باز دو صد چندین است
زاهدا! جنت و کوثر به تو ارزان که مرا / دیدن دوست به از جنت و حورالعین است
شب در این شهر همه خلق به راحت مشغول / قرعهٔ خواب نرفتن به من و پروین است
گفتم ای چشم مرو در عقب مه رویان / گفت پندم مده و رو که مرا این دین است
عشق دردیست که راجی ز غمش جان نبرد / چون کبوتر که مقید به کف شاهین است
تُرکجه غزل
نه قدر من کیمی پیر غنچه دهانیم یوخ ایدی / ای پریوش بو قدر آه و فغانیم یوخ ایدی
توتیای خطّی جان نقدینه آلسیدیم اگر / ای کؤنول بیل که بو سوداده زیانیم یوخ ایدی
یاره رمز ایله هامێ دردیمی بیلدیردیم من / کشف راز ائتمگه هر چند زبانیم یوخ ایدی
سر کویون مَنه دُنباده عطا ائیله‌دی حقّ / چۆنکه عُقباده منیم میلِ جَنانیم یوخ ایدی
گؤردو بیر سوز له باندی بو گۆنجه حالیمه شمع / چۆنکه بیر شمع کیمی جانی یانانیم یوخ ایدی
نعمت وصلوه صد شۆکر یئتیشدیم بی‌رنج / منیم نوز طالعیمه هئچ گۆمانیم یوخدی
راجی یازدیم قالامَنده‌ن بو غزل نام و نیشان / چۆنکه عالَمده مَنیم نام و نیشانیم یوخ ایدی
راجی تجنیس یاراتماقدا چوخ هنری‌دیر. آشاغیدا بیر نمونه نقل ائده‌ریک:
دئمه زاهد! سَرگُذَشتِ بهشت! / یوخومدور مَنیم سرده گشت بهشت
بوکۆب قَدیمی عشق ایله بارِ غم / غمیندن ایکی عالَمین فارِغه‌م
دل و دین وئریب مُشکی و کاکۆلَه / مَنیم تک اول آشفته بو کاکۆلَه
گَل ای عاشقین آتشه یان دوران / مَنی یانه یانه قویوب یان دوران
نه دیر ای سَرو قَد گۆناهیم مَنیم / خنجر عَرشدن هر گۆن آهیم مَنیم
سَن اوینا گُنجینهٔ رودِ شَطرَنج ایله / تؤکۆم اۆزَه مَن رود شط رَنج ایله
7-دلسوز. (محمّد امین دلسوز) اصلی تبریزلی‌دیر.
قِبلَه‌گاها! فلکین قصدی دل زارده‌دیر / عالَمین غصّه‌سی بو خاطِر اَفکارده‌دیر
گۆنی گۆندن مَنیم اَندوه و غَمیم آرتیق اولور / بیلمیرم بختده یا چَرخِ جفاکارده‌دیر
عالَمین دادرسیسن سن اَیا دادرسیم / بونی اِقرار ایلییور هامێ کی اِنکارده‌دیر
مَن فقیرین ده یئتیش دادینه ای داده یئته‌ن / دَردیمین چاره‌سی بودور که سرِ کارده‌دیر
مَن ائیله بوغدانین عالَمده مَن ائتمه دیوانین / گؤر گَله بَنده‌ده تقصیر او خونخوارده‌دیر
نئچه مُدّتدیر اَلیمدن قاچێب اول ظالِمِ دُون / دوتموشام ایمدی سُراغین سیزین انبارده‌دیر
اِلتِماسیم بودی سَندن، دوتوب اول سنگدلی / وئرَه سَن بَنده‌یه چۆن قصدِ دل آزارده‌دیر
دلسوزون دیوانینداکی پارچالار: (باشدان ۲۰ صفحه) فارسجا اولان حضرت علی مدحینده قصیده‌لر ایله نوحه و سینه‌زَن‌لردن صونرا تُرکجه قصیده، نوحه، سینه‌زَن‌لر گلیر و نهایت غزلیات، مخمّس، ساقی نامه، مدح نامه، رباعیّات، بهاریات و سائره‌سی واردیر.
بو اثرلردن دلسوزون مرثیه چیلیکدن باشقا مُدّاحلیغی، هَجو گویلوگو و غزلخوانلیغی دا مئیدانا چیخیر. بو یازیمیزدا دلسوزون ایکی غزلینی نقل ائتدیکدن صونرا بیرده هجولریندن بیر نمونه نقل ائده‌جکیک.
زۆلفون دۆشه‌نده یاده پریشان اولور کؤنول / لَعلِ لَبین خیالی ایله قان اولور کؤنول
میلِ سرشکیم عالمی غرقِ بلا ائدیب / اَز بَسکه دُودِ آه ایله طوفان اولور کؤنول
گۆلزارِ حۆسن ایچینده اگر غنچه لب‌لرین / بیر نئم خنده ائیله‌سه خندان اولور کؤنول
گؤرسه‌م سَنی رقیب ایله جامِ مِی ایچمیسَن / رَشکِ آتشینده قوش کیمی بریان اولور کؤنول
غَمزه‌ن اوخون آتاندا کَمان قاشدَه‌ن خنجر / زنبورخانه‌سی کیمی شان شان اولور کؤنول
هَر دَم گؤرَنده باغدَه اول سَرو قَدّینی / بیخود سَنین دالینجا خرامان اولور کؤنول
روُیون خیالی ایله یاتێب خواب ائیله‌سَم / خَلوَتگهِ وِصالده مهمان اولور کؤنول
دِلسوزا لطف اۆزیله اگر ائیله سَن نظر / مُورِ حَقیر اولسا سُلیمان اولور کؤنول
قویدو مَنی بو دَهرده آواره گؤزلَرین / سالدێ مَنی بو غَملره اول قاره گؤزلَرین
ای گۆل! ایشیم اولوب گئجه گۆندوز فَغان مَنیم/ بۆلبۆل صِفَت گَتیردی مَنی زاره گؤزلَرین
یوسف کیمی بو دَهرده ای شوخِ دِلربا / چَکدی مَنی نه شوقیله بازاره گؤزلَرین.
ایمدی بیر هَجو شعریندن بیر پارچا:
قاضێ‌سین گؤردۆک کی قورموش دام خَلقین مالینه / مُلّاسین گؤر! حیلَه و تزویره باخ! گَل حالینه
حاجی‌سی تُوکسوز پَرستدیر، باخما یۇغون شالینا / روضه‌خوانلار توپُوروللَر بیر بیری‌نین یالینا
بیر بیریله بَحث ائده‌رلَر: مَن‌دَه صاحیبِ مَنبَرَم! / اول حَکیم‌لر بیلمیرَم مَن، بیلمیر آخِر کُور ایلن
ئولدورولر وئره‌رلَر دَهر آرا چوخ ناخوشو دستور ایلن / عالمی صَرّاف سُویار، آغلار همیشه شُور ایلن
جۆملَه نؤکَر بابێ خَلقین مالین آلێر زُور ایلن / دینمه مَن! سؤیلَر فیلان خان طویله‌سینده مِهتَرَم!
اَلخ….
قمری. (میرزا محمّد تقی قمری) دربندلی‌دیر و ۱۲۳۵-ده آنادان اولموشدور. قمری ده دخیل کیمی کربلا واقعه‌سینی باشدان آیاغا بیر داستان حالینه سالماق ایسته‌میشدیر.
دیندارلیق و مرثیه چیلیک جریانی‌نین مرکزی اولان دربند حقینده مرحوم فریدون کوچَرلی بئله دئیر:
“بو شهرین اهالی‌سی قدیم‌دَ‌ن اسلام دینینده اولدوغونا گؤره همیشه شعار اسلامی مراعات ائدیب، دیندارلیقده و دین پرورلیکده شهرت بولو بلار. رمضان المبارک و محرّم الحرام آیلارینی کمال صداقت و احترام ایله زهد و عبادتده و تعزیه‌دارلیقده کئچیرمه‌گی مقدس وظیفه‌لریندن حساب ائده‌رلر. خصوصاً شهدای کربلا اؤچون اعلا مرتبه‌ده تعزیه دوتوب، روضه‌خوانلیغا و شبیه‌گردانلیغا آرتیق میل و رغبت گؤسته‌ریرلر.”
شبیه‌بناسی یوز ایلدن زیاده‌دیر کی دربند شهرینده قویولوبدو.
قمری حقینده ده کوچَرلی بئله یازیر:
“معاصری بینینده اِشتهار بولموش، زیاده جُرئتلی و همّتلی و صاحیب مَنصَب و حُکّام حضوروندا معروف و اجتماع ناسدَه دربند اهلی‌نین احتیاجینی بیلدیره‌ن و عَر ضِ حال و دَردِ دِلینی عرصهٔ ظُهوره گتیره‌ن دلاور … بیر وجود ایدی. زیاده دیندار و چاکرِ اهلِ بیتِ رَسول اولدوغونا بناءً، قدیماً دربنددَه شبیه اَساسی مُتداول ایکن، اولجَناب داحی شبیه بساطینه راغب و مایل اولوب، هر سَهته مبالغ پوللار صرف ائدیب، شبیهه دائر مُکالماتِ جَدیدَه ترتیب ائتمیش … فریدون کوچَرلی قمری‌نین شرح حالینی یازارکن، اونون یالنیز مرثیه شعرلری یازماسینی بئله ایضاح ائده‌ر: “حَیفا کی قمری قوهٔ شعریه‌سینی آنجاق بو یولدا یعنی مُصیبت یازماقدا صرف ائدیب، اؤزگه قسم آثار قویوبدور کی شایانِ دقّت اوله … البته بونا سَبَب اونون پیشرولری و معاصری‌نین خصوصاً دربند اهلی‌نین مصیبت نامه‌نی هر قِسم اَشعار و کلامه ترجیح دوتماقلاری و یا شاعرین اؤزۆنون ایام طفولیتیندن شبیه‌گردانلار و مرثیه‌خوانلار و نوحه سازلار آراسیندا نشوونما تاپماسی و اؤز تربیه‌سی اولوبدور”.
قمری‌نین کُلّیاتی، “کَنزُ الْمَصائِبِ قَمَری” آدیندا چاپ اولموش. بو کیتاب ۱۴ معصومون مناقب و مصائبینده یازیلمیش شعر کیتابی‌دیر. کیتاب بیر کیچیک منثور مقدمه‌دَن صونرا توحید قصیده‌سیله باشلار. صونرا شعر مدحینده و عشق ایله عقلین مُناظره‌سی گلیر. صونرا سلطان ناصر الدین شاهین مدحینده بیر قصیده و ۸ ساقی نامه و حضرت محمّد (ص) ین مدحینده دؤرت قصیده و حضرت علی‌نین مدحینده ۱۲ قصیده واردیر. صونرا پئیمبَرین وفاتی و اوندان صونراکی وقایع باره‌سینده شعرلر و بالاخره واقعهٔ کربلایا عائد مفصّل منظوم پارچالار یازیلمیشدیر.
ایمدی قمری‌نین شعرلریندن نمونه اؤچون ایکی پارچاسینی نقل ائده‌ریک:
نه نوع داخل اولوم مجلسِ سُلیمانه / دگیل گدالره لایق رواقِ شاهانه
هانی او رُتبَه که بَزمِ وِصاله قابِل اولوم / فنا و بیدل ایلن مُقبِله مُقابِل اولوم
نه قابلیّت ایله هَمزَبان اولوم مِیره / نه قِسملن گؤتوروم دَردِ نَظمی تصویره
نئجه برابر اولوم دِلشیکستَه مَحزونه / کلامی گؤز یاشینی دؤنده‌ریبدی جِیحونه
اولوم نه نوعیله هَمدَستان باقِر ایلن/ عَزا مَجالیسینی دولدوروب جَواهِر ایلن
نئجه اَکیم بو گۆلستانده نَظم گۆل‌لرینی / چَکیبدی جَوهری خوشکلام، جوهرینی
هانی او فَیضِ مِیِ عشق‌دَ‌ن اولوم مَخمور / ایچیم دَخیل ایله بیر جامدَ‌ن شَرابِ طَهُور
نئجه مُقابِل خاکی اولوم بو دَم مَنِ زار / جَواهِراتِ غَزَل ائیلییوب بو غَمده نِثار
نه قَدر قدرتیم وار اولام هَمطَراز سربازه / او قَدَر طوطیِ طَبعیمده یوخدیر اَندازه
* حُروفِ سیاه ایله یازیلمیش آدلار مَرثیه‌چی شاعِر و یازیجی‌لاردیر.
صَرّاف: حاجی رضا صَرّاف تبریزلی حاجی محمّدین اوْغلودور و ۱۲۷۱ قمریده تبریزده آنادان اولموشدور. جَوانلێغینین ايلك چاغیندا تحصیل و تجارتله مشغول اولموش و حَیاتینین چُوخونو عیلم و ادب و خئیر ایشلرینه حَصر ائتمیشدی. صَرّاف ۱۳۲۵ قمریده ۵۴ یاشیندا وفات ائتمیشدیر.
صَرّاف مرثیه شاعیرلری‌نین اَن گؤرکملیسی و یا اَن گؤرکملیلردن بیریدیر. صَرّافین نوحه و سینه‌زَن‌لری و غزللرینی اِحتیوا ائدن تُرکجه دیوانێ تبریز و تهراندا چاپ اولموش. دیوانین صُونوندا بیر تک فارسجا غزلی واردیر. دیوانێ حضرت علی‌نین مَدحینده دئییلمیش بیر قصیده‌یله باشلار. نوحه‌لر کربلا شهیدلری و یاقێن اَقربالارێنێن دیلیندن سؤیلنمیشدیر.
صَرّافین شِعر دیلی ساده، رَوان و خَلق دیلینه یاخێندیر. نوحه‌لرینی اوْخویاندا متأثر اوْلماق مۆمکون دئییل. اوشاقلێق زامانێمێزدان ائشیتدیگیمیز و یادێمێزدا قالان نوحه‌لرین چُوخو صَرّافێندێر. صَرّافین اؤزوندن صُونراکێ شاعیرلره بو جُمله‌د‌ن مُعاصِر غزل اُستادێ شَهرِیارا دا تأثیری اولموشدور. اُستاد شهریارین بعضی تورکجه غزللرینده صرافین غزللرینده کی سؤزلر، تشبیهات و افاده طرزینه اوقشاییشلا گؤرمک اولورایمدی نمونه ایچون صرافدان بیر نئچه نوحه و غزل نقل ائده جگیک:
امام حسین دیلیندن حضرت زینبه کربلا یا گلنده سؤیله نمیش نوحه
بو چؤلده باجی محنت هجران سنین اولسون
آغلار گوزیله زلف پریشان سنین اولسون
عهد ائیله میشم بوردا كرك تشنه و ئره م جان
باش سیز بدنیم ایسی قوم اوسته قالا عريان
منلن ياتا بو چؤلده كرك يتميش ايكي جان
شام ایچره باجی منزل ویران سنین اولسون
بو دشت بلا اولموش عجب بزمی مرتب
غم جامين الديبله می محنتله لبالب
تقسیم اولونوب آل پیمبر، باجی زینب
عباس منیم عابد نالان سنین اولسون
ترك ائيله ر عدو حرمت قرآن و کتابی
یغمایه کندر فاطمه نین طاقت و تابی
من اصغری آغوشه آلیم سنده ربایی
بو شرط ایله پیکان منیم افغان سنين اولسون
بو چؤلده باتار کاکل اکبر باجی قانه
تیر غمه ليلانین اولور جسمی نشانه
من ئولمه میشم گلمه گیلن آه و فغانه
مندن صورا بو ناله و افغان سنين اولسون
گورسن باشیمی اکبر ایله نیزه ده همسر
وور باشووا گل نالیه سالما يره معجر
اولموش باجی جان روز ازل بئيله مقرر
بو دشت منیم کوه و بیابان سنین اولسون
هر ظلم و ستم گلسه باجی اولما پریشان
پیمانه ی غم نوش ائیله تاسینمایا پیمان
جمع انت باشووا سلسله آل رسولی
سرسلسله قيل عابد بیمار ملولی
کول اوسته قویا باجی كسيك باشیمی خولی
تنور منیم سینه سوزان سنین اولسون
صرافه رضا لازمه دیر گوهر معنا
نه قشر نه ترکیب نه صورت نه هیولا
تحصیل كمالات الديب قابل انشا
تا روز جزا روضه رضوان سنين اولسون
علی اکبرین آناسیندان وداع نوحه سی
گل حلال ایله منی عازم میدانم آنا
بیر دقیقه سنه بو خیمه ده مهمانم آنا
چون وئريب سرور لب تشنه منه اذن جهاد
ائيله يوب خاطر ناشادیمی بیر حرفیله شاد
قالماييب حسرتيم عالمده بودور عین مراد
خاک پایوندا فدای ره جانانم آنا
بی ادب سانما منی بسکه واريمدير عطشيم
قورویوب غنچه دوداقیم اودی خندانم آنا
ایچمه رم صو گئدرم مجلس جانانه صوسوز
جد و جهدیم بودورایمدی بویانام قانه صوسوز
باغلانيب صويولي صد شکر آچیقدیر ره عشق
کربلا دشتی اولوب محضر شاهنشه عشق
کشته ی عشق ایله مملودی قربانگه عشق
قوی کندیم منده و نریم جان سنه قربانم آنا
یاز دوباره بو سوزی دفتر صرافه رضا
گل حلال ائیله منی عازم میدانم آنا
حضرت ام لیلا دیلیندن علی اکبره
دوشمه میشیر اوزونه سرو خرامانین اوغول
قوی ائدیم شانه سر زلف پریشانین اوغول
حلقه حلقه تؤكولوب دسته کاکل اوزووه
ديه سن سنبل تردير داغیلیب گل اوزووه
اولدی کونلوم قوشی بلبل کیمی مایل اوزووه
گوردی طرفه گل آچیب طرف گلستانین اوغول
ایمدی که اذن و تریبدیر سنه شاه شهدا
یری گفت دورما على قافله دن اولما جدا
سنده قاسم کیمی قیل جانووی جانانه فدا
گتیر ایمدی اله منظورینی لیلانین اوغول
گر چه لیلای وصالوندان توتور مجنونم
دئمیرم گئتمه بو گشتمه یوه چوخ ممنونم
سن اگر باتمیاسان قانووا من مغبونم
گوز یاشيم تك آخا بو چؤلده كره ك قانون اوغول
برج توحید ده بیر بدر منور سن على
سر بسر آینه حسن پیمبر من علی
من نه وجهيله دينيم يوسفه بنزرسن على
واردی چوخ فرق سنیلن مه کنعانین اوغول
اونی مصر ایچره آلیب سانديلا جزئي ثمنه
سنی جان نقدينه اللام كنه وئرمزله منه
کوی قربانگه عشق ایچره نه بنزر اوسنه
اولا قربانی آنان سن کیمی قربانین اوغول
گر چه بو شهرده اولموش ها می اصناف سخن
سنی تائید حسین ائیله دی صراف سخن
اوخو بو مصرعی چوخ و ورماداحی لاف سخن
دوشمه میش پر اوزونه سرو خرامانون اوغول
کربلادن شاما گئدنده حضرت زینب دیلیندن سؤیله نمیش نوحه :
بو دیار کربلا بو سن خدا حافظ حسين
کاروان يول لاندى شامه من خدا حافظ حسين
دستگیرم عاجزم زنجیر ظلمه با غلی ام
یدی قارداشیم ئولوب قارداش اور کدن داغلی ام
ممکن اولمور سس چکم بیرجه دویونجا آغليه م
دوره می آخر آلیب دشمن خدا حافظ حسین
گلشن جسمینده خنجر یاره سی گل گل آچیب
اوخ او گل گل یاره لر اوستونده خوش سنبل آچیب
شرح حال استمکلیکه هریاره یوزمین دیل آچیب
اولموسان سر تا بپا گلشن خداحافظ حسین
زینبین دولسون حسین گور بیرجه سن سیز زینبه
پاسباندیر شمر ذي الجوشن خداحافظ حسین
باخ بو صرافین رضا گوزدن آخان گوز یاشینه
عبرت ایله سن ده گوز یاشون بوراخ نوز باشنه
دم بدم زینب دیلینجه عرض قبل قارداشینه
بو دیار کربلا بوسن خداحافظ حسین
حضرت فاطمه دیلیندن تنور خولی ده کی امام حسینین باشینا
ای نور عينيم منزل مبارك
بی کس حسینیم منزل مبارك
دور بیر آنا وا خوش گلدین ائیله
ای نور عينيم منزل مبارك
لازم دی یاتسون بلبل گل اوسته
تا سایه سالسون گل بلبل اوسته
کسمیشدیم ایندی قان ایچره یانون
خشک ائیله بیردیم زلفومله قانون
ناگه یتیشدی نوز سار بانون
ای نور عينيم منزل مبارك
عاشورا گئجه سی نوحه سی:
گل گلزار رسالت بو گنجه
شمردن ایسته دی مهلت بو گنجه
بیر دویونجا باخا اكبر اوزونه
ائیلیه آیه تلاوت بو گنجه
زينبون قلبینی آرام ائلییوب
اولا مشغول عبادت بو گنجه
یاتمییوب آل علی صبحه کیمی
شیعه یاتسون نتجه راحت بو گنجه
با غلانیب صویولی لب تشنه قالوب
عترت شاه ولایت بو گنجه
ایمدی غزللردن نمونه وئره جكيك
پریوش لر همیشه رسم دير عشاقا نازائیله ر
منیم یاریمده انصاف و مروت چوخدور از ائیله ر
خیال کاکل مشکینه گونلوم اولدی پیچیده
بو عمر کوته ایلن صحبت زلف دراز ائیله و
دهانون سرینی بیلمه زدی عقلیم عشقین ئورگندی
عجب دیوانه دیر بیگانه به افشای راز ائیله ر
مخالف زعمينه بزم طربده مطرب مجلس
بیر ئوزگه شوریلن با شلارنوا ترك حجازائيله ر
كونول چین سرزلفونده ائتمه ز ناله بیهوده
قرانلیق گنجه ده محبوبلن راز و نیاز البله ر
حديث عشق محمودی سورو شما هر تر شرودن
اونی شیرین حکایت ائیله سه حسن ایاز ائیله ر
امیدیم واريته صراف الى آخر ده بير يانه
محبت بوطه سینده بسکه جان نقدین گداز ائیله ر
نولوردی مجلسیمیز بیر دقیقه خلوت اولیدی
دییوب دانیشماغا جانانیلن فراغت اولیدی
برابریمده نگاریم یا نایدی شمع کیمی
من آه سرد چکیدیم او گرم صحبت اولیدی
گهی دوریدی قاباغیمدا سرو قامتلن
گوزوم گوره گوره بو نشئه ده قیامت اولیدی
دیوب گولوب او توریدوق کمال عشرتيلن
بسان آینه دل خالی از کدورت اولیدی
یتوبدو تنگه داخی تنگنای عالمدن
اجل گلیدی بو صراف نولیدی راحت اولیدی
صون اولاراق فارسجا شعريني نقل الديريك:
کاش از غم زمانه بیا سود می دمی
دامن ز چنگ حادثه بربود می دمی
صیاد اگر از بند بلایم رها کند
آسوده با خیال تو بسرود می دمی
گو خضر پی خجسته بیابان عشق را
من هم بپای لنگ بپیمود می دمی
هرگز خیال سوسن و سنبل نکردمی
گردیده بر جمال تو بگشود می دمی
با این تن بلاکش و این آه آتشین
در بزم عشق لاله رخان بودمی دمی
اندر طریق عشق تو سودوزیان یکی است
نه در پی زیانم و نه سودمی دمی
بر من مخوان حکایت عشق ایاز را
من عاشق بلاکش محمودمی دمی
بر فرق فرقدان بنهم پشت پای را
گر سر باستان درت سودمی دمی
از نقد جان براه غمت هر چه کاستم
اندر سر محبتت افزودمی دمی
از خوب وزشت خلق جهان دم غنیمت است
اکنون بدرد هجر تو خشنود می دمی
رسوای خاص عالم دور از تو کاشکی
دامن بخون دیده بیالود می دمی
از دیده سیم اشك ببارم بروی زرد
صراف این در اهم معدودمی دمی
بوشاعر لردن سوای جنوب آذربایجاندا پرغم و شکوهی و در بند ده شعاعی و سپهری و باکیده میرزا حسیب قدسی کیمی گور کملی مرثیه شاعر لرینی و داها با شقالارینی دا قيد ائتمك لازيمدير.
مطالب مرتبط
سئوداسی ایچون
بوگوندن صاباحا
بازگشت – شعر از پرفسور غلامحسین بیگدلی