نشریه الکترونیکی ائل اوبا

و من آیاته خلق السّموات و الأرض و اختلاف ألسنتکم و ألوانکم إنّ فی ذلک لآیات للعالِمین

ترکی میانه یا ، دوران کلاسیک


لینک مطلب : http://eloba.ir/?p=195

علی محمد بیانی

ائل اوبا – این دوره شامل عصر غزنویان ،  قاراخانیان ، سلجوقیان ، خوارزمشاهیان و… می شود.

در این دوران ، ترکی نویسی به رونق افتاده است. به این ترتیب ادبیات ترکی اسلامی برای نخستین بار در خانات شرقی قراخانیان شکل گرفت و آثار ارزشمندی چون کتاب قوتادقو بیلیک و دیوان لغات الترک کاشغری در آن فضای فرهنگی پدید آمد.

در این دوره همچنین خط ترکی اویغوری پابه پای خط عربی رواج داشت.

در اثر کشمکش های سیاسی و مذهبی ، اوغوزها از سایر طوایف ترک آسیای میانه جدا میشوند و مهاجرت به سرزمین های غربی آغاز می گردد.

آثاری ماندگار از این دوران به یادگار مانده است که پله ی پرشی بر ادبیات و زبان ترکی نوین تلقی میشود.

اینک ترکان اسلام را قبول کرده اند و ادبیات ترکی در خدمت دیانت قرار گرفته است.

از جمله آثاری که در این دوران تالیف یافته می توان به کتاب های زیر اشاره کرد:

الف- قوتادغوبیلیک(یعنی علم سعادت):این کتاب سروده ی یوسف خاص حاجب بلا ساغونی است که در سال 448 هجری قمری برابر با 1069 میلادی در 6645 بیت به نظم کشده شده است.

یوسف خاص حاجب که گویی از شاگردان ابن سینا بوده ، این اثر سمبولیک و نمادین را به امیر بغراخان قراخانی پادشاه ترکستان تقدیم کرده است. به اعتقاد دکتر جواد هیات این اثر اولین کتاب شعر ترکی بعد از اسلام و از پایه های ادبیات منظوم ترکی است.

 

ب- مقدمه الادب زمخشری: نویسنده صاحب این کتاب یکی از دانشمندان ، لغت شناسان و مفسرین بزرگ جهان اسلام است. امام زمخشری که به فخر خوارزم معروف است در سال 453 هجری قمری برابر با 1074 میلادی در یکی از قراء خوارزم به نام زمخشر متولد شد.

وی به علت اینکه مدتی در مکه سکونت داشته به (جارالله) یعنی همسایه خدا نامبردار شده است.وی از متکلمین معتزلی است.زمخشری چون از عربی دانان قهار روزگار خود است،این کتاب را برای آموزش زبان عربی به عجمان و ترکان نگاشته است.

مقدمه الادب زمخشری کتابی سه زبانه(عربی ، دری ، ترکی ) می باشد.

وی احتمالا در سال 538 هجری قمری وفات یافته است.

 

ج- دیوان لغات الترک: اولین کتاب زبانشناسانه در مورد زبان ترکی و فولکلور ترکان باستان است ، این مجموعه ی دقیق ، علمی و منحصر بفرد ، کم نظیرترین کتابی است که در 1000سال اخیر در جهان تالیف شده است.

نویسنده ی این اثر، محمود کاشغری(متولد380 هجری قمری) می باشد.

محمود کاشغری اثر خود را به زبان عربی و برای شناسندن ترکان و تعلیم زبان ترکی به عرب ها نوشته و آن را به خلیفه بغداد تقدیم کرده است. دیوان لغات الترک بارها در ایران و ترکیه ترجمه و چاپ شده است.

 

د- عتبه الحقایق:این کتاب سروده ی ادیب احمد یوکتاکی یا یوقناقی (قرن 6هجری قمری برابر با 1166 میلادی)معروف به پیر ترکستان و بانی مکتب یسویه است.

مکتب یسویه منشا طریقت های حیدریه در خراسان ، بابائیه و بکتاشیه در آذربایجان و آناتولی بوده است. دیوان حکمت با موضوع عرفان و تصوف در بردارنده دو بیتی های ترکی در وزن هجایی ، یعنی وزن شعر ملی ترکان است.

 

و- کتاب دده قورقود: این کتاب که در نوع خود از زیباترین کتاب های کلاسیک جهان است.بارها در داخل و خارج به چاپ رسیده است. نسخه های اصلی این کتاب در کتابخانه ی درسدن آلمان و واتیکان ایتالیا نگهداری می شود.دده قورقود آشیق اسطوره ای ترکان در این کتاب دوازده داستان از اقوام اوغوز(اجداد ترکان امروزی) را بیان می کند.

این کتاب به نثر و نظم آزاد ترکی و به زبان مشترک ترکان اوغوز(ترکی آناتولی ، آذربایجانی و ترکمنی) نوشته شده است.

حوادث داستان های این کتاب اگر چه بسیار باستانی و به دوران قبل از اسلام مربوط است ، اما نام شخصیت ها و اقوام و شهرها و روستاها نشان دهنده ی اینست که این کتاب یک اثر حماسی – اسطوره ای آذربایجانی است.

ز- قصص الانبیاء راب غوزی(رباط اوغوزی): نویسنده و ناظم این اثر منثور و منظوم ناصر بن برهان الدین رباط اوغوزی است که به خواهش امیر ناصرالدین توقبوغا فرمانروای مغولی نوشته شده و به او تقدیم گشته است.

قصص الانبیاء که در بردارنده ی داستان های پیانبران است ، به لهجه ترکی کاشغری نوشته شده ، اما از تاثیر لهجه ترکی اوغوزی برکنار نمانده است،تاریخ نگارش قصص الانبیاء راب اوغوزی سال 689 هجری قمری برابر با 1310 میلادی است.

 

ح- اوغوزنامه: اوغوزنامه ها نام عمومی کتاب هایی است که در آن از گذشته تاریخی و اساطیری ترکان سخن به میان آمده است. اما امروزه اوغوزنامه ای در دست است که متن ترکی آن با الفبای ترکی اویغوری در قرن 13 میلادی به نگارش در آمده و در قرن بیستم بارها چاپ شده است.

به نوشته دکتر جواد هیات نسخه خطی آن در کتابخانه ملی پاریس در فرانسه نگهداری می شود.مته خان امپراتور ترکان هون که یکی از امپراتوران بزرگ دنیای باستان بوده ، قهرمان اوغوزنامه ها میباشد.

عده ای او را همان اوغوزخان دانسته اند. خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی شکل اسلامی اوغوزنامه را در جامع التواریخ و همچنین ابوالغازی بهادرخان در شجره تراکمه آورده اند.

در این داستان های اساطیری – تاریخی اوغوزخان و فرزندان اون یعنی ، گون ، آی ، اولدوز ، داغ و دنیز اجداد فرا انسانی ترکان هستند.

ط- نهج الفرادیس: قرن پنجم هجری قمری – در شرح و توزیع احکام دینی و مسائل عرفانی و با زبان ترکی خوارزمی نوشته شده است.نویسنده آن محمود بن علی اهل کردر ترکستان است.

 

ی- یوسف و زلیخا: سراینده این کتاب خواجه علی خوارزمی می باشد. به احتمال زیاد وی از شاعران قرن 6 و 7 هجری قمری بوده است.گویا داستان منظوم یوسف و زلیخا هم در سال 609 هجری قمری به پایان رسیده است.

 

ک- معین المرید: این کتاب در بردارنده 900 بیت شعر به زبان ترکی کلاسیک است که برای تعلیم مسائل فقهی و عرفانی به ترکان سروده شده است. عالمی به نام شیخ شریف معین المرید را در سال 692 هجری قمری برابر با 1313 میلادی در خوارزم پدید آورده است.

 

ل- محبت نامه خوارزمی : این اثر در سال 754 هجری قمری برابر با 1352 میلادی و در قالب مثنوی سروده شده ، اما چندین غزل نیز دارد ، خوارزمی کتاب خود را به امیر محمد خوجا بیگ یکی از امیران آلتین اوردو تقدیم کرده است.

 

م- کتاب الادراک للسان الاتراک: به نوشته دکتر هیات این کتاب علاوه بر آنکه یک لغتنامه است ، اولین کتاب گرامر ترکی است که در قرن 14 میلادی توسط ابوحیان اندلسی نوشته شده است.

منبع : کتاب بئله اوخو ، بئله یاز ( نگاهی تازه به گرامر و شیوه نگارش زبان ترکی ) – نویسنده : علی محمد بیانی ، نشر اختر تبریز